A.Baytúrsynúly Til bilimi instituty ghalymdary 20–25 jyldan beri «dúrys әlipbi» qúrudyng talaptaryn zerttep keledi. Sol talaptargha qosa «Últtyq әlipbi» týzuding negizgi talaptaryn kórsetkimiz keledi. Ony tiltanymdyq, grafikalyq, psihologiyalyq, pedagogikalyq, tehnikalyq dep bóldik.

Til tanymdyq talaptar:

– Tilding jalpy jәne ishki zandylyqtary tolyq qamtyluy. Jalpy zandylyq tipologiyalyq erekshelikterin eskerumen baylanysty. Mysaly, qazaq tilining jalghamaly til ekeni, onyng til ýndesim zandylyghy arqyly iske asatyndyghy jalpy zandylyq dengeyinde kórinse, ishki zandylyqtar qazaq tilining fonetikalyq, grammatologiyalyq, leksikalyq, grammatikalyq dengeyi arqyly baghamdalady;

– әlipby arqyly til kórinis tabady. Sondyqtan әlipbiydi tiltanushy ghalymdardyn, onyng ishinde tilding barlyq jýiesin biletin mamandardyng jәne grammatolog ghalymdardyng pikirin eskere otyryp jasaghan abzal.

– orfografiya men әlipby baylanysty kategoriyalar. Álipby dúrys qúrylmasa orfografiyagha da óz әserin tiygizedi. Álipby qúruda әrbir әripting qay әrippen qay pozisiyada tirkesetini, mýmkindiginshe omograf tudyrmaytynday boluy eskerilui tiyis.

– әlipbiylerdegi әripter tilding tabighatyn, qúrylymyn tolyq beyneleui jәne tilding dybystyq qorynda joq dybystargha tanba arnalmauy kerek;

– bir-birine jaqyn, óte úqsas tanbalardy mýmkindiginshe almau;

– vokalizm, konsanontizm siyaqty fonetikalyq belgilerdi adekvattyq (barabar) maghynada qoldanu. Yaghny dauysty dybystyng tanbasymen dauyssyz dybysty, kerisinshe, daussyz dybystyng tanbasymen dauysty dybysty belgileuge bolmaydy;

– bir maghynada júmsalatyn kóp әripti tanbalardy almau, yaghny bir edinisa bir tanba boluy;

– dauysty jәne dauyssyz dybystardyng tanbalary jazu týrlerining ishki jiktelimine sәikes kelui kerek;

– maghyna ajyratatyn әrbir tildik birlikke jeke-jeke әrip arnaluy tiyis. Sebebi, maghyna ajyratatyn tildik birlikke tanba arnalmasa, uaqyt óte kele dybystyq tilden de shyghuy mýmkin;

– bir әrippen eki týrli maghyna beretin dybysty beruge bolmaydy;

– әlipby monobaghytty prinsip arqyly jasaluy tiyis;

– әlipbiyge fonemogrammalar alynuy tiyis, logogrammalar men frazeogrammalar dybystyq әrip týrinde alynbaydy.

Grafikalyq talaptar:

– mәtin ishinde tez tanyluy jәne kózshalymgha qolayly bolu jaghy eskerilui  tiyis;

– maghyna ajyratatyn әr tanbanyng ózine tәn belgili bir ereksheligi boluy;

– tanba qarapayym әri ontayly boluy qajet;

– tanbalardyng mәtinde ýilesimdi bolu jaghy qarastyruy. Jii kezdesetin fonemalardyng tanbalary qarapayym әri jenil bolu kerek.

Psihologiyalyq talaptar:

– әripýsti, әripasty diakretikalyq belgilerdi mýmkindiginshe shekteu;

– bir dybysty eki nemese ýsh tanba arqyly, yaghny ligaturalyq tәsil arqyly tanbalamau;

– әlipbiydegi әrip jazarmannyng psihobeynesine sәikes boluy kerek.

Pedagogikalyq talaptar:

– әripterdi tanu jәne jazu ontayly boluy kerek;

– oqu men jazudaghy avtomatizmdi bayaulatpauy tiyis;

– әlipby qoldaghdygha ynghayly boluy kerek;

– kóztanymgha jenil boluy shart;

– digraf, trigraftardy (sh, sch) meylinshe az qoldanu qajet.

Tehnikalyq talaptar:

– әripting pishini býtin boluy;

– әripterding keskini pernetaqtagha dúrys ornalauy;

– yunikod jýiesinde jiyiligi joghary tanba retinde boluy;

– diakretikalyq belgilerdi shektelui;

– ekonomikalyq, óndiristik jaghdaylargha tiyimdi boluy kózdeledi.

Qoryta atqanda, әlipby týzu barysynda osy talaptardyng saqtaluyn qadaghalasaq, últtyq tilding ómirshendigine jol ashylatyny sózsiz.   Kórsetilgen әlipby talaptary «ýzdik» әlipbiyding týziluine negiz bolady.

Nazira Ámirjanova,

A.Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi instituty Til mәdeniyeti bóliminin  mengerushisi, f.gh.k.

Abai.kz