ءتىلىمىزدىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاپ جۇرگەن «انا ءتىلى» گازەتىندە كەزىندە جارىق كورگەن پروفەسسور ت.نەسىپباەۆتىڭ «سالالىق مامانداردىڭ دا ايتار پىكىرى بار» (№18, 2010) ماقالاسىنا ءوز پىكىرىمدى ءبىلدىرىپ حات جولداعانمىن. كەيىن ءوزىم دە وسى ۇلت گازەتىنە مەديتسينا سالاسىنداعى ءتىل ماسەلەسىنە قاتىستى ماقالالار جازىپ، جاريالاپ ءجۇرمىن. الايدا وكىنىشكە قاراي، سول ماقالالارىمدا كوتەرىلگەن پروبلەمالارعا قاتىستى ارىپتەستەرىمنىڭ، ياعني اق حالاتتى دارىگەرلەردىڭ ءۇن قوسقانىن، پىكىر بىلدىرگەنىن بايقاي المادىم.

ءتىلىمىزدىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاپ جۇرگەن «انا ءتىلى» گازەتىندە كەزىندە جارىق كورگەن پروفەسسور ت.نەسىپباەۆتىڭ «سالالىق مامانداردىڭ دا ايتار پىكىرى بار» (№18, 2010) ماقالاسىنا ءوز پىكىرىمدى ءبىلدىرىپ حات جولداعانمىن. كەيىن ءوزىم دە وسى ۇلت گازەتىنە مەديتسينا سالاسىنداعى ءتىل ماسەلەسىنە قاتىستى ماقالالار جازىپ، جاريالاپ ءجۇرمىن. الايدا وكىنىشكە قاراي، سول ماقالالارىمدا كوتەرىلگەن پروبلەمالارعا قاتىستى ارىپتەستەرىمنىڭ، ياعني اق حالاتتى دارىگەرلەردىڭ ءۇن قوسقانىن، پىكىر بىلدىرگەنىن بايقاي المادىم.

وعان قوسا قازۇپۋ-دىڭ عالىم-حاتشىسى ب.جالەلۇلى سىندى باسقا دا اۋدارماشى-عالىمدار «انا ءتىلىمىز اۋدارما تىلىنە اينالىپ بارا ما؟» دەگەن پروبلەمالىق ساۋال تاستاپ ءجۇر. بىراق مەن بۇل پىكىرمەن كەلىسە المايمىن. قازىر وقۋلىقتار جەتىسپەيدى. قالا بەردى، ولاردىڭ ساپاسى دا سىن كوتەرمەيدى. ال بىزدە باس­تى ولقىلىق - حالىقارالىق نەمەسە الەمدىك تەرميندەردى ساراپتاپ، سۇزگىدەن وتكىزبەي جاتىپ، ءسوزجاسام تالاپتارىن تولىق جانە مۇقيات ەسكەرمەي اۋدارا سالامىز. مىسالى، «اۆتيۆنىي» ءسوزى، لاتىنشا «activus» - «دەياتەلنىي»، ياعني قازاق تىلىندە ول «ىسكەر» دەگەن ماعىنادا جانە تەك ادامعا قاتىستى ايتىلۋى ءتيىس. ال قازىرگى سوزدىكتەر مەن وقۋ قۇرالدارىندا ءبارى دە «بەلسەندى». تۇيە دە، ەشكى دە، يت-مىسىق تا، ءتۇرلى اۋرۋلار دا «بەلسەندىگە» اينالىپ شىعا كەلگەن. مىسالى، «بەلسەندى تەمىر»، «بەلسەندى اعاش»، «بەلسەندى تۋبەركۋلەز»، «بەلسەندى تاعام» جانە تاعى سول سەكىلدى سوزدەر ءورىپ ءجۇر. ال دۇرىسىندا «اكتيۆنىي» ءسوزى ادامعا قاتىستى بولماعان جاعدايدىڭ بارىندە دە «اكتيۆتى» دەپ قالۋى كەرەك.
سونداي-اق بۇگىنگى كۇنى قولدانىسقا ەنگەن جانە مەديتسينا سالاسىنداعى كوڭىلگە قونىمدى، ءساتتى شىققان ءۇش تىلدەگى سوزدىك يەسى، پروفەسسور مۋحامبەديا احمەتوۆ «سليزيستىي» ءسوزىنىڭ اۋدارماسىن - 1. سىلەمەيلى (ادامدار مەن جان-جانۋارلارعا قاتىستى). 2. شىرىش (وسىمدىككە ءتان) - دەپ دالەلدەپ كورسەتتى، ياعني ادام اعزالارىنداعى «سليزيستايا وبولوچكا»-نى «سىلەمەيلى قابىق» دەپ اتاعان ءجون ەكەن. الايدا ءبىر سىپىرا سوزدىكتەر مەن وقۋلىقتاردا ءالى كۇنگە ول «شىرىشتى قابىق» دەپ اتالىپ كەلەدى. ءبىراز جىل بويى باسپالاردان شىققان سالالىق وقۋلىقتار مەن سوزدىكتەردە «سليزيستايا وبولوچكا» ءسوز تىركەسى تۇرلىشە اۋدارىلىپ ءجۇر دەگەنىمىزبەن، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، دۇرىسى - «كىلەگەيلى قابىق» بولۋى كەرەك. ويتكەنى قازاق حالقىنىڭ اۋىزەكى تىلىندە ديالەكتتەر از ەمەس، وعان قوسا «سىلەمەي» مەن «سىلەكەي» - ءبىر ۇعىمداعى سوزدەر. ال «سىلەكەي» دەگەن كادىمگى ورىستىڭ «سليۋنا» ءسوزى ەمەس پە؟
سونىمەن قاتار «سيمپتوم» دەگەن الەمدىك تەرميننىڭ بالاماسىنا «ايگىلەنىس»، «ايگىلەنىم» دەگەن جاڭا ءسوزدى تەلىگەنىنە تاڭىمىز بار. «ايگىلەنۋ» ءسوزىنىڭ ءتۇپ توركىنى - اتاعىن شىعارۋ، ياعني دارەجە-دەڭگەيىن كورسەتۋ دەگەن ماعىناعا كەلەدى. ال ونىڭ سيمپتومعا قانداي قاتىسى بار ەكەنىن بىلمەدىك.
سوڭعى ون-ون بەس جىلدا باسپادان شىققان سوزدىكتەر مەن كىتاپتاردىڭ كوپشىلىگىندە «الكوگوليزم» تەرمينىن قازاق تىلىنە «ماسكۇنەمدىك» دەپ اۋدارىپ، قولدانىسقا قوسىپ جىبەردى. بۇل تەرميندى بۇكىل الەم جۇرتشىلىعى سول ەرتە زاماننان تانىپ-بىلگەن «الكوگوليزم» قالپىندا قولدانىپ كەلەدى. «الكوگول» - ارعى تەگى اراب ءسوزى، كەيىننەن لاتىن تەرمينى «alcohol» بولىپ قالىپتاسقان. ال «ماسكۇنەمدىك» ءسوزىنىڭ ورىسشا بالاماسى - «پيانيتسا»، ياعني «ماسكۇنەمدىككە» «پيانيتسا» ءسوزى لايىق. وعان قوسا اراق ىشكەننىڭ ءبارى نەمەسە ماس بولعاننىڭ ءبارى بىردەي اۋرۋ ەمەس. ال «الكوگوليزم» تەرمينى تەك مەديتسينا سالاسىندا اۋرۋدىڭ دياگنوزى انىقتالعان سوڭ عانا ايتىلاتىن تەرمين.
كەيدە ورىسشادان قا­زاقشاعا اۋدارىلعان تەرمين قايتادان ورىسشاعا كوشكەندە باستاپقى مانىنەن وزگەشە مانگە يە بولىپ شىعا كەلەدى. بۇل، ءسوز جوق، سينونيمدەر سانىن كوبەيتىپ، اۋدارما تەرميندەردىڭ دالدىگىنە نۇقسان كەلتىرەدى.
سونداي-اق ءسوز اراسىندا تاعى ءبىردى-ەكىلى ءسوز بەن ءسوز تىركەستەرىنەن مىسال كەلتىرەيىن. ول - «ديففەرەنتسيالنىي، ديففەرەنتسيالنايا دياگنوستيكا» جانە «ديسسەميناتسيا، ديسسەمينيروۆاننىي تۋبەركۋلەز لەگكيح» سوزدەرى. 1.ديسسەميناتسيا (راسسەيۆانيە) - شاشىراۋ.
ديسسەمينيروۆاننىي تۋبەركۋلەز لەگكيح - شاشىراندى وكپە تۋبەركۋلەزى نەمەسە وكپەنىڭ شاشىراندى تۋبەركۋلەزى.
«ديسسەمينيروۆاننىي» ءسوزىن بىلگىشتەر «ديسسەمينيرلەنگەن، ديسسە­ميناتسيالانعان»، ديسسەمي­نيرو­ۆان­دىق» دەپ ابدەن بۇرمالاپ، ءبۇلدىرىپ ءبىتتى. 2.ديففەرەنتسيالنىي (رازليچيتەل­نىي) - اجىراتىلعان.
ديففەرەنتسيالنايا دياگنوستيكا - اجىراتۋ دياگنوستيكاسى بولۋ كەرەك.
دارىگەرلەردىڭ جۇمىسىندا وسى كەلتىرىلگەن تەرميندەر ءتارىزدى قيىن سوزدەردى باسىن اۋىرتپاي، «اۋىردىڭ استى، جەڭىلدىڭ ۇستىمەن»، ەش ويلانباس­تان قاتە ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇر.
قازىرگى قازاق تەرمينولو­گيا­سىنداعى باستى پروبلەمانىڭ ءبىرى - تەرمين قولدانۋداعى بىرىزدىلىكتىڭ ساقتالماۋى. وكىنىشكە قاراي ءبىر تەرميندى نەمەسە ءسوز تىركەسىن ءارتۇرلى سوزدىكتە، قۇجاتتاردا، تەست سۇراقتارىندا، مەكەمەلەردە ءارتۇرلى اتاۋ كەڭىنەن ەتەك الىپ كەتكەن. سولاردىڭ ءبىرى - «وبەزۆرەجيۆانيە» ءسوزى. ونى بىردە «زالالسىزداندىرۋ» دەپ اۋدارىپ ءجۇردى، ەندى ءبىر جەردە «زارارسىزداندىرۋ» دەپ تە ءجۇر. بۇعان ءبىزدىڭ دە قوسارىمىز بار. مەديتسينادا «وبەزۆرەجيۆانيە» جانە «وبەززاراجيۆانيە» دەگەن ءبىر-بىرىنە وتە جاقىن سوزدەر ءجيى كەزدەسەدى. مەنىڭ ويىمشا، «وبەزۆرەجيۆانيە» ءسوزىن - زيان­سىزداندىرۋ دەپ العان دۇرىس. ويتكەنى ونىڭ ورىسشا ءتۇبىرى - «ۆرەد، ۆرەدنىي» ءسوزى عوي. ال «وبەززاراجيۆانيە»، ياعني «دەزينفەكتسيا» - ينفەكتسيانى كەتىرۋ، جويۋ دەگەن ماعىنانى بەرەدى. سوندىقتان وعان، ياعني «وبەززاراجيۆانيە» - زالالسىزداندىرۋ بالاماسى لايىقتى.
سونداي-اق بۇلاردان بولەك باسقا سوزدەردىڭ دە اۋدارمالارىنا قاتىستى دا ايتا كەتەتىن ۇسىنىستارىم بار. سولاردىڭ ءبىرى - «پراۆيلا» ءسوزىنىڭ «قاعيدا»، «پولوجەنيە» ءسوزىنىڭ - «ەرەجە» اتالۋى. دۇرىسى - «پراۆيلا» «ەرەجە» بولۋى كەرەك. مىسالى، «پراۆيلا دوروجنوگو دۆيجەنيا» - «جول قوزعالىسى ەرەجەلەرى»، «پراۆيلا پروتيۆوپوجارنوي بەزوپاسنوستي» - «ورتكە قارسى قاۋىپسىزدىك ەرەجەلەرى» دەگەن سياقتى مىسالدار جەتەرلىك. ال «پولوجەنيەگە» «قاعيدا» ءسوزى لايىق.
سول سەكىلدى «پروبلەما»، «پراكتيكا» تەرميندەرى بارلىق سالالاردا قولدانىلىپ ءجۇر. بۇل ەرتەدەن كەلە جاتقان عىلىم مەن تەحنولوگيانىڭ قارىشتاپ دامۋ جولىندا كوپ ۋاقىتتان بەرى قولدانىستا جۇرگەن الەمدىك تەرميندەر قاتارىندا جانە ولاردى انا تىلىمىزدە سول كۇيىندە قالدىرۋ كەرەك سياقتى. ونى دالەلدەپ كورەلىك:
«پروبلەما» - «ماسەلە» ەمەس. ەگەر «ماسەلە» دەسەك «پروبلەمنىە ۆوپرو­سى»، «پروبلەمنىە زاداچي» دەگەن تىركەستەردى قايدا قويامىز؟
«پراكتيكا» ءسوزىن «تاجىريبە» نەمەسە ءىس-تاجىريبە دەگەنىمىز دە كوڭىل كونشىتپەيدى. «تاجىريبە» - «وپىت، ەكسپەريمەنت» سوزدەرىنىڭ بالاماسى. ماسەلەن، سوندا «پراكتيچەسكي وپىت» ءسوز تىركەسىن قالاي اۋدارماقپىز؟ نەمەسە «پروحوديل پرويزۆودتcتۆەننۋيۋ پراكتيكۋ» دەگەندى «ءىس-تاجىريبەدەن ءوتتى» دەپ اۋدارۋ دا دۇرىس ەمەس. ويتكەنى تاجىريبەدەن وتپەيدى، تاجىريبەنى الادى. سوندىقتان «پراكتيكا» تەرمينى قازىرگى جاھاندانۋ كەزىندە انا تىلىندە سول قالپىندا قالعانى ءجون.
«قازاقستان - زامان» گازەتىنىڭ وتكەن جىلعى 15 ساۋىردەگى نومىرىندە جۋرناليست-عالىم ب.يساەۆتىڭ «قازاق ءسوزىنىڭ قۇنىن تۇسىرمەيىك» دەگەن ماقالاسى شىقتى. اۆتور گازەت بەتتەرىندە شەتەل سوزدەرىنىڭ (بلوگباستەر، يميدج، يناۋگۋراتسيا، پرەزەنتاتسيا، رەيتينگ جانە تاعى باسقا) ءورىپ كەتكەنىن سىنعا الا وتىرىپ، مەديتسيناداعى «ينسۋلت» ءسوزىن - «سەكىرۋ، شورشۋ، مي قان اينالىمىنىڭ كۇرت بۇزىلۋى» دەپ اۋدارىپ بەرەدى. اۆتوردىڭ بالاما تاپتىم دەپ وتىرعانى - ول سوزگە بالاما دا، دالمە-ءدال اۋدارما دا ەمەس، تەك اۋىزەكى تۇسىندىرمە عانا. «ينسۋلت» (لاتىنشا «insultus, insulto») تەرمينىنىڭ قازاق تىلىندەگى تۇسىندىرمەسى - «ميعا قان قۇيىلۋ»، ياعني ءبىر سوزبەن ايتقاندا - ينسۋلت. بۇل دا تەرمين كۇيىندە جازىلعانى ءجون. تاعى ءبىر مىسال، «ينتوكسيكاتسيا» تەرمينىنىڭ «ۋلانۋ» دەپ اۋدارىلۋى دۇرىس ەمەس. ويتكەنى «ۋلانۋ» - «وتراۆلەنيە»، ال «ينتوكسيكاتسيا» سوزىندەگى ءتۇبىرى «توكسين»، ياعني «توكسينمەن ۋلانۋ» دەگەن تۇسىنىكتەمە ءسوز تىركەسىمەن قوسا اۋدارىلادى.
تاپ وسى سياقتى قازاقشاعا اۋدار­عاندا وزگەرمەي سول كۇيىندە جازىلاتىن سوزدەر كوپ. سولاردىڭ ءبىر سىپىراسىن اتاپ وتسەك، ولار: اللەرگيا، امپۋلا، اسپەكت، بالزام، ۆيرۋس، گيپس، گيمنازيا، دوزا، ديسپانسەر، كاۆەرنا، ينفيلترات، تەست، توكسين، فەرمەنت، فازا، فورما، فيبروز، رەفەرات جانە بۇگىن-ەرتەڭ تاۋسىلمايتىن وسى سەكىلدى حالىقارالىق تەرميندەر. مەديتسينا جانە وعان قاتىسى بار سالالاردان وسى سەكىلدى جۇزدەگەن مىسالدار كەلتىرۋگە بولادى.
جازعانىمدى قورىتا كەلە ايتارىم، ارادا تابانى كۇرەكتەي ءۇش جىل وتسە دە ەل پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ 2008 جىلعى قازاقستان حالقىنا جولداۋىنداعى: «قازاق تىلىندەگى وقۋلىقتاردىڭ ساپاسى سىن كوتەرمەيدى. ولار ادامداردى قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە ەمەس، قازاق تىلىنەن قاشۋعا بەيىمدەيدى» دەگەن ءسوزىن قايتالاعىم كەلەدى. ءيا، سىن تۇزەلمەي، ءمىن تۇزەلمەيتىنى انىق.

تەمىرعالي قوڭىرقۇلجاەۆ،
م.وسپانوۆ اتىنداعى باتىس قازاقستان مەملەكەتتىك مەديتسينا
ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى