Tilimizding múnyn múndap, joghyn joqtap jýrgen «Ana tili» gazetinde kezinde jaryq kórgen professor T.Nesipbaevting «Salalyq mamandardyng da aitar pikiri bar» (№18, 2010) maqalasyna óz pikirimdi bildirip hat joldaghanmyn. Keyin ózim de osy últ gazetine medisina salasyndaghy til mәselesine qatysty maqalalar jazyp, jariyalap jýrmin. Alayda ókinishke qaray, sol maqalalarymda kóterilgen problemalargha qatysty әriptesterimnin, yaghny aq halatty dәrigerlerding ýn qosqanyn, pikir bildirgenin bayqay almadym.

Tilimizding múnyn múndap, joghyn joqtap jýrgen «Ana tili» gazetinde kezinde jaryq kórgen professor T.Nesipbaevting «Salalyq mamandardyng da aitar pikiri bar» (№18, 2010) maqalasyna óz pikirimdi bildirip hat joldaghanmyn. Keyin ózim de osy últ gazetine medisina salasyndaghy til mәselesine qatysty maqalalar jazyp, jariyalap jýrmin. Alayda ókinishke qaray, sol maqalalarymda kóterilgen problemalargha qatysty әriptesterimnin, yaghny aq halatty dәrigerlerding ýn qosqanyn, pikir bildirgenin bayqay almadym.

Oghan qosa QazÚPU-dyng ghalym-hatshysy B.Jәlelúly syndy basqa da audarmashy-ghalymdar «Ana tilimiz audarma tiline ainalyp bara ma?» degen problemalyq saual tastap jýr. Biraq men búl pikirmen kelise almaymyn. Qazir oqulyqtar jetispeydi. Qala berdi, olardyng sapasy da syn kótermeydi. Al bizde bas­ty olqylyq - halyqaralyq nemese әlemdik terminderdi saraptap, sýzgiden ótkizbey jatyp, sózjasam talaptaryn tolyq jәne múqiyat eskermey audara salamyz. Mysaly, «avtivnyi» sózi, latynsha «activus» - «deyatelinyi», yaghny qazaq tilinde ol «isker» degen maghynada jәne tek adamgha qatysty aityluy tiyis. Al qazirgi sózdikter men oqu qúraldarynda bәri de «belsendi». Týie de, eshki de, iyt-mysyq ta, týrli aurular da «belsendige» ainalyp shygha kelgen. Mysaly, «belsendi temir», «belsendi aghash», «belsendi tuberkulez», «belsendi tagham» jәne taghy sol sekildi sózder órip jýr. Al dúrysynda «aktivnyi» sózi adamgha qatysty bolmaghan jaghdaydyng bәrinde de «aktivti» dep qaluy kerek.
Sonday-aq býgingi kýni qoldanysqa engen jәne medisina salasyndaghy kónilge qonymdy, sәtti shyqqan ýsh tildegi sózdik iyesi, professor Muhambediya Ahmetov «slizistyi» sózining audarmasyn - 1. silemeyli (adamdar men jan-januarlargha qatysty). 2. shyrysh (ósimdikke tәn) - dep dәleldep kórsetti, yaghny adam aghzalaryndaghy «slizistaya obolochka»-ny «silemeyli qabyq» dep ataghan jón eken. Alayda bir sypyra sózdikter men oqulyqtarda әli kýnge ol «shyryshty qabyq» dep atalyp keledi. Biraz jyl boyy baspalardan shyqqan salalyq oqulyqtar men sózdikterde «slizistaya obolochka» sóz tirkesi týrlishe audarylyp jýr degenimizben, bizding oiymyzsha, dúrysy - «kilegeyli qabyq» boluy kerek. Óitkeni qazaq halqynyng auyzeki tilinde dialektter az emes, oghan qosa «silemey» men «silekey» - bir úghymdaghy sózder. Al «silekey» degen kәdimgi orystyng «sluna» sózi emes pe?
Sonymen qatar «simptom» degen әlemdik terminning balamasyna «әigilenis», «әigilenim» degen jana sózdi teligenine tanymyz bar. «Áygilenu» sózining týp tórkini - ataghyn shygharu, yaghny dәreje-dengeyin kórsetu degen maghynagha keledi. Al onyng simptomgha qanday qatysy bar ekenin bilmedik.
Songhy on-on bes jylda baspadan shyqqan sózdikter men kitaptardyng kópshiliginde «alkogolizm» termiynin qazaq tiline «maskýnemdik» dep audaryp, qoldanysqa qosyp jiberdi. Búl termindi býkil әlem júrtshylyghy sol erte zamannan tanyp-bilgen «alkogolizm» qalpynda qoldanyp keledi. «Alkogoli» - arghy tegi arab sózi, keyinnen latyn termiyni «alcohol» bolyp qalyptasqan. Al «maskýnemdik» sózining oryssha balamasy - «piyanisa», yaghny «maskýnemdikke» «piyanisa» sózi layyq. Oghan qosa araq ishkenning bәri nemese mas bolghannyng bәri birdey auru emes. Al «alkogolizm» termiyni tek medisina salasynda aurudyng diagnozy anyqtalghan song ghana aitylatyn termiyn.
Keyde orysshadan qa­zaqshagha audarylghan termin qaytadan orysshagha kóshkende bastapqy mәninen ózgeshe mәnge ie bolyp shygha keledi. Búl, sóz joq, sinonimder sanyn kóbeytip, audarma terminderding dәldigine núqsan keltiredi.
Sonday-aq sóz arasynda taghy birdi-ekili sóz ben sóz tirkesterinen mysal keltireyin. Ol - «differensialinyi, differensialinaya diagnostika» jәne «disseminasiya, disseminirovannyy tuberkulez legkiyh» sózderi. 1.Disseminasiya (rasseivaniye) - shashyrau.
Disseminirovannyy tuberkulez legkih - shashyrandy ókpe tuberkulezi nemese ókpening shashyrandy tuberkulezi.
«Disseminirovannyi» sózin bilgishter «disseminirlengen, disse­minasiyalanghan», dissemiy­niro­van­dyq» dep әbden búrmalap, býldirip bitti. 2.Differensialinyy (razlichiyteli­nyi) - ajyratylghan.
Differensialinaya diagnostika - ajyratu diagnostikasy bolu kerek.
Dәrigerlerding júmysynda osy keltirilgen terminder tәrizdi qiyn sózderdi basyn auyrtpay, «auyrdyng asty, jenilding ýstimen», esh oilanbas­tan qate aityp ta, jazyp ta jýr.
Qazirgi qazaq terminolo­giya­syndaghy basty problemanyng biri - termin qoldanudaghy birizdilikting saqtalmauy. Ókinishke qaray bir termindi nemese sóz tirkesin әrtýrli sózdikte, qújattarda, test súraqtarynda, mekemelerde әrtýrli atau keninen etek alyp ketken. Solardyng biri - «obezvrejivaniye» sózi. Ony birde «zalalsyzdandyru» dep audaryp jýrdi, endi bir jerde «zararsyzdandyru» dep te jýr. Búghan bizding de qosarymyz bar. Medisinada «obezvrejivaniye» jәne «obezzarajivaniye» degen bir-birine óte jaqyn sózder jii kezdesedi. Mening oiymsha, «obezvrejivaniye» sózin - ziyan­syzdandyru dep alghan dúrys. Óitkeni onyng oryssha týbiri - «vred, vrednyi» sózi ghoy. Al «obezzarajivaniye», yaghny «dezinfeksiya» - infeksiyany ketiru, joi degen maghynany beredi. Sondyqtan oghan, yaghny «obezzarajivaniye» - zalalsyzdandyru balamasy layyqty.
Sonday-aq búlardan bólek basqa sózderding de audarmalaryna qatysty da aita ketetin úsynystarym bar. Solardyng biri - «pravila» sózining «qaghida», «polojeniye» sózining - «ereje» ataluy. Dúrysy - «pravila» «ereje» boluy kerek. Mysaly, «Pravila dorojnogo dviyjeniya» - «jol qozghalysy erejeleri», «Pravila protivopojarnoy bezopasnosti» - «órtke qarsy qauipsizdik erejeleri» degen siyaqty mysaldar jeterlik. Al «polojeniyege» «qaghida» sózi layyq.
Sol sekildi «problema», «praktika» terminderi barlyq salalarda qoldanylyp jýr. Búl erteden kele jatqan ghylym men tehnologiyanyng qaryshtap damu jolynda kóp uaqyttan beri qoldanysta jýrgen әlemdik terminder qatarynda jәne olardy ana tilimizde sol kýiinde qaldyru kerek siyaqty. Ony dәleldep kórelik:
«Problema» - «mәsele» emes. Eger «mәsele» desek «problemnye vopro­sy», «problemnye zadachi» degen tirkesterdi qayda qoyamyz?
«Praktika» sózin «tәjiriybe» nemese is-tәjiriybe degenimiz de kónil kónshitpeydi. «Tәjiriybe» - «opyt, eksperiyment» sózderining balamasy. Mәselen, sonda «prakticheskiy opyt» sóz tirkesin qalay audarmaqpyz? Nemese «prohodil proizvodtctvennui praktiku» degendi «is-tәjiriybeden ótti» dep audaru da dúrys emes. Óitkeni tәjiriybeden ótpeydi, tәjiriybeni alady. Sondyqtan «praktika» termiyni qazirgi jahandanu kezinde ana tilinde sol qalpynda qalghany jón.
«Qazaqstan - Zaman» gazetining ótken jylghy 15 sәuirdegi nómirinde jurnalist-ghalym B.Isaevtyng «Qazaq sózining qúnyn týsirmeyik» degen maqalasy shyqty. Avtor gazet betterinde shetel sózderining (blogbaster, imidj, inaugurasiya, prezentasiya, reyting jәne taghy basqa) órip ketkenin syngha ala otyryp, medisinadaghy «insulit» sózin - «sekiru, shorshu, my qan ainalymynyng kýrt búzyluy» dep audaryp beredi. Avtordyng balama taptym dep otyrghany - ol sózge balama da, dәlme-dәl audarma da emes, tek auyzeki týsindirme ghana. «Insulit» (latynsha «insultus, insulto») termiynining qazaq tilindegi týsindirmesi - «migha qan qúiylu», yaghny bir sózben aitqanda - insulit. Búl da termin kýiinde jazylghany jón. Taghy bir mysal, «intoksikasiya» termiynining «ulanu» dep audaryluy dúrys emes. Óitkeni «ulanu» - «otravleniye», al «intoksikasiya» sózindegi týbiri «toksiyn», yaghny «toksinmen ulanu» degen týsinikteme sóz tirkesimen qosa audarylady.
Tap osy siyaqty qazaqshagha audar­ghanda ózgermey sol kýiinde jazylatyn sózder kóp. Solardyng bir sypyrasyn atap ótsek, olar: allergiya, ampula, aspekt, balizam, virus, gips, gimnaziya, doza, dispanser, kaverna, infilitrat, test, toksiyn, ferment, faza, forma, fibroz, referat jәne býgin-erteng tausylmaytyn osy sekildi halyqaralyq terminder. Medisina jәne oghan qatysy bar salalardan osy sekildi jýzdegen mysaldar keltiruge bolady.
Jazghanymdy qoryta kele aitarym, arada tabany kýrektey ýsh jyl ótse de el Preziydenti N.Nazarbaevtyng 2008 jylghy Qazaqstan halqyna Joldauyndaghy: «Qazaq tilindegi oqulyqtardyng sapasy syn kótermeydi. Olar adamdardy qazaq tilin ýirenuge emes, qazaq tilinen qashugha beyimdeydi» degen sózin qaytalaghym keledi. IYә, syn týzelmey, min týzelmeytini anyq.

Temirghaly Qonyrqúljaev,
M.Ospanov atyndaghy Batys Qazaqstan memlekettik medisina
uniyversiytetining dosenti