«Osy men ózim - qazaqpyn. Qazaqty jaqsy kórem be, jek kórem be?». Ózining toghyzynshy qarasózinde osylay tolghaghan Abay tughan últynyng jaqsy kórerlik, hәm jiyirkenerlik minezderine jany auyryp, aghynan jarylypty. Alyp aqynnyng jýregin syzdatqan sol minezderimizden býginde aryla aldyq pa? Býgingi qazaq qanday? Osy bizde últymyzdyng býgingi bet-beynesin ashyp beretin, kemshilikteri men jetistikterin jipke tizgendey aityp beretin zertteu ortalyqtary bar ma? Bolsa, olardyng zertteu nәtiyjeleri qaysy? Danyshpan aqynnyng atqarghan isi býgingi oqymysty kóp ghalymnyng qolynan kelmey jatqanyna ne sebep? Álde últqa degen janashyrlyq azayyp bara ma? Bizdi ózimizden góri ózge elder kóbirek bilgisi keletini nesi eken? Mamandarymyzgha joldaghan býgingi saualdarymyz osy tónirekte órbidi.

Gýlmira IYLEUOVA, «Strategiya» әleu­mettik jәne sayasy zertteuler ortalyghynyng diy­rektory

«Osy men ózim - qazaqpyn. Qazaqty jaqsy kórem be, jek kórem be?». Ózining toghyzynshy qarasózinde osylay tolghaghan Abay tughan últynyng jaqsy kórerlik, hәm jiyirkenerlik minezderine jany auyryp, aghynan jarylypty. Alyp aqynnyng jýregin syzdatqan sol minezderimizden býginde aryla aldyq pa? Býgingi qazaq qanday? Osy bizde últymyzdyng býgingi bet-beynesin ashyp beretin, kemshilikteri men jetistikterin jipke tizgendey aityp beretin zertteu ortalyqtary bar ma? Bolsa, olardyng zertteu nәtiyjeleri qaysy? Danyshpan aqynnyng atqarghan isi býgingi oqymysty kóp ghalymnyng qolynan kelmey jatqanyna ne sebep? Álde últqa degen janashyrlyq azayyp bara ma? Bizdi ózimizden góri ózge elder kóbirek bilgisi keletini nesi eken? Mamandarymyzgha joldaghan býgingi saualdarymyz osy tónirekte órbidi.

Gýlmira IYLEUOVA, «Strategiya» әleu­mettik jәne sayasy zertteuler ortalyghynyng diy­rektory

ShETELDIK ZERTTEU ORTALYQTARY BIZDI BILUGE QÚShTAR

Qazaqstanda tek qana qazaq últyn zertteytin arnayy institut bar dep aita almaymyn. Zertteu instituttary elimizdegi ózge últ ókilderin sonyng ishinde basym­dyqqa ie bolyp otyrghan qazaq últyn birge zert­teydi.
Negizinen,  últymyzdyng keshegi ótken tarihyn Tarih jәne etnologiya instituty jaqsy zertteytini belgili. Al últtyng býgingi jagh­dayyn zertteu ýshin biz jaqynda bir joba qúrghan bolatynbyz. Joba boyynsha qa­zaqtardyng bir-birimen ishki qarym-qa­tynasyn nysanagha alyp, zertteu jýrgizgimiz kelgen. Biraq, ókinishke oray, men búl jobagha qarjylay demeushi taba almadym. Sóitip, ayaqsyz qaldy.
HHI ghasyr ruhany qúndylyqtardyng ornyn materialdyq qyzyghushylyq basqan ghasyr ghoy. Osynyng kesiri qazaqtardy ainalyp ótti dey almaymyn. Qazir búrynghyday adamdy aqyl-parasatyna emes, qaltasyna qarap  baghalaytyn zaman. Senin  aby­royyndy asqaqtatatyn da, isindi algha domalatatyn da sol kók qaghaz. Al basqalary ekinshi oryngha ysyrylyp qaldy. Tipti bizde qazir biyikke ór­leuge, múratqa jetuge kedergi keltiretin bolsa, ar-úyat pen salt-dәstýrdi de ayaq asty etip, kez kelgen qúrbandyqqa barugha dayyn qogham qalyptasty. Endi mine, últtyq men­taliytetimizge jat nәrselerge de etimiz ýi­rene bastaghan jayymyz bar.
Bir qyzyghy bizding ózimizden góri sheteldik zertteu ortalyqtary bizdi zertteuge qúshtar bolyp túrady. Olardyng nendey maqsatta júmys istep jatqanyn kim bilsin? Jaqynda bir sheteldik qordyng ókilimen sóileskenimde menen: - Qazaqtyng jýz degeni ne? Olar qalay, ne ýshin bólinedi. Jýzder men rular­dyng óza­ra qarym-qatynasy qanday? - degen siyaqty súraqtardy qarsha boratty. Meni tanghal­dyrghany - olar biz turaly bәrin bilgisi keledi. Al bizde osy nәrseler zertteu obiek­tisine әli de ainala almay otyrghanyna ókinemin. Óitkeni, osy últtyng ókili bola túra, osy elde júmys isteytin, qoghamdy zert­­teytin ortalyq bola  túra  búl nәr­se­ler­di ózimizding bilmeuimiz biz ýshin úyat-aq! Bizdegi rulyq, jýzdik qatynastar býgingi qoghamgha әser etip otyr ma, qalay әser etip otyr degen siyaqty kóptegen súraqtar jauapsyz qalyp jatqany bizge syn.
Jalpy aitqanda, bizding býgingi jagh­dayymyz  jaqsy  dep nemese jaman dep ke­sip aita almaymyz. Ókinishke oray, búl bizding býgingi shyndyghymyz, shynayy ómirimiz. Biraq barghan sayyn teris jolgha qaray bir qadam jaqyndap bara jat­qan­dyghymyzdy aitqym keledi. Áriyne, búl óz­ge­ris tek qa­zaqtan ghana emes, ózge kez kelgen últtan bayqalatyny ras. Búl synnan tek ruhy myq­ty, dini nyghyz, salt-dәstýri berik, iym­mundyq jýiesi tózimdi últtar ghana sý­rinbey óte alady. Qúdaygha shýkir, bizde әli de bolsa, ýlkenge qúrmet, kishige izet degen siyaqty jaqsy qasiyetter bary ras. Ha­lyq­tyng bilim-ghylymgha degen úmtylysy da jaman emes. Osy nәrseler júbanysh bola ala­dy.

Mәnsiya CADYROVA, әlemettanu ghylymynyng doktory, professor

TILDI BILMEUDING SONY...

Qazirgi ua­qyt­ta últ mә­se­le­sin zertteu shynymen de ózekti bolyp túr­ghany ras. Se­be­bi tәuel­siz­dik alghan jyldardan bastap, últtyq memleket qúru, últtyq qún­dylyqtardy jandandyru, últtyq ekonomikany qalyptastyru jәne últ retinde әlem kenistiginen belgili bir oryn alu biz ýshin manyzdy. Býgingi kýn tәrti­bin­degi mәsele, últtyq qúndylyqtardy qayta­dan jandandyryp, pat­riotizmdi qalyp­tastyru, tilimizdi  óz túghyryna qondyryp, elimizde túratyn barlyq últtar sóileytin tilge ainaldyru. Últtyq mәselelerdi zertteytin ortalyq bolmasa búl ister qalay jónge keltiril­mek. Osy mәseleler tónireginde bizding әleumet­tanushylar az júmys jasap jatyr dey almaymyn. Búl salada Preziydent janyndaghy zertteu ortalyghy, sonymen qatar úttyq qarym-qa­ty­nas­tardy zerttep jýrgen Raushanbek Ábsattarov, Sәrsenbay Óteshov, Filosofiya jәne sayasattanu institu­ty­nyng diyrektory Zarema Shaukenova, t.b. mamandarymyzdyng enbekterin atap ótken jón.
Qazaq o bastan tereng tarihy, ataly salt-dәstýri, mol múrasy bar últ.  Keyde Kenes ýkimeti últtyq qúndylyqtarymyzdy túnshyqtyrdy dey­tin kereghar pikirler aitylyp jatady. Al mening oiymsha, odaq qúramynda bolghan 70 jyl bizge ong ózgeristerdi kóbirek әkeldi. Biz tek til mә­selesi jóninen útylghan siyaqtymyz. Tipti múnyng ózi Kenes ókimeti sayasatynyng nәtiyjesi emes, halyq ústanymyna baylanysty ekenin aitqym keledi. Biz kez kelgen ózgeristi qabyldaugha, eger ózimizge únasa sony sinirip alugha dayyn últpyz. Halqymyz qonaqjay, danyshpan, keng peyil ekeni ekibastan belgili. Osy minezimizding keyde osynday saldary bolyp jatatyny jasyryn emes. Sebebi ,qazaqtan ózge odaq qúramynda bolghan elderding eshqaysy­synda dәl bizdegidey til mәselesi ushyghyp túrghan joq. Últtyq tildi bilmeuding sony, últ dәstýrinen maqúrym qalugha әkelip soghady. Tipti qazir keybir jastarymyz últtyq tamyrdan ajyrap qalghany sonsha, ne qazaq emes, ne ózge últ emes, eki ortada dýbәrә bolyp qaldy. Qazirgi kezendegi jastardy men ýsh topqa bólgen bolar edim. Birinshisi, janaghyday Batysqa eliktep, batystyq minez-qúlyqpen jýretin jastar. Ekinshisi, batystyng ozyq mәdeniyetimen qatar ózimizding últtyq dәstýrimizdi birge alyp jýretinder. Al ýshinshisi, Batysty moyyndamay, tek qana qazaq saltyn ústanatyn jastar.
Jalpy aitqanda bizding qoghamda júmyssyzdyq, kedeylik, paraqorlyq, diny ekstremizm sekildi mәseleler joq emes. Biraq shamadan asyp ketken, últqa qauip tóndirip túrghan problema joq dep oilaymyn. Osy kýni jastardyng diny sauatyn ashyp, adasudan saqtap qalu ózekti bolyp túr. Hidjap kiyip jýrgen qazaq qyzdarynyn, dindar jigitterding qoghamdaghy orny qanday? Olar júmysqa qalay ornalasyp jatyr? Osy sekildi mәseleler oilandyrady.

Aydos SARYM, sayasattanushy

ÓTKEN MEN BOLAShAQ NEMESE «JANA ABAYLARDYN» BEYNESI

Últ pen memleket egiz úghymdar. Qú­daygha shýkir, býgingi kýni elimizdegi tal­dau-zertteu ortalyqtarynyn, ins­tiy­tuttarynyng sany artyp kele­di. Ásirese quantatyn jaghday tәuel­siz, memlekettik emes ortalyq­tardyng da sany ósip jatyr. Degenmen, san men sapanyng mәselesi bar ekeni anyq. Óz basym osy kóptegen ghy­ly­miy-zertteu instituttar men taldau ortalyqtarynyng júmysyn mardymdy, kónil kónshiterlik dep aita almaymyn. Olardyng júmysynda, ókinishke oray, uaqytsha, koniun­ktu­ra­lyq zertteuler basym siyaqty. Elimizdin, memleketimizdin, últy­myz­dyng bolashaghy ýshin óte manyzdy keybir taqyryptar mýldem zerttelmey jatyr. Ókinishtisi, qúrdymgha ketip bara jatqan keshegi kenestik qalyptaghy qogham men janadan qa­lyp­tasyp kele jatqan qazaq qoghamy turaly jóni týzu әleumettanushylyq zertteuler joqtyng qasy. Bizding eldegi әleumettanu ghylymy negizinen múratty-maqsatty zertteulerden gó­ri aghymdaghy sayasattyng mәseleleri­men, biylikke qyzmet etumen ghana ai­nalysyp jatyr. Maghan deseniz men elimizdegi birde-bir әleumettik saualnamalardyng nәtiy­jelerine senbeymin. Qogham da, sarapshylar da tolyq senetin әleumettanu­shylyq ortalyqtar, instituttar joqtyng qasy. Jap-jaqsy memlekettik bagh­dar­lamalar da bar. Mysaly, «Mәdeny múra». Alayda, osynday keshendi bagh­darlamalardyng ayasynda jýr­gizi­lip jatqan júmystar әzirge múrany jinau men saqtaudan aspay jatyr. Ol da qajetti kezen. Biraq, býgingi kýni búl júmyspen qatar ýlken filosofiyalyq, tarihy refleksiya qajet. Bizder ýlken sayasiy-filo­so­fiya­lyq zertteuler, ýlken tarihi, geosayasy tújyrymdamalar dengeyine shyghuymyz qajet. Ortaq tarihy sanany qalyptastyru, kenistigimiz ben ghúmyr keship otyrghan uaqytymyzdy dúrys týsine biluimiz qajet. Onsyz jinaqtaghan múramyz, ghylymy derekter men dәiekter tek qana shashy­ra­ghan, toz-toz aqparat bolyp qala beredi.
Árbir qogham, әrbir últ uaqyt ót­ken sayyn ózgerip otyrady. Últtyng qatyp qalghan qalyby, standarty bolmaydy. Sondyqtan bizder mynaday edik, osynymyz mәngi qalyby­myz deu artyq әngime. Qoghamdyq sa­na, qoghamdyq oi-pikir, solargha qatys­ty is-qimyl - barlyghy da qúbylmaly qúbylystar. Bir ghana qazaqtyng ózi songhy 2-3 ghasyrdyng ózinde talay qiyndyqtardy basynan ótkerdi. Sol qiyndyqtargha últ, qogham retindegi jauaptary da, is-qimyldary da ózgerip otyrdy. Mysaly, orystyng otarlyq sayasatyna qarsy qozghalys eshqashan toqta­ghan emes, jýrip jatty. Biraq, keybir ke­zen­derde búl kýres óte qyzu jýrip otyr­sa, keybir kezenderi mýldem jogha­lyp ketkendey boldy. Sózsiz, әrbir últtyn, әrbir qoghamnyng ózindik erek­shelikteri bolady. Bizding sahara dalamyz, kóshpeli ghúmyrymyz bizge ýlken әserin tiygizdi, bolmysymyzdy qalyp­tas­tyrdy. Kýndelikti tirligi­miz, bizdi qorshaghan tabighat, landshaft bizdi basqadan erekshe últ etti. Bizding boyymyzdaghy qasiyetterdi qalyptas­tyrdy. Solargha qatysty qo­ghamdyq-sayasy instituttardy, salt-dәstýrdi, mentaliytetti, ústyn­dy qalyptastyrdy. Búlardyng bar­ly­ghynyng izi, әseri әli kýnge deyin boyymyzda bar, bizding sózimiz ben isimizge әserin tiygizude.
Biraq, mynany esten shyghar­mayyq! Jiyrmasynshy ghasyr kósh­peli órkeniyet pen ekonomikany toly­ghymen joydy deuge bolady. Eger qazaq órkeniyeti kezinde «nar zaman­dy», «zar zamandy» basynan ótke­rse, jiyrmasynshy ghasyrdy әsirelep, «tar zaman» deuge bolar. Ólim auzynan aman qaldyq. Kórme­gen qorlyqty, qiyanatty, genosiyd­ti basymyzdan ótkerdik. Búnyng barlyghy da bizding sanamyzgha, oilau-týsinu, týisinu qabiletimizge, dýniyege jәne bir-birimizge degen qarym-qaty­nasta­rymyzgha әser etti, jýre­gimiz ben jadymyzda óshpes iz qal­dyr­dy. Osy gha­syrdyng syzy men yzgha­ryn boyymyzdan shygharu ýshin ýlken psihologiyalyq, sayasi, mәdeny silkinis, katarsis qajet. Qogham­nyn, barsha últtyn, onyng әrbir mýshe­sining ruhany júmysy, ruhy izdenisteri jan­danuy tiyis. Býgingi kýni oryn alyp jatqan últtyq memleket, últtyq tariyh, memlekettik til, ortaq din men dil ýshin jýrip jatqan sayasiy-ruhany kýres qazaq­tyng jana sapa­daghy últqa ainaluy­nyng qajetti alghysharty. Biz bir formadan, bir qalyptan, bir standarttan shyqtyq. Alayda, jana qalypqa kirgen joq­pyz. Eldegi әrbir mәsele boyynsha bolyp jatqan tartystar, aitystar osynyng dәleli. Bir quantatyny osy aitystardyn, tartystardyng boluy! Yaghny qogham, últ úiyqtap jatqan joq! Yaghny bizder mazasyzdanyp, taghatsyz­danyp ózimizge «Biz kimbiz?», «Qaydan shyqtyq?», «Qayda bara jatyrmyz?», «Qalay jýruimiz kerek?» degen ómirlik, filosofiyalyq súraqtargha jauap izdep jatyrmyz. Búl, negizi, jaqsylyqtyng nyshany. Búl izdenisterding nemen ayaq­ta­laty­nyn eshkim dóp basyp aita almaydy, biraq olardyng bar ekendigi, jýrip jatuy últymyzdyng tiri ekendigin pash etedi. Negizi barlyq mәsele ózimizge, әsirese ziyaly qauymgha, aq­pa­rat óndiru­shi jәne taratushy korporasiyagha baylanysty. Dúrys júmys istey bilsek, mәmilege kele alatyn bolsaq, múra­ty­myzgha jete alamyz.
«Nar zaman», «zar zaman», «tar za­man» siyaqty kezenderdi basynan keshken últtyng «ar zamanyn» izdeui zandy. Tәuelsizdigimizding basty jemisi - jana­dan ómirge ayaq basqan jastar. Tәuelsiz za­manda ósip-óngen, qúldyq pen otar­lyqty kórmegen qyzdar men jigitter. Basty mәsele osy buynnyng qanday qúndylyq­tardy qabyldap, qay baghytqa bet búruynda. Negizi últ degenimiz ne? Ol atam zamanda ýngirde ómir sýre basta­ghan tas ghasyryndaghy aty joq babamyzdan bastap bizden keyin myng jyldar ótkennen keyingi songhy qazaqqa deyingi adamdar, olardyng arman-múraty men oilarynyng jiyntyghy. Bizding әrqaysymyz qúm­sa­ghattyng qyltasymyz, qúbyrymyz. Biz ótken men bolashaqtyng arasyn­daghy kópirmiz. Sanamyz, aqyl-oyymyz, jan-jýregimiz taza bolsa, ashyq bolsa, ruhymyz tasyp jatsa, qúmsaghattyng joghary jaghyndaghy «qúm» bizge kelgende túryp qalmay, әri qaray qúiylyp, últymyzdyng uaqytyn, merzimin ólshep jatady. Bizding úrpaqtyng basty maqsaty dúrys baghyt ústanu. Búl jolda bir ghana mәngi qaghida bar - últtyng amandyghy men qazaq memleke­tining birligi men tútastyghy. Osy qaghiy­dany iske asyru ýshin bizder ót­­keni­mizdegi bar jaqsylyqty alyp, jana ghasyr men mynjyldyqqa, jana zamangha layyqty qazaq últyn jasaqtap, qalyptastyra bilgenimiz abzal. Biz ózimizding júmaghy­myzdy, jer­úiy­ghymyzdy ótkennen emes, býginimiz ben bolashaghymyzdan qúra biluimiz kerek.
Shynyn aitsaq, ózge elder men últ­tardy zerttep jýrgenimiz shamaly. Býgin bizder ainalamyzdy, әlemdi dúrys týsine almay jýrmiz. Uaqyt pen kenistigimizdi bilmeymiz, dúrys sezin­beymiz. Olardy dúrys týsinetindey mәdeniyet pen tildi qalyptastyra almay kelemiz. Ótken ghasyrdyn, qúrdymgha ketken órke­niyet­ting týsinikteri men tilin jana zamangha taqqymyz keledi. Basty qayshylyqtyng biri osynda.
Aynalyp kelgende, qazaq últy ýshin manyzdy ne manyzdy emes degen mәsele joq. Barlyghy da manyzdy. Barlyq qauipter últymyzdyng bola­shaghy ýshin qauip bolyp tabylady. Ókinishke oray, bizding últymyzdyng «myna mәseleni biyl», «ana súraqty on jyldan keyin sheshemiz» deytin tarihy uaqyty joq. Barlyq mәseleni dәl býgin sheshpesek útylamyz. Barlyq mәselege birdey kónil bólip, birdey kýsh-qayratpen, jigermen sheshuge tyrysqanymyz jón. Ony bastau ýshin dәl býgin keremet qarjy-qarajattan góri últtyq ruh, últtyq jiger, últtyq iydeya men últtyq is-qimyl, әreket kerek der edim.
Men bayaghyda bir maqalamda aityp edim; «Bizder Abaydyng keyipkeri emes, oqyrmany bolghanda ghana ba­bamyzdyng aldyndaghy boryshymyzdy atqaryp, jana últ bolamyz» dep. Abaydy oqyghan sayyn ózimizdi tanimyz da otyramyz, nalimyz, kýii­nemiz. Biraq, Abay degen kezde aldanbauymyz kerek. Abaydyng shy­­­­ghar­­ma­shylyghynda  eki  baghyt bar. Biri - jalpy adami, jalpy gu­maniys­tik iydeya. Onyng syny kez kelgen adam balasyna layyq. Úrlyq ta, kórealmaushylyq ta, erinshektik te basqa da jaman qasiyetter kez kelgen elde, últta bar. Yaghny Abay­dyng kóptegen iydeyalary mәngilik jәne barsha adamzatqa ortaq. Ekinshisi, qazaq­qa qatysty syn. Búdan sabaq, tәlim ala bilip, babamyz aitqan kemshilikterdi joigha tyrysqanymyz dúrys. Biraq, Abaydy oqyp, ony últtyq pessimizmge, aqyrza­man­shy­lyqtyng sarqylmas kózine ainaldyrugha men ýzildi-kesildi qarsy­myn. Abay bizdi jaman bolsyn dep synaghan joq, jaqsy bolsyn dep synady. «Babamyz aityp edi, eshqa­shan adam, el, últ bolmaymyz» degen pessimistik, nigilistik kózqaras­tardyng qaynar kózi bolsyn degen joq. Osyny esten shyghar­masaq.
Býgingi kýnning «abaylaryna» keletin bolsaq, qiyndau, әriyne. Jaqynda men býgingi kýni jalpy qazaq balasyna sózi ótetin bes aqsa­qaly qalmay bara jatyr degendi aityp edim. Osy sózimdi qay­talay­myn. Keshegi kenes zamanynan beri kele jatqan ziyaly qauym men elitanyng býgingi qazaq jastaryna sózi óte ber­mey­di. Jana «abaylar» qazaq últynyn, qa­zaq jastarynyng qazaq últtyq mem­leketin, jana qazaq qoghamyn ornatu jolyndaghy ruhany kýresi nәtiyjesinde dýniyege keledi. Jana túlghalardy qol­dan jasay almaymyz. Olardy uaqyttyng ózi sú­ryptap shygha­rady. Qazaq tarihynda bir keremet feno­mender bar. Tariyh­tyng qiyn kezen­derining aldynda dýniyege bir ghajayyp buyn, úrpaq kelip otyrghan. Mysaly, jiyrmasynshy ghasyr­dyng basynda últymyz­dyng baqytyna Abaydan susyndap ósken Alash azamattary keldi. Solar­dyng arqasynda biz aman qaldyq. Aldaghy jiyrma jylymyz arttaghy jiyrma jylymyzdan da qiyn bolmaq. Bәlkim, últymyzdyng jana Abaylary, alashordashylar Tәuelsiz­dik kezinde er jetip, dýniyege kelgen­derding arasynda jýrgen bolar! Alash azamattary atqa qonyp, últ ýshin kýrese basta­ghan kezde kóbisi otyzgha da jetpegen bo­la­tyn edi ghoy! Ýmit joq emes, bar. Ómir bar jerde ýmitke әrqashan da oryn ta­byluy kerek siyaqty. Tarihy optimist bola bi­leyik. Soghan qolymyzdan kelgenshe qyzmet ete bereyik. Týbi sol jú­my­symyz óz jemisin beretini haq, anyq.

Dayyndaghan Aynara AShANOVA.

http://www.writers.kz/journals/?ID=10&NUM=80&CURENT=&ARTICLE=2404