J. Nәjimedenovting «Kýy kitaby» turaly

J. Nәjimedenovting «Kýy kitaby» turaly

Ádebiyetke ótken ghasyrdyng 60-jyldarynda kelgen úrpaq bolghanyna qaramastan, Júmeken Nәjimedenov birden týpki maqsatqa qol sozghan ýmitker boldy. Múnday sergek oilylyqqa jetuding sebebin kóp jaqtan qarastyrugha bolady. Alapat soghystyng qasireti keyin syrylyp, tong jibip, jylymyq dәuir tughan tústa, qazaq әdebiyeti M.Áuezovting «Abay joly» epopeyasymen ense kóterdi. Búl qazaq әdebiyetining ózine senim tiktegen túsqa tura keledi. Ádebiyettegi eng auyr janrdyng songhy qamalynday kórinetin roman-epopeya osy zamanghy qazaq әdebiyetining qalyptasuyna zor yqpal etken orys әdebiyetinde tórden oryn alyp keldi. «Soghys jәne beybitshilikten» «Tynyq Dongha» deyin tartylghan dәstýr jelisi qazaq әdebiyeti ýshin de әri mektep, әri jetpek nysana edi. Búl maqsatty aqyry M.Áuezov oryndap shyqty. Osy ýrdiske say 60-jyldarda qazaq әdebiyetinde ózge janrlargha qaraghanda prozanyng shoqtyghy biyik túrdy. Prozanyng este joq eski zamandardan beri kele jatqan poeziyanyng aldyn búlaysha orap ketuining de ózindik sebebi bar. Songhy tórt, bes ghasyrdyng jýzinde ghana payda bolghan proza janry poeziyadan, onda da eki myng jyl búryn jol salghan epostyq poeziyadan týlep shyqqan jana buyn edi. HIH ghasyrdyng orta túsyna kelgende, proza óz mýmkindigin tolyq әigileuding sony jolyna týsti. Poeziya da kózge týse bermeytin artyqshylyqtarymen tanyla bastady. Búl kezende poeziya daghdaru dәuirin bastan keship jatty. Proza alyp qoyghan mýmkindikti qaytalamay (prozanyng artynan salpaqtamay), jana kenistikke shyghu osy saliqaly qart janrdyng aldynda túrghan birden-bir shyghar jol bolatyn. Soghan oray talpynys jasaghan batystyng biraz aqyndary aqyry ol kenistikti tapty.

Qazaq әdebiyetinde jaghday sәl basqashalau edi. Ótken ghasyrdyng 60-jyldaryna kelgende әdebiyettegi basymdylyqty tolyqtay qoldaryna alghan prozaikter «jana epos jasayyq!» degendi ashyq úran etip kótere bastady. Búl tústa epostyq dәstýrding tól múrageri sanalatyn poeziya ýnsiz qaldy desek te bolady. Oghan sebep poeziyada zamanyna qaray jana shygharmalar jaryqqa shyghyp jatsa da, aryda «Qyz Jibek» pen «Qobylandynyn» biyiginen asa almaghan, beride prozalyq shygharmalardyng qarymyn tanyta almaghan әri-sәri kýi  basym boldy.

Ólenmen jazylghan romandar, «Tanakóz», «Qúmyrsqa» qatarly epikalyq shygharmalar osy kezende tudy. Dese de, búlar taza poeziyadan kóri aralas janrgha jaqyn shygharmalargha kóbirek úqsaydy. Óleng romandar sujetke basymdylyq berip, oqigha quugha den qoyghan da, janr tabighaty jaghynan prozalyq shygharmalardyng ólenmen jazylghan núsqasy bolyp shyqqan. «Tanakóz», «Qúmyrsqada» osynday erekshelik bar. Songhy tuyndylar prozagha emes, sahnalyq shygharmalargha boy úrdy. Ásirese, Getening «Faustasynyn» aiqyn yqpal etkeni birden kózge týsedi. Formaldyq izdeniske ghana barghan múnday shygharmalardyng qazaq poeziyasynyng ekinshi tynysyn asha almaytyny belgili. Osy kezennen bastap qazaq poeziyasy janr tabighatynan kýsh alatyn, mәndik ózgeristerge tәn jana kenistik izdeuge mýddeli boldy.

J. Nәjimedenov, mine, osynday kezende poeziyagha keldi. Aqynnyng 1967 jyly jaryq kórgen «Kýy kitaby» sol kezenning ghana emes, býgingi qazaq poeziyasynda da «qarghalar ishindegi aq qargha» siyaqty, bógenayy bólek qasiyetimen úshyrasatyn tuyndy. Olay deytinimiz «Kýy kitaby» jaryq kórgennen keyingi qyryq jylgha sozylghan qazaq poeziyasyn paraqtap otyrsaq, jogharydaghy shygharmanyng sorabymen jýrgen (M.Maqataevtyng «Mosart.Jan azasynan» ózge) ekinshi bir shygharmany keziktire almaymyz. Búl, әriyne, jogharydaghy shygharmanyng onayshylyqta iygeruge bolmaytyn ózindik tabighatymen qatysy bar.

Búl jerde aqynnyng poeziya turaly tanym-týisigi manyzdy mәn alady. «Poeziya turaly týisik» degen sózge salmaq sala sóileytin sebebimiz, osy sózde kóp maghyna jatyr. Jogharyda atap ótkenimizdey, qazaq әdebiyetining dәstýrinde qay kezende de poeziyanyng desi basym bolyp keldi. Soghan qaramastan, ónerding osy týrining bolashaghy, órisi kýngirt siyaqty kórinetin. Mýmkindikting birazyn proza alyp qoyghandy bylay qoyghanda, dәstýrding ózi búra tartugha onayshylyqta yryq bermeytin edi. Basqa janrlar paydalanyp, bayytyp ketken dýniyelerdi jayyna qaldyryp, mýmkindiginshe eski júrtta ainalsoqtap qalmay, basqalar iygere almaytyn, poeziyanyng ózine ghana tәn órkenin shygharu shygharmashylyq ýshin aitqanda ýlken týleu - týbirli janaru bolyp sanalady. Onyng ýstine, búl barys - jeke shygharmashylyq túlghanyng andausyz sanasynda jýretin nәrse. Búnday tandaudyng qoghamdyq ortamen de qatysy bar. Endi bir sózben aitqanda, óner iyesi tyng soqpaqqa týren salghanda, orta oghan qimyl kenistigin әzirleuge tyrysady. Óitkeni, janarugha, bir jaghynan, ortanyng ózi sebepker bolyp otyrady. Búnday ýndestik úzaqqa sozylsa, janarudyng óris tabuyna mýmkindik bolady. Al, ýndestik úzaqqa barmasa, janaru bir retki janalyq retinde jarq etedi de, sodan arygha barmaydy. Biz búny «Kýy kitabynyn» taghdyrynan da anyq bayqay alamyz.

«Kýy kitaby» ózi aityp túrghanday, qazaqtyng kýishi ónerpazdarynyng múrasyn taqyryp etken shygharma. Kýy óneri, úly kýishi jәne bir danqty kompozitor  -  osy ýsh túghyrdyng ózeginde ne jatyr? Onda tenizge shókken taularday halyqtyng ózgeshe bolmysy - ruhany dýnie jatyr. J. Nәjimedenovting jastyghyna qaramay, birden osy taqyrypqa keluining ózi kóp dýniyeni anghartsa kerek. «Kýy kitabynyn» betin ashsanyz, shygharma Qúrmanghazymen bastalyp, Ahmet Júbanovpen ayaqtalady. Shygharmanyng ómirge keluine osynda, tasada jatqan jeli yqpal ekten.

Úly kýishi Qúrmanghazy esimin bilmeytin iysi qazaq kemde-kem shyghar. Al, ekinshi esim turaly Múhametjan Qarataev bylay degen:

«A.Júbanov әn-kýiding tarihy manyzyn anyqtaumen birge, onyng býgingi muzyka ónerining de damuyna tiygizgen iygi dәstýrlik rólin әri teoriyalyq, әri tәjiriybelik jolmen anyqtap berdi. Búghan naqty dәlel - halyq kýilerin zertteushi teoretik Júbanovtyng halyq kýilerin is jýzine asyrushy kompozitor retinde tvorchestvolyq jolmen óndep, halyq aspaptar orkestyrine týsirui, halyq әnderining әuenderin osy kýngi әnge, hor, simfoniya, opera jәne vokalidyq tuyndylargha týsirui».

Jogharydaghy sózdi azyraq tarqatugha tura keledi. 1925 jyly Mәskeude A.V.Zataevichting «Qazaq halqynyng 1000 әni» kitaby jaryq kórdi. Búl qazaq halqynyng ghasyrlardan-ghasyrgha kele jatqan әn ónerining alghash ret jýieli hatqa týsui edi. Osy kitaptyng kirispe sózinde A.V.Zataevichting bylay degeni bar:

«Qymbatty dostarym, jigitter, ash-jalanash, auyr jyldarda ózderinmen tize qosyp otyryp jighan myna enbegimdi sizderge arnaymyn, sizderge qaytaryp beremin. Men әrqashanda sizderding súlu әnderinizdi men jinadym dep aitqan emespin, sizder ózderiniz mening qolqabysym arqyly, óz últynyzdyng baylyghyn úmtylmastay etip, jinap otyrsyzdar...

Saqtanyzdar, zerttenizder, kóbeyte týsinizder, myna siyaqty últtyq ruhany baylyqtarynyzdy damytynyzdar, ózderiniz arman etken jalpy adam balasynyng qoly jetken mәdeny jetistikterine sýiene otyryp kórkeytinizder, halyq qoynynan shyqqan, janalanghan, gýldengen qazaqtyng últtyq muzykasy ósip-órkendesin».

Búl sózder bizding mәdeniyet kókjiyegimizge alda A.Júbanov siyaqty túlghanyng shyghatynyn anghartatyn edi. Solay boldy da. Qazaq muzyka óneri A.Júbanov siyaqty túlghalardyng kýsh-jigerimen zamanyna say qayta týledi.

Operalyq jәne simfoniyalyq tuyndylaryn qosyp eseptegende ýsh jýzden artyq shygharma jazghan A.Júbanov Qúrmanghazy taqyrybyna erekshe qúshtarlyq tanytqan. Búl turaly Ghabit Mýsirepov bylay dep jazady:

«Aqang (A.Júbanov) songhy kezde ataqty Qúrmanghazy turaly opera jazyp jýr edi. Úly kýishining sýiikti beynesin jasau ýshin ol ómir boyy júmys istedi dese de bolady. 1936 jyly shyqqan kishkentay kitapshadan osy operagha deyingi aralyqta (60-jyldargha deyin) Aqang Qúrmanghazyny bir kýn de jadynan shygharghan emes».

1933-1963 jylgha deyingi otyz jylda, qazaqtyng osy zamanghy muzyka óneri A.Júbanov esimimen bite qaynassa, sol jyldarda A.Júbanov bastanayaq Qúrmanghazy taqyrybymen arpalysqan. Muzykany ruhany dýniyening eng taza keskindelui. Kezinde qyryq rudan qúralghan nemisterdi Gegeliding filosofiyasy emes, Uagnerding simfoniyalary últ retinde oyatyp, ornynan tik túrghyzghan bolatyn.

Jogharydaghy kezeng qazaq muzyka óneri ýshin de, A.Júbanov jóninen aitqanda da Úly simfoniyalar tughan kezeng boldy. Kóldeneng kózdin, әsirese, aita qalsyn muzykalyq daryny bar J. Nәjimedenovting ol kezenning bolmys-bitimin ózinshe angharatyny dausyz nәrse. Búl angharu muzykamen qatysty bolmaq. Ózing kýishi bolsan, zamanynda bir úly daryn iyesi «Abay» operasy siyaqty tuyndyny jazugha atsalysyp, simfoniyalar berse, ol adam saghan da jaqsy tanys kýy piri Qúrmanghazymen otyz jyl «auyrghanyn» bilsen, sen sonda ne ister edin? Álbette, eng aldymen, әserlenesin. Boyyndy alapat kýsh kerneydi. Shabyt qysady. Keudende tauday tolqyndar tulaydy. Sen de, sening sózing de muzykagha - adam janynyng nәzik qylyn terbeter tilsiz tilge ainala bastaydy.

«Kýy kitaby» - mine, osynday shaqtyng tuyndysy.

Óner órisindegi mýmkindikting birazyn prozaikter alyp qoyghannan keyin, poeziyanyng izdenushileri jana sapardy týp-tórkinnen bastady. Olar tabighattyng myng qúbylghan ýni men baqsy sarynyna elitti. Ýnde maghyna bar ma? Álde maghynada (sózde) ýn bar ma? - degenge bas qatyrdy. Endi sóz ishki bir ýndestikting ekpinimen sap qúrap, keruen týzedi. Maghynalar әuen shyghara bastady. Jana poeziya obrazdardyng kýii degen oy ýstemdik aldy. Fransuz aqyny Bodlier «muzyka da, suret te poeziya» dese, Malerme «muzyka óz dengeyine jetkende poeziyagha ainalady» dedi. Búl sózding әnnen әldeqayda terende jatqan ýnin menzegen jәne sony ansaghan qadam edi.

«Kýy kitaby» - qazaq poeziyasyndaghy jogharydaghyday ereksheligi bar alghashqy kitap. Búny zaman da, әdebiyet dәstýri de qalap túrmasa da, aqynnyng tótesinen muzykany poeziya tilimen órnektemek bolghan talaby tughyzghan.  J. Nәjimedenovting batystyng modernist aqyndarymen ýndestigi de osy ereksheliginde jatyr.

«Kýy kitabynda» qos búrymday tartylghan eki әuen bar. Biri negizgi taqyrypty bayandaydy. Ol - Qúrmanghazy, Dәuletkerey, Dina, A.Júbanov turaly bolyp keledi. Ekinshisi - jogharydaghy taqyrypty qaytalamau sharty astynda, belgili bir pariylelidikti saqtau negizinde kelip otyratyn «sheginister».  Kitapty bir arnanyng eki jaghasy siyaqty birin-biri tolyqtaytyn, biraq birin-biri kómip ketpeytin osy ýlken ýndestik ústap túr.

Shygharma Qúrmanghazy taqyrybymen bastalady. Búl jerde úly kýishining ómirimen jaqyn tanys adamdargha týsinikti eki mazmún ortagha shyghady. Júrtqa belgili, kýishining qalyptasuyna anasy Alqanyng zor yqpaly bolghan. Odan qalsa, kýishining el ishi-syrtyndaghy dýley kýshterding tekpisin kóp kórgeni, tútqyndalyp týrmege týskeni, qughyndalghany belgili. Kitap odan keyingi bólekterde Dәuletkerey, Dina bolyp jalghasa beredi. Búghan birneshe aituly kýilerge qatysty jeke paraqtar kirisedi. Sonyng ishinde «Aqsaq qúlan» kýiine qatysty paraqty erekshe atauymyzgha bolady. Kitaptyng sonyn A.Júbanov turaly dara paraq qayyryp túr. «Aqsaq qúlan» turaly kýiding búl arada keziguining de ózindik sebebi bar. Aqang 1964 jyly Mәskeude ótken Etnograftardyng halyqaralyq kongresinde bolady. Onda bayandama jasaghan A.Júbanov ózi aitqan ghylymy pikirlerin dәleldeu ýshin sózin toqtatyp qoyyp, jiylghandar aldynda qolma-qol «Aqsaq qúlandy» tartady. Kongreske týrli elderden kelgen delagattar qazaqstandyq akademikting egile tartqan tamasha kýiine qayran qalady. Ýzilis kezinde olar A.Júbanovityng qasynan ketpey, qazaq halqy jóninde kóptegen súraqtar qoyady. A.Júbanovting atyna baylanysty aitylatyn osy әngime jas aqynnyng onsyzda tolqyp túrghan terenine tas laqtyrghan siyaqty. «Aqsaq qúlan» turaly dara paraqtyng kitapqa, mine osy izben kirgeni bayqalady.

(Jalghasy bar)

«Abay-aqparat»