Qazaq osy kýnge deyin tayaqty keneui keng peyili men kerenau qylyghynan jep keledi. Arydaghyny boljap, әrbir iste súnghylalyq tanytsa, Alash balasy әldeqashan úshpaqqa shyghar edi-au. Aytalyq, bizding biylik tәuelsizdikting tartpasyn tartqan toqsanynshy jyldary tobanayaq kýige týsip, kim kóringenning yghyna jyghyla berdi. Árkimning kónilining kiltin tabamyn dep jýrgende, últ mýddesi  adyra qaldy. Ásirese, ruhaniyat salasynda birynghay strategiyalyq ústanym bolmaghannan keyin, halyqtyng dýniyetanymy tobarshaq sazday tonazyp, tútastyghyn jaryqshaq týsti. Tәuelsizdikting qúndaghyndaghy nәresteni qyrqynan shygharmay jatyp, qyryq konfessiyaly diny qoghamdy qúrugha sheshim qabyldadyq. Sóitip, aty alash, keregesi aghash, tegi týrik, dini islam qazaq balasynyng bar-joghy bes-on jyldyng ishinde ruhany alajanqa týrge bólenip, alty alauyz elge ainaluyna zandyq túrghydan jaghday jasaldy.

Qazaq osy kýnge deyin tayaqty keneui keng peyili men kerenau qylyghynan jep keledi. Arydaghyny boljap, әrbir iste súnghylalyq tanytsa, Alash balasy әldeqashan úshpaqqa shyghar edi-au. Aytalyq, bizding biylik tәuelsizdikting tartpasyn tartqan toqsanynshy jyldary tobanayaq kýige týsip, kim kóringenning yghyna jyghyla berdi. Árkimning kónilining kiltin tabamyn dep jýrgende, últ mýddesi  adyra qaldy. Ásirese, ruhaniyat salasynda birynghay strategiyalyq ústanym bolmaghannan keyin, halyqtyng dýniyetanymy tobarshaq sazday tonazyp, tútastyghyn jaryqshaq týsti. Tәuelsizdikting qúndaghyndaghy nәresteni qyrqynan shygharmay jatyp, qyryq konfessiyaly diny qoghamdy qúrugha sheshim qabyldadyq. Sóitip, aty alash, keregesi aghash, tegi týrik, dini islam qazaq balasynyng bar-joghy bes-on jyldyng ishinde ruhany alajanqa týrge bólenip, alty alauyz elge ainaluyna zandyq túrghydan jaghday jasaldy.

Últ ziyalylary «kóp tudyng kók tudy qúlatuy» mýmkin ekenin qanshama mәrte qadap aityp, eskertti-aq. Alayda, el tizginin ústaghan apaytós aghalarymyz beyne kózi kór, qúlaghy sanyrau keyip tanytty. Óstip jýrgende dinning atyn jamylghan kóni-ayaq, kesheler kópshilikting qútyn qashyryp, jer-jerde «jihad» dep jarylystar jasay bastady. Sonda baryp, iyegining astyna qybyrlap kelip qalghan qauipti kórgen manghaz biylik shúghyl týrde din turaly zandy qayta qaraugha qarar qabyldady. IYә, múny estip, keteui ketken sala kemerin tabatyn boldy dep qatty quandyq. «Alla-hay» dep malaqaydy aspangha attyq...

Klerikalidi jýiege ótkenimiz abzal edi

Mejeli kýnde jetip, keshegi aptada «Diny qyzmet jәne diny birlestikter turaly» Zang Mәjilis qarauynan ótti. Qanshama tezden ótip Mәjilis qarauyna kelgen Zannyng nobayyn jalpy ong baghalaugha bolady. Desek te, zannyng әttegen-ay degizetin jerleri de, qiqu qosyp qoldaytyn tústary da barshylyq. Endi osylargha naqty toqtalar bolsaq.

Birinshiden, «Diny qyzmet jәne diny birlestikter turaly» zannyng preambulasynda memleketting «hanafy baghytyndaghy islamnyng jәne pravoslavtyq hristiandyqtyng tarihy rólin» moyyndaytyndyghy aitylypty. Bir qaraghanda búl batyl ústanymgha jatady. Áytsede, zannyng 3 babynyng 3 taramaghynda: «Eshbir din memlekettik nemese mindetti din retinde belgilenbeydi» degen norma әdepkidegi «әp-bәrekeldimizdi» siyrqúiymshaqtatyp jiberdi.

Zannyng mәtini әzirlenip jatqanda, bazbir sayasattanushylar elimiz ýshin júmsaq zayyrlyqty ústanu tiyimdi ekenin algha tartyp, osy kýnge deyingi tuyndaghan diny keregharlyqty kórmegendey keyip tanytty. Ras, demokratiyalyq qúndylyqtar hәm azamattyq qogham túrghysynan alghanda diny qatynastardy retteuge memleket mashinasyn kiriktiru әdiletsizdik sekildi kórinedi. Degenmen, senim bostandyghynyng memleket mýddesinen joghary túruy, memleketting bolashaghy ýshin asa qauipti. Sondyqtan, Qazaqstan Respublikasyna zayyrlyqtyng qatqyldau túrpatyn ústanghany nemese «klerikalidi» (memleket dindi basqaratyn) jýiege kóshken tiyimdi dep bilemiz. Yaghni, zannyng 3 babynyng 3-shi taramaghynda jogharyda kórsetilgen norma alynyp tastalyp, onyng ornyna «hanafy baghytyndaghy islam men hristiandyqtyng pravoslavtyq baghyty halyqtyng negizgi diny senimin qúraytyndyqtan, memleket osy eki diny baghytqa qoldau bildiredi» degen normany engizgen jón. Búl degenimiz ózge diny birlestikterge qysym jasau degen sóz emes. Olardyng da memlekettik tirkeuden ótip, óz diny qyzmetin jasaugha mýmkindik tudyramyz. Biraq, Angliya, Norvegiya, Polisha memleketteri sekildi tarihy negizi bar jәne halyqtyng basym kópshiligi ústanatyn diny baghytty memlekettik túrghydan qoldaymyz. Bizdinshe búl ústanymnyng zayyrlyqqa eshqanday da bir qayshylyghy joq.

Týbinde memlekettik mekemelerde qúlshylyq jasaugha rúqsat bergen jón

Ekinshiden, zannyng jobasyndaghy 7 baptyng 3 tarmaghyndaghy «Qúdaygha qúlshylyq etudi,  diny joralardy, rәsimderdi jәne (nemese) jinalystardy ótkizuge (jasaugha), sonday-aq missionerlik qyzmetti jýzege asyrugha: Qaruly Kýshterdin, basqa da әskerler men әskery qúralymdardyn, sot jәne qúqyq qorghau organdarynyn, qoghamdyq qauipsizdikti qamtamasyz etumen, jeke túlghalardyng ómiri men densaulyghyn qorghaumen baylanysty basqa da qyzmetterdin, diny bilim beru úiymdaryn qospaghanda, bilim beru úiymdarynyng aumaghynda jәne ghimarattarynda jol berilmeydi» degen norma qoghamnyng eng kóp qarsylyghyn tughyzyp, týitkildi mәselege ainalyp otyr. Zannyng nobayyn jasaghan avtorlar memlekettik mekemelerde minәjat bólmesin ashugha rúqsat berilse, ózge konfessiyanyng ókilderi de ghibadat ýilerin ashudy súraydy degen uәjdi aityp, azar da bezer boluda. Al qazir memleketting mekemelerde, emhanalarda, әskery oryndarda, joghary oqu oryndaryndaghy namaz oqityn azamattardyng qarasy qalyn. Eger, qyzmetker Qúdaygha qúlshylyq jasaghany ýshin dissiplinarlyq jauapkershilikke tartylyp, júmystan shyghyp jatsa, múnyng arty ýlken daugha ainaluy әbden mýmkin. Osy mәselelerdi eskersek, shynynda da óz qolymyzben qauipti tudyryp otyrghan sekildimiz. Din janashyrlary «ózge dinderde Islam dinindegidey bes uaqyt namaz oqu ýrdisi joq. Olardyng qúlshylyq kýnderi senbi jәne jeksenbi kýnderine tura keledi. Sondyqtan, zanda qarastyrylghan búl norma mýlde orynsyz» dep joba avtorlarynyng jogharydaghy uәjin teriske shygharyp otyr.

Áytkenmen, memleket mýddesi túrghysynan qarasaq, búl qúqyqtyq normanyng astarynda ýlken mәn jatqan tәrizdi. Ásili, dәl qazir bayybyna bara bilsek, namazhana degenimiz diny iydeologiyalyq oryngha ainalyp barady. Al, әskery qúrylymdar men sot jәne qúqyq qorghau organdarynda qúlshylyq jasaugha erkindik berilse, memleket mehanizminining ózi erteng keybir elderdegidey memlekettik tónkeris jasau oshaghyna ainalyp ketui ghajap emes. Elimizdegi songhy uaqytta oryn alghan diny ekstremistik әreketterdi hәm qúzyrly oryndardaghy diny úiymdardyng lauazymdy túlghalary qyzmet etetinin esimizge alsaq, 7 baptyng 3 tarmaghy uaqytsha bolsa da memleketting birtútastyghyn saqtau ýshin kerek siyaqty. Sondyqtan, joba avtorlarynyng uәjine de týsinistikpen qaraghan jón dep bilemiz. Yaghni, erteng elimizdegi diny ahual birshama retke kelgennen keyin, dәlirek aitsaq, memlekettik qyzmettegi diny ekstremistik toptardyng ókilderin búghaulaghannan son, qalay bolghanda da zannyng búl babyna qayta týzetu engizip, atalmysh qúzyrly oryndarda uaghyz-nasihat aitugha shekteu qoi shartymen minәjathana ashugha rúqsat bergen jón.

Jasyryn missionerlik qyzmekte tiym saluymyz kerek

Ýshinshiden, Zannyng 8 babynyng 1 tarmaghynda «Qazaqstan Respublikasynyng azamattary, sheteldikter men azamattyghy joq adamdar missionerlik qyzmetti tirkeuden ótkennen keyin jýzege asyrady» norma qarastyrylghan. Desek te, osy kýnge deyin elimizde kóptegen diny úiymdar bilim beru, biznes jәne ózge de salalarda diny missionerlik qyzmet atqaryp kele jatqany әmbege ayan. Olardyng eshqaysysy ózining shynayy beynesin alaulatyp kórsetip, memlekettik tirkeuden diny birlestik retinde tirkeleuge qúlyqsyz. Ózining týpki niyetin jasyryp, qalyng elding ishine synamalap ene berudi kózdeydi. Demek, diny úiymdardyng jasyryn missionerlik qyzmeti jalghaspas ýshin zangha «Diny úiymdardyng ózge salalarda әrtýrli qúrylym qúryp, missionerlik qyzmet atqarghandyghy әshkerelense, ol diny úiym memleket aumaghynan alastatylady» degen qúqyqtyq normany kiriktirgenimiz jón. Eger, din turaly zanymyz diny missionerlik qyzmetting múnday nәzik tústaryn boylay almasa, elimizdegi diny ahual shiyelenisken ýstine shiyelinese týsedi. Sondyqtan, diny missionerlik qyzmetting jasyryn boluynyng qatang týrde aldyn-aluymyz shart.

Diny birlestikterdi sayasy kýshter qoldamauy tiyis

Tórtinshiden, Zannyng 20 babynyng 4 tarmaghynda «Diny birlestikter erikti týrde qarjylay jәne basqa da qayyrmaldyqtar súraugha jәne olardy alugha qúqyly» degen norma qarastyrylypty. Alayda, zannan diny birlestikterding qarjylyq qoryna memlekettik baqylau jasau jóninde eshqanday bir qúqyqtyq normany kóre almay otyrmyz.  Jaraydy, diny birlestikter qayyr-kómek súraugha qúqyly delik, biraq olardyng qarjylay kómekti kimderden aluy kerektigi aiqyndalmaghan. Mysaly, elimizdegi bazbir diny birlestikterdi әlemning alpauyt memleketteri múnay-gaz salasyndaghy sheteldik investisiyalyq kompaniyalar arqyly qarjylandyrady degen sybysty júrttyng bәri estigen. Yaghni, diny missionerlik qyzmetke sayasy kýshter aralassa da, «diny birlestikter qayyrmal súraugha qúqyly» dep otyra bermekpiz be? Sondyqtan, zangha «Uәkiletti organ men ózgede qarjylyq baqylau organdary diny birlestikterding qarjylyq qoryna údayy baqylau jasap otyrady». «Diny birlestikter qarjylay kómek súraugha qúqyly, biraq qarjylay kómek sayasy sipat almauy tiyis». «Sayasy kýshterden qarjylyq kómek alghany anyqtalsa, diny birlestikting qyzmetine toqtau salynady» degen qúqyqtyq normany engizgenimiz abzal.

QMDB-nyng mәrtebesin kóteru qajet

Besinshiden, zannyng 9 babynda 2 tarmaghynda «Diny әdebiyetti, diny mazmúndaghy ózge de aqparattyq materialdardy, diny maqsattaghy zattardy tek qana ghibadat ýilerinde (ghimarattarynda), diny bilim beru úiymdarynda, sonday-aq oblystardyn, respublikalyq manyzy bar qalalardyng jәne astananyng jergilikti atqarushy organdary arnayy belgilegen túraqty ýi-jaylarda taratugha jol beriledi» degen normanyng progressivtik manyzy zor. Myna normadan keyin diny әdebiyetterin kóshe kezip taratatyn bazbir destruktivti diny toptardyng qyzmetine toqtau salynayyn dep otyr. Desek te, zanda diny әdebiyetterdi óndirumen ainalysatyn baspalar jóninde eshtene aitylmaghan. Zannyng 9 babynyng 4 tarmaghynda «Diny birlestik shygharatyn jәne (nemese) taratatyn diny әdebiyette jәne diny mazmúndaghy basqa da aqparattyq materialdarda diny birlestikting tolyq atauy bolugha tiyis» dep kórsetilipti. Al, sonda diny әdebiyetterdi kommersiyalyq maqsatta óndiretin baspalar da belgili-bir diny birlestikting qúramyna enui kerek pe? Zannyng osy túsy týsiniksiz...

Jalpy, zannyng týsiniksiz tústary óte kóp. Mysaly, 3 baptyng 8 tarmaghynda «azamattardy aldau jolymen diny birlestikke tartugha bolmaytyndyghy» aitylghanymen, búl jerde aldaudyng ne ekeni aiqyndalmaghan. Búl normany «arbaumen, alayaqtyqpen, bopsalaumen, gipnoz jasaumen, materialdyq qajettilikti óteumen t.b adamgershikke jatpaytyn әdis-tәsildermen diny birlestikke tarugha bolmaydy» dep keneytip kórsetse, qúba qúp bolar edi. Zannyng «diny birlestikterdi qúru, memlekettik tirkeu» jónindegi tarauynyng 14 babyndaghy «Diny birlestikting atauy ústanatyn dini men mәrtebesin qamtugha tiyis» degen norma haq dinning atyn jamylghan talay dinbúzardyng bet-perdesin sypyryp beretini anyq. Desek te, osy taraugha «islamdyq baghyttaghy diny birlestikter QMDB-nyng saraptamasynan keyin memlekettik tirkeuge alynady» degen normany engizsek, elimizde oryn alyp otyrghan diny alajanqalyqty bir izge týsiruge mýmkindik tughan bolar edi.

Memleket mýddesi aiqyn eskerilipti

Altynshydan, búrynghy din turaly zanymyzgha qaraghanda, jana zannyng jobasynda memleket mýddesi aiqyn eskerilgen. Zannyng 3 babynyng 7 tarmaghyndaghy «Eshkimning de óz diny nanymdary sebepteri boyynsha Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasy men zandarynda kózdelgen mindetterin atqarudan bas tartugha qúqyghy joq», 9 tarmaqshadaghy diny birlestikter; «Qazaqstan Respublikasy zannamasynyng talaptaryn saqtaugha mindetti», 11 tarmaqtaghy «Qazaqstan Respublikasynyn  zandarynda belgilengen tәrtippen tirkelmegen diny birlestikterding qyzmetine tiym saluy», 12 tarmaqtaghy «...azamattardy Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasy men zandarynda kózdelgen mindetterin atqarudan bas tartugha mәjbýrleumen jәne Qazaqstan Respublikasynyng zannamasyn ózge de búzushylyqpen úshtasatyn diny birlestikter qyzmetine jol berilmeydi», 4 baptyng 1 tarmaghyndaghy «diny birlestiktermen ózara is-qimyl salasyndaghy memlekettik sayasattyng negizgi baghyttaryn qalyptastyrugha jәne iske asyrugha qatysady», 9 tarmaqtaghy «respublika aumaghyndaghy sheteldik diny birlestikterding qyzmetine, sheteldik diny ortalyqtardyng Qazaqstan Respublikasyndaghy diny birlestikter basshylaryn taghayyndauyna kelisim bildiredi» degen normalardan zannyng memleket mýddesin joghary qoyghandyghy angharylady. Al, búrynghy zanymyzda diny qyzmeket keng erkindik berilip, memleket mýddesi keyingi kezekke yghystyrylghan bolatyn. Sondyqtan, sóz joq, búl qúqyqtyq normalardy jana zannyng iygi janalyghy dep qabyldaymyz. Desek te, bizding jogharyda aityp otyrghan úsynystarymyz qaperge alynsa, memleket mýddesi anaghúrlym kóbirek eskeriligen bolar edi.

Týiin

Álbette, jana zannyng eski zangha qaraghanda janalyghy men daralyghy basym. Osy zandy qoldanysqa jibere otyryp, әli de kemshin tústaryn qayta jetildiruimiz qajet. Eng bastysy, biylikting din mәselesine jiti nazar audara bastaghandyghy kónilimizge quanysh úyalatyp otyr. Biteu jaranyng kózi ashyldy, yaghni, din salasyndaghy naghyz kýres endi bastaldy degen sóz...

«Abay-aqparat»