Áuezhan Qodar, aqyn, audarmashy, mәdeniyettanushy:

- Áuezhan agha, songhy kezde sizding shygharmalarynyz ben zertteulerinizdi, tipti súhbattarynyzdy tek orys tilinde oqityn boldyq. Sizding qazaqy ortadan alystauynyzgha ne sebep boldy? Álde qazaq oqyrmany sizdi týsine almay jýr me?

Áuezhan Qodar, aqyn, audarmashy, mәdeniyettanushy:

- Áuezhan agha, songhy kezde sizding shygharmalarynyz ben zertteulerinizdi, tipti súhbattarynyzdy tek orys tilinde oqityn boldyq. Sizding qazaqy ortadan alystauynyzgha ne sebep boldy? Álde qazaq oqyrmany sizdi týsine almay jýr me?

- Men mektepte de, joghary oqu ornynda da orys tilinde bilim aldym. Óitkeni oryssha oqu zaman talaby edi. Sondyqtan әdebiyetke de eng alghash orys tilinde keldim. Al mening qazaq tilinde óleng jazuyma sebepker bolghan - qazaqtyng kórnekti aqyny Júmatay Jaqypbaev. Biz ol kisimen jaqsy dos boldyq. Ol «Qaghanat» degen úiym qúrghan edi. Sol úiymnyng qúramynda men de boldym. Jastyq shaq, romantikalyq sezimning buymen sol tústa qazaqsha jazyp kettim. Alayda ol kezde mening qazaqsha ólenimdi qabyldaytyn orta bolmady. Men ózim  Batys mәdeniyetimen susyndaghan adam bolghandyqtan, Rembo, Bodler degen aqyndar sekildi jazghym keldi. Alghashqy ólenderim әdeby ortada  biraz әngime boldy. Keyin publisistikagha oiystym. Sóitip, osy janrda tanyla bastadym. Al qazaqsha ólenderim taldanbaghan, payymdalmaghan kýii qalyp qoydy. Endi qazir nege orys tilinde kóp jazamyn degenge keler bolsaq, orystildi orta bizge qaraghanda elgezekteu, eti tirileu ekendigin moyyndau kerek. Olar birden aqynnyng jazghandaryn kóterip alyp ketedi. Osydan eki-ýsh jyl búryn mening «Svety rui» deytin oryssha óleng kitabym shyqty. Artynsha ólenderim aghylshyn tiline audaryldy. Ony ózimizding qazaqstandyq orys jigit audaryp berdi. Dәl sol kezde Britan kenesining shaqyruymen Qazaqstangha Deniyel Vaysport degen aqyn keldi. Ol audarma jóninde birneshe seminar jasap, ekeumiz birigip master-klass ótkizdik. Keyinnen Deniyel mening biraz ólenderimdi aghylshyn tiline audaryp, amerikalyq sayttargha jariyalady. Qoldau tapqan jerge kóbirek moyyn búrasyng ghoy. Byltyr bilesizder, mening 50 jasqa tolghan mereytoylyq keshim ótti. Kesh qazaq, orys tilderinde jýrgizildi. Sol kezde men qazaq әriptesterime beker renjip jýrgenimdi týsindim. Olar mening shygharmalarymdy óte jaqsy qabyldady. Demek, men qazaqsha ortadan alystamaymyn,  alystay almaymyn da. Óitkeni ózim de - qazaqpyn ghoy (kýldi). 2006 jyly qazaq tilinde «Oralu» deytin ekinshi kitabym shyqqan. Qazir taghy bir qazaq tilindegi óleng kitabymdy jaryqqa shygharugha әzirlep jatyrmyn.

- Biz ylghy órkeniyetti elderding qataryna qosyluymyz kerek degendi jii aitamyz.  Osy órkeniyet degenning ózi ne? Biz órkeniyetke jaqyndadyq pa, әlde qazaq ýshin onyng auyly әli alysta ma?

- Óte qyzyq. Eng aldymen tabighat payda boldy. Alghashynda adam tabighatqa tәueldi edi. Órkeniyet degen - adamnyng tabighatqa tәueldiligin joi. Eger  tarlau maghynasynda alsaq, órkeniyet - jazu mәdeniyeti, óner, әdebiyet әlemi. Órkeniyet Batysta órkendegen. Qazirgi kezde Elbasymyzdyng bastamasymen elimiz órkeniyetke úmtyluda. Sonyng bir dәleli - bizding bәsekege qabiletti 50 elding qataryna qosylugha úmtyluymyz, EQYÚ qúramyna enuge degen talpynysymyz, sonday-aq «Europagha jol» degen baghdarlamanyng qabyldanuy. XXI  ghasyrda órkeniyetten alys bolu mýmkin emes. Sondyqtan qazirgi bizding aldymyzgha maqsat qoyyp, talaptanghanymyz meni quantady.

- Shyghys pen Batysty qatar zerttep, basqa elding әdebiyeti men mәdeniyetin, filosofiyasyn qazaqsha sóiletken siz ýshin Batys pen Shyghys arasynda qanday shekara bar?

- Shyghys órkeniyeti - túraqtylyqqa negizdelgen tabandy órkeniyet. Al Batys órkeniyeti ózgeriske negizdelgen. Batystyq órkeniyet ghylym men tehnikagha, janashyldyqqa  sýiense, shyghystyq  órkeniyet adamnyng ishki syryna, ruhany terendigine sýienedi. Mysaly, Ýndistanda - yoga, Qytayda daosizm degen aghym bar.  Osy aghymdar adamnyn  mәngi ómir sýruining amaldaryn izdegen. Erterekte Shyghystyng úly biyleushilerining biri Shynghyshan auyryp qalghan kezde sonau Qytaydan Chani-chuni degen daos monahyn (abyzyn) alghyzghan eken. Han odan mәngi ómir sýruding amalyn súrapty. Sonda abyz: «Mәngi ómir bolmaydy, biraq ómirdi úzartudyng joldaryn aitayyn», - degen eken. Keyinnen  Shynghyshan maqsatyna endi jetem degende ómirden ótti. Esesine, onyng alyp imperiyasy úrpaqtaryna qaldy. Osydan-aq Shynghyshannyng ómirshendigin kóruge bolatynday. Meninshe, qazirgi jahandanu zamanynda Batys jәne Shyghys dep bólinuding esh qajeti joq. Jahandanu degen ne? Búl - barlyq mәdeniyettin  bir-birimen tyghyz aralasuy. Adamzat kóne zamandardyng ózinde bir-birimen aralas-qúralas baylanys jasaghan. Qazirgi XXI ghasyrda jahandanudan qashudyn, ýreylenuding qajeti joq.

- Keshe ghana bodandyqtyng qamytynan qútylghan qazaq últy endi jahandanugha jútylyp ketpey me?

- Biz jahandanudyn  ózimizge tiyimdi jaghyn qarastyruymyz kerek. Ol ýshin biz ózimizding mәdeniyetimizdi basqalargha kiriktirip, ózimizdi últ retinde tanytu ýshin aldymen ózgening de, ózimizding de әdebiyetimiz ben mәdeniyetimizdi, әlemdik filosofiyany jete mengerip, bilimimizdi terendetuimiz qajet. Biz qazaq bolyp tuylghandyqtan, qashanda qazaq bolyp qalamyz. Aytalyq, keshe ghana «Russkaya premiya» jýldesin alghan Baqyt Kenjeev degen kanadalyq qazaq aqynynyng ózi әrqashan «men - qazaqpyn» degendi aityp jýredi. Bizde qazaq topyraghynan shyqqan qansha kórnekti túlghalarymyz, talanttarymyz bar.  Sonday-aq egemendi elde erkin oimen ósip kele jatqan jastarymyz barda qazaq últy joghalmaydy.  Aqparattyq tehnologiyany, shet tilderin jaqsy mengergen jastarymyz bolashaqta últtyq mәdeniyetimizdi, qazaq órkeniyetin qalyptastyratynyna senimim mol.

- Qazirgi kezde  keybir ghalymdarymyzdyng jalpy euraziyalyq kenistik qúru degen oiyna qosar pikiriniz...

- Meninshe, euraziyalyq kenistik kerek. Mysaly, ekonomikalyq kenistikting ayasy qanshalyqty keng bolsa, tabys ta sonshalyqty zor bolady emes pe? Sol siyaqty mәdeniyet te keng aumaqta jaqsy qanat jayady. Men de euraziyalyq kenistikting qalyptasuyna yqpal etip jýrgen adamdardyng birimin desem bolady. Mәselen, qazirgi mening redaktorlyghymmen shyghatyn «Tamyr» jurnalynda óz avtorlarymyzdan bólek,  Ortalyq Aziyadan, Ózbekstannan, Reseyden, Amerikadan, Gollandiyadan t.b avtorlar materialdar jazyp túrady. Jalpy, tamyr sózining ýsh maghynasy bar: ósimdik tamyry, qan tamyry, tuysqandyq tamyr.  «Tamyr» jurnalyn shygharudaghy maqsatymyz - әlemdik mәdeniyetti óz topyraghymyzgha siniru bolsa, ekinishiden, óz mәdeniyetimizdi shetelge pash etu. Osynyng ózi ortaq kenistik jasau dep oilaymyn. Qazirgi kezde myna túrghan kórshi Reseyding ózi bizding mәdeniyetimizge qyzyghady. Olardyng tanymal degen adamdarynyng bәri Qazaqstangha jii keledi. Óitkeni olardyng mәdeniyeti amerikalanyp barady jәne olardyng óz elining aldynda qadiri tómendedi. Jalpy, mәdeniyet degen ózine qolayly oryn tapsa, kýtpegen jerde damyp ketedi. Mysaly, sonau erte ghasyrlarda Mysyr, grek  mәdeniyetin eshkim moyyndamaghan. Ol kezde ýndi, Iran mәdeniyeti dýrildep túrghan shaq edi. Keyinnen Grek araldarynda kýtpegen jerden grek mәdeniyeti gýldenip ketti. Men jaqynda Parijge baryp, Luvr múrajayyndaghy grek zalynda boldym. Olardyng mýsinderi - minsiz dýniyeler. Mýsinderding adam qolynan shyqqanyna tipti  senbeysiz. Mine, bizde de osynday mәdeniyet tuuy mýmkin. Sondyqtan euraziyalyq kenistik kerek. Biraq búl kenistik kezinde tek Resey úly memleket, qalghandary inishek memleket bolghan kezdegidey emes, janasha túrghyda qúrylghan kenistik bolghany shart.

- Biylikting tizginin ústaghan nemese qolyna qalam alghan azamattarymyzdyng barlyghy derlik ne jasasaq ta, ne jazsaq ta, qazaqtyng qamy ýshin dep úrandap jatady. Bizde osy patriotizm qanday dengeyde?

- Patriottyqqa kelgende, bәrimiz halyq aldynda úyattymyz. Biylikten bastap bәrimiz naryqqa baylanysty tek qalalyq mәdeniyetti damytyp kettik. Dala mәdeniyeti túralap qaldy. Auyldyng ózi  qala bolyp ketken sekildi. Qalanyng demalu formalarynyng bәri, tipti anayy týrleri de auylgha kóshken. Sondyqtan búl kemshilikting ornyn toltyratyn ýlken baghdarlama, jankeshti júmys kerek. Osy júrt patriotizmdi tek qazaq tili turaly úrandau dep týsinetin sekildi. Til - degen tabighy qúbylys.
Eger onyng óz dәrmeni  jetpese, ony kýshtep damytu mýmkin emes. Tilding abyroyy  tek tazalyghynda emes. Biz qazir kelsin-kelmesin kez kelgen sózdi, halyqaralyq terminderdi audaratyn boldyq. Oidan alynghan sózdi belgili bir terminge әkep tely salamyz. Mysaly, sivilizasiyany «órkeniyet» dep jýrmiz. «Sivitos» degen sóz qalalyq degen maghyna beredi. Al «órkeniyet» degen ne sóz, maghynasy qanday, qaydan shyqqan? Búlay audarudan til damymaydy. Eger bizding qazaqqa janymyz  ashysa,  studentterdin, ziyalylarymyzdyng mәrtebesin kótereyik. Ruhany qúndylyqtardy qalyptastyryp jýrgenderding jaghdayyn jasayyq. Shetelde tek bir ghana kitap arqyly millioner bolyp otyrghan adamdar bar. Al biz bolsaq ainaldyrghan myng dana kitabymyzdy ótkize almay jýremiz. Bizde Jazushylar odaghy bar. Biraq búl Odaq ziyalylargha syrttan kiygizip qoyghan forma siyaqty. Qazaqstan әleumettik damu jaghynan aqsap keledi. IYә, halyqaralyq bedelimizdi kóteru kerek,  onyng bәri dúrys. Biraq halyqtyng qamyn, qaltasyn nege oilamaymyz? Qazaq halqynyng tózimdiligine tanghalamyn. Men ylghy aityp kelemin, eki salada: tegin medisina men tegin bilim aluda halyq tarshylyq kórmeu kerek.  Kenes zamanynda búl jýiening ómirshendigin kórdik. Al qazir auyldan shyqqan qarapayym daryndy balanyng qalagha kelip, jetistikke jetkenin kóre almaymyz. Ár ata-ana balalaryn ózi sýireydi. Sýiregende de tamyr-tanys izdep, búralang joldargha iytermeleydi. Eger biz dúrys qogham bolsaq, nege osynday kelensizdikterge jol beremiz?

- Audarma óte mashaqaty kóp kýrdeli sala ghoy. Audarmashy maman retinde aitynyzshy, qazaq tilining nәrin, sólin joghaltpay, sol qalpynda jetkize alatyn til bar ma?

- Biz jaqynda grek tilin jetik mengergen audarmashy jigitpen Geraklit deytin grek filosofyn birlesip audardyq. Sonda grek tilining mamany qazaq tilining óte iykemdi, ayasynyng keng ekendigine tanghaldy. Grek tili qazaq tiline óte jatyq audarylady eken. Onyng bir sebebi, qazaq tili de, grek tili de - jyr tili. Osy eki tildegi obrazdyq teneuler, metaforalar, sóz qúrylymdary da úqsas. Al, kerisinshe, qazaq tilinen basqa tilge audarghanda, bir nәrseni eskeru kerek. Qazaq tilining basqa týrki tilderine qaraghanda  qúrylymy bólekteu bolghandyqtan, tikeley audarmadan qaraghanda, maghynasyna qaray audarghan dúrys. Jalpy, audarma degenimiz - ýlken ilim. Biz audarmamen ainalysuymyz kerek. Damugha talpynghan el audarma mәselesin dúrys jolgha qoysa, mәdeniyeti órkendey týsedi. Alghash tәuelsizdik alghan jyldary biz elimiz ben jerimizdi zertteuge, tilimizdi ýirenuge talpynghan, qyzyqqan  sheteldikterdi ýrkitip aldyq. Nege? Óitkeni biz bәrimiz oryssha sóileytinbiz.  Mine, osynday jerde tildin  bedelin kóteru kerek. Sondyqtan audarmany joghary dengeyge jetkizip, eng aldymen,  qazaq әdebiyetindegi inju-marjan jyraular poeziyasyn, «Qobylandy batyr», «Alpamys batyr», «Qyz Jibek» sekildi kóptegen jyr-dastandarymyzdy basqa tilderge audarghanymyz jón. Audarmanyng týpnúsqadan audaru jәne jolma-jol audaru degen eki týri bar. Osy eki týrin de ghylymy túrghyda iygerip, sodan keyin ghana kórkem audarmagha kelsek, útamyz. Tilding tabighatyn týsinbey, kórkem audarmagha baru qatelik. Sondyqtan bizge audarmany arnayy oqytatyn institut ashyp, bilikti mamandar dayarlau býgingi kýnning talaby bolyp túr. Men búl mәseleni birneshe jyldan beri aityp kelemin. Osy túrghyda men jaqynda «Antologiya kazahskoy poezii» degen jinaqta jyraulardy, jazba aqyndardy audardym. Múndaghy maqsatym - sheteldikterding qazaq mәdeniyetine degen qyzyghushylyghyn tudyru. Eng bolmaghanda, orys tilin biletinder qazaqta da osynday mәdeniyetting bar ekenin bilse deymin.

- Óziniz jii aityp jýretin modernizm, postmodernizm degen baghyttar qazaq әdebiyetine qanshalyqty qajet?

- Búl - óte qyzyq aghymdar. Bireuler múny bar dep moyyndasa, bireuler múny eskirgen aghym dep, joqqa shygharady. Postmodernizm 1970 jyldary Europada sәulet ónerinde  qalyptasqan. Onyng eng basty sipattary - ózgening dýniyesi arqyly ózindi kórsetu. Dayyn formalar arqyly ózinikin ózgenikine sabaqtastyra bilu. Sondyqtan modernizm, postmodernizm  óte joghary mәdeniyetti talap etedi. Ol ýshin ózinnen búryn jasalghandardy minsiz biluing kerek. Sol sebepti bizge búl baghyttardy iygeruge әli erteleu dep oilaymyn.

- Qazirgi qazaq әdebiyetindegi syngha qanday bagha berer ediniz? Syndy jii aitasyz ba?

- Men alghashynda әdebiyetke synshy retinde keldim. Sol kezderi, yaghny 80-jyldary, әdebiyettegi syn mәselesi kónil tolarlyqtay emes edi. Qayta 60-70-jyldary  qazaq әdebiyetining mýiizi qaraghayday ókilderi  Asqar Sýleymenov,  Tәken Álimqúlov, Tólegen Toqbergenov sekildi aghalarymyzdyng kezinde syn әjeptәuir bolatyn. Al keyingiler bir-birin maqtaudan asa almaydy. Men alghash әdebiyetke kelgende, jastyq jalynmen syny túrghyda bir-eki maqala jazghannan keyin júrt maghan renjiytin boldy. «Betin-jýzing bar demey qoyyp qalasyn» deytinder kóbeydi. Sodan keyin men synnyng әdebiy-teoriyalyq týrine kóshtim. Synnyng filosofiyalyq negizin jasamay, onyng obektivti maqsatyn kórsetu mýmkin emes ekenin týsindim. Óitkeni sening shyndyqqa jetking keletinin, últ әdebiyetine janyng ashitynyn eshkim týsinbeydi. Kóptegen shygharmashylyq adamdary syngha jeke ambisiyasymen qaraydy. Jalpy, syn kerek. Bizde  әli de syn qalyptaspaghan. Negizinde, syndy jasau jәne syndy qabyldau mәdeniyeti bolu kerek Ázirge búl ekeui de bizde joq. Sonday-aq synshynyng figurasy әrqashan dýdәmal kýide túrady. Bireudi maqtasan, onyng qúiyrshyghyna ainalghanday bolasyn. Al bireudi jamandasan, onyng qas jauyna ainalasyn. Sondyqtan bizding qazirgi  maqsatymyz - qazaq mәdeniyetin ózimizding ana tilinde qalyptastyru, syndy ornymen aityp, aitylghan syndy qabylday bilu.

Datym...
Mening oiymsha, eshqashan últty bir adamnyng abyroyy jasamaydy. Últtyng bedeli kóterilu ýshin býtin bir buyn, úrpaq shyghu kerek. Bizde dәl qazir jan-jaqtan qaumalaghan ortamyz bolmay otyr. Ziyalylarymyzdyng rólin týsinetin adam joq. Qazirgi qoghamda ziyaly qauymdy qoldanbaly týrde sayasattyng qúraly retinde paydalanghysy keledi. Al biz - ózimizding sana-sezimimiz, ózindik kózqarasymyz qalyptasqan adamdarmyz ghoy. Ziyalylardyng tabighy bolmysyna, derbestigine degen qúrmet bolsa eken deymin.  Sebebi ziyalysyn syilamaytyn elde eshqashan damyghan qogham ornamaydy. «Aqyn-jazushylar qauymy búghynqy, ýnderin shygharmaydy» dep kinәlap jatady. Eger qoghamda ornyng bolmasa, ózindik tetiktering men mehanizming bolmasa, qúr aiqaygha kim qúlaq asady? Qazaqta «jalghyzdyng ýni shyqpaydy, jayaudyng shany shyqpaydy» degen sóz bar ghoy. Osy túrghyda biylikke ghana emes, halyqqa da renishim bar. Bizde qoghamy sana qalyptaspaghan. Halyq ýshin shyr-pyr bolghan janashyrlardyng jaqsylyghyn eskerip, ara týsetin jamaghattyng bolmaghany qynjyltady.

Aynúr SENBAEVA

"Alash ainasy" gazeti 22 mausym 2009 jyl