Songhy kýnderi elimizding elektrondy aqparat qúraldarynda, Qytaydyng resmy sayttarynda jariyalanghan memleketimizding tәuelsizdigi men territoriyalyq tútastyghyna núqsan keltiretin, tipti elimizdi qaralaytyn materialdardyng jariyalanghanyna qarsy maqalalar jaryq kórip, pikirler aitylyp jatyr. Búl oryndy aitylghan azamattyq anystar. Búl mәsele boyynsha Qazaqstan Respublikasy Syrtqy ister ministirligi qytaylyq әriptesterine narazylyq bildirip nota joldady. Búl elimizding oryndy jasaghan raksiyasy. «Albasty qabaqqa qaray basady» degen de sóz bar emes pe?!

Qytaydyng Qazaqstannyng aumaghyna talasy HIH ghasyrdyng ortasynda patshalyq Resey imperiyasy men qytaylyq Sin imperiyasynyng Qazaq dalasyndaghy ózara memlekettik shekarasyn aiyru kezinde bastalghan bolatyn. Olar memleket shekarasyn delimitasiyalaudyng prinsipterine kóp talasqan, Sin imperiyasy jongharlardyng atynyng túyaghy tiygen jerler Qytaygha tәn bolu kerek, óitkeni jongharlar Qytaydyng qúramyndaghy el dese, Resey imperiyasy qazaqtardyng etnoterritoriyasy Reseydiki bolady, sebebi qazaqtar Resey qúramyna engen el degen uәj aitty. Aqyry Resey imperiyasy Sin ýkimetin aitqanyna kóndirip, 1864 jyly orys-qytay (Chuguchak) shekara kelisimshartyna qol qoyghyzghan. Sodan 1882 jylgha deyin jәne birneshe qosymsha shekara sharttaryna qol qoyylyp, «endi eki el tatu túrady» dep uәdelesken bolatyn.

QKP biylik basyna kelgen song QHR ýkimeti, Qytaydyng «apiyn soghysynan» (1840-1842j.) keyingi sheteldermen qol qoyghan kelisimsharttardyng barlyghy tensiz jasalghan shattar, Reseymen jasalghan shekara kelisimderi de Resey imperiyasynyng qysymymen qol qoyylghan, Sin imperiyasynyng basqaruynda bolghan Balqash kólining ontýstigi men shyghysyndaghy 440 myng sharshy shaqyrym aumaqty Resey jútyp (anneksiyalady) qoydy degen mәsele kóterip, shekara mәselesi boyynsha qayta kelissóz jýrgizudi talap etti. Biraq oghan Kenes ýkimeti mýlde kelispeydi. Sonymen eki el arasyndaghy territoriya mәselesi KSRO-QHR qatynastary shiyelenisken jyldary ushygha týsip, ekijaq bir-birin otarlaushy dep aiyptap jatty. 1985 jyldan keyingi KSRO elindegi ózgeristerden son, qos tarap shekara mәselesine qayta oraldy, biraq KSRO-nyng ydyrauy búl mәseleni ayaqsyz qaldyrdy.

1991 jyly Kenes odaghy ydyrap, Qazaqstan qatarly Orta Aziya memleketteri tәuelsizdik aldy. Túnghysh Preziydentimiz Núrsúltan Nazarbaev 1993 jyly memleket basshysy retinde QHR-gha jasaghan alghashqy sapary kezinde, qytaylyq әriptesteri memlekettik shekara mәselesin qayta qaraudy ortagha qoydy. Elbasy da shekara mәselesin «keler úrpaqqa qaldyrmau kerek» dep sanady. Sonymen eki tarap ókilderi shekara kelissózin jýrgizdi. Nәtiyjesinde eki memleketting basshylary Seyan Szemin men Núrsúltan Nazarbaev 1998 jyly Qazaqstan aumaghyndaghy talasty uchaskelerding 53%-yn Qazaqstangha qaldyryp, 47%-yn Qytaygha beruge kelisip, memlekettik shekara mәselesin týbegeyli sheshti. Shynymdy aitsam, sol kezde men HVIII ghasyrdan bergi Qazaqstan - Qytay qarym-qatynastaryn zerttep jýrgen maman retinde ol sheshimdi әdil bolmady dep sanaghan edim, qoghamda da sonday pikir qalyptasqan bolatyn. Biraq qazir Elbasynyng ol sheshimining kóregendikpen jasalghan danalyq ekenine kózim jetti.

Qazaqstan men Qytay arasyndaghy territoriya mәselesi nemese shekara dauy osymen ayaqtaluy kerek edi. Biraq sodan beri Qytayda shyghyp jatqan tarihy enbekterde, joghary oqu oryndarynyng oqulyqtarynda, tipti 12 tomdyq «Qytaydyng tarihy kartasynda» «Balqash kólining shyghysy men ontýstigi Sin imperiyasynyng basqaru territoriyasy» sanaytyn eski saryn ózgere qoyghan joq.

Men kezinde ózimning zertteu enbekterimde Sin imperiyasy qúryghynyng (biyliginin) Balqash kólining ontýstigi men shyghysyna jetpegenin, Qazaq handyghynyng Sin imperiyasynyng vassaly bolmaghanyn, Sin imperiyasynyng Qazaq handyghymen derbes memleket retinde sayasiy-diplomatiyalyq jәne sauda ekonomikalyq baylanys jasaghanyn, olardyng Orda kýndelik hattamalary arqyly dәleldegem (búl mәselege qyzyghatyn oqyrmandar bolsa mening «HVIII-XX ghasyrlardaghy qazaq-qytay baylanystary»1996 j.; «Qytaydaghy qazaqtardyng qoghamdyq tarihy (1860-1920)» 2000 j.;  «Diplomatiyalyq qatynastar jәne qytaytanu mәseleleri» 2010 jyly baspadan shyqqan enbekterimdi oquyna bolady).

Qytaydyng memlekettik shekara-shebin negizinen Sin imperiyasy qalyptastyrghan, HIH ghasyrdyng ekinshi jartysynda anyqtalghan. Sin imperiyasy – Qytaydyng Shyghys-Soltýstiginde ómir sýrgen Altay tili jýiesindegi jartylay kóshpendi machjurler qúrghan (1644) absolutty feodaldyq patshalyq. Onyng alghashqy kezeninde (HVII- XVIII gh.) Qytaydyng әleumettik ekonomikasy sharyqtap damyp, dýniyejýzi IJÓ (GDP)-nyng 30%-yn óndirip, ekonomika boyynsha әlemde 1-shi oryn ústady. Sonymen Qytay tónirektegi memleketterge óktemdigin kýsheytti, tipti Vietnam, Koreya siyaqty memleketterdi tolyqqandy vassalyna ainaldyryp, onda sayasiy-әskery kýshterin ústady.

Qytay Sin imperiyasy «әlemde bar nәrsening bәri ózimde bar, eshkimge isim týspeydi» dep jabyq esik sayasatyn qoldanyp, әlemnen oqshaulandy. 1840 jyly Úlybritaniya zenbiregining gýrsili Tәnir patshalyghyn tәtti úiqysynan shoshytyp oyatty. Sonda ghana olar ózining ghylymiy-tehnikada әlemning artynda qalyp qoyghanyn qatty sezindi. Sol kezde Angliyanyng jersharynyng qay jerinde túratynyn biletin adamy da bolmapty.

1885 jyly Fransiya Vietnamnyng soltýstigine ornalasqan Qytaydyng Qara tuly әskerining byt-shytyn shygharyp, 3 myng armiyasyn aidap shyghyp, Vietnamdy ózining otaryna ainaldyrdy. Al 1894-1895 jyldary Koreyadaghy qytay-japon soghysynda Qytaydyng teniz armiyasy kýirey jenilip, kemeleri sugha batyp ketti. Aqyry Sin ýkimeti soghysty toqtatyp beybit kelisimge keludi ótindi. Sonymen ol soghysta jenilgenin moyynday otyryp: Koreyanyng tәuelsizdigin moyyndady; Qytaydyng Lyaodun týbegin, Tayvani jәne onyng tóniregindegi araldardy Japoniyanyng basqaruyna beruge; soghys shyghyny ýshin 200 mln lyan (liang) aq kýmis tóleuge jәne basqada sharttardy oryndaugha maqúl bolyp kelisimshartqa qol qoydy.

Biraq qytay aqparat qúraldary «Vietnamnyng soltýstigi, Koreya tútastay Sin (Sin ghana emes, Min patshalyghynyn) patshalyghynyng basqaruynda bolghan jer» dep aita almaydy. Vietnam Qytaymen talasyp kelgen – Paraseli araldarynan songhy jyldary múnay iygere bastady. Oghan Qytay anda-sanda әskery kemelerin jiberip baqylap qaytudan arygha bara almay otyr. Sebebi, Vietnam onda Reseymen birlesip múnay iygerip jatyr. Koreya elderine de onday sózder aitpaydy, óitkeni Ontýstik Koreyada AQSh-tyng Zymyrangha qarsy bazasy ornalasqan. Al Soltýstik Koreyanyng Atom bazasy Qytaygha jaqyn jerde túr, olardyng qytyghyna tiyse «kórge birge kiruge dayyn». Condyqtan olardy tym ashyqtyrmay, ashulandyrmay ústaugha mәjbýr bolyp otyr.

Songhy jyldary Qytaydyng elektrondy aqparat qúraldarynda Reseyding Qiyr Shyghysy, Mongholiya, Qazaqstan, odan әri Jerorta tenizine deyingi kenistikke baghyttalghan agressiyalyq meterialdar údayy jariyalanyp keledi. Mysaly, 2013 jyly 5 nauryzda «Putin qatty ashulanatyn boldy: Orystyng eki ýlken aimaghy Qytaygha oralady» degen taqyrypta maqala jariyalanyp talqygha týsti. Saytta maqala avtorlary kórsetilmegenimen onyng belgili dengeydegi mamannyng  qolynan shyqqany anyq bayqalady.

Atalmysh maqalada: «Qazir 2 mln qytay azamaty Reseyding Qiyr Shyghysyna baryp túraqtady. Qytay túrghyndary sayasy jaqtan ózin-ózi basqaru talabyn qoyatyn bolsa, Reseyding Qiyr Shyghysynyng ontýstik bóligi, HIH ghasyrdyng ortasyndaghy jaghdaygha qaytyp barady (Qytaydyng qaramaghyna demekshi –N.M.).

Qazir aqyryndap sezdirmey ekonomika men qozghalmaytyn mýlikterdi iyelene beretin bolsaq, is jýzinde Qiyr Shyghys Qytaydyng otaryna (koloniyasyna) ainalady. Reseyding Qiyr Shyghysyn Qytaydyng shiykizat otaryna ainaldyru – ekonomikalyq jaqtan olardy Reseyden tolyghymen bólip jiberu bolyp tabylady.

Búl aimaqtyng ekonomika boyynsha Qytay rynogimen tikeley jalghastyryluy – Reseydi Japoniyadan, ASEAN memleketterinen, AQSh pen Kanadadan bólip tastau. Bolashaqta Qiyr Shyghys ekonomikasyn Qytaygha shyrmap tastau kerek.

Qytaydyng әlemdik ekonomika men sayasatyndaghy yqpalynyng óse týsuine baylanysty, Amur ózeni jaghalauy aimaqtaryn bolashaqta kýshteu tәsili arqyly Qytaydyng territoriyasyna qayta oraltu qajet», -deydi. Oghan ýn qosushylar: «....qazir Japoniya jәne basqa memlekettermen talasty territoriyalardy sheship alamyz, odan song Qiyr Shyghysqa qayta oralamyz»,-deydi, ashyqtan ashyq.

2017 jyly Qytay saytynda «Mongholiya parlamentinde keybir deputattar Qytaygha qayta oralamyz («gui hui») dep edi, Qytay qabyldamady» degen material jariyalanghan. Sol jyly jazda men Beyjinde ótken «Qytaytanu jәne zamanauy Qytay» atta halyqaralyq konferensiyagha qatystym. Osy konferensiyagha Mongholiyadan kelgen «Úlanbatyr Konfusiy institutynyn» diyrektorynan atalghan mәseleni súradym. Ol onday úsynys boluy mýlde mýmkin emes dedi.

2018 jyly kóktemde Qytaydyng Áskery Akademiyasynyng jas inspektorynyng oqyghan leksiyasy ghalamtordy sharlap jýrdi. Onda әskery inspektor Álem kartasyn ilip qoyyp, bir top kursanttargha dәris oqidy, oqyghanda kartany núsqap túrypbylay deydi: «mynau Baykal kóli, mynau Balqash kóli, anau Kaspiy tenizi, anau Jerorta tenizi, búl ken-baytaq dala – Qytaydyng ejelgi territoriyasy, ataqty aqynymyz Ly Bay osy Balqash kólining manynda tughan, búl jerlerde biologiyalyq resurstar óte mol, osy jerlerdi qaytaryp aluymyz kerek!». Búl sózge tyndaushylar shabyttanyp, dýrkirep shulap qolshapalaqtap qoldap otyr.

Eki-ýsh kýnning aldynda qytaydyng bir ziyalysy: «Koronovirustan AQSh kýireydi, endi onyng elu shtaty óz aldaryna derbestenip ketedi, onyng keybireuleri Qytaygha qosyludy talap etedi» degen maghynada material taratqan. Búlardyng bәri «Qazaqstan Qytaygha qashan qosylady?», «Qazaqstandaghy Ly Baydyng úrpaqtary jerimen Qytaygha qosyludy ansap otyr» degen siyaqty paradokster. Búlar әste demokratiyalyq elderding sóz bostandyghynan shyqqan jel sózder emes. Óitkeni QHR – bir partiyalyq totaritarlyq memleket, songhy jydary QKP aqparattyq baqylaudy barynsha kýsheytken, milliondaghan «Internet saqshylary» tәuligine júmys jasaydy, QKP-nyng iydeologiyasyna, memleketting sayasy baghytyna qayshy keletin bir sóilem, bir sózdi qalt jibermey qaghyp tastap otyrady. Olay bolsa, BÚÚ-nyng zanyna qayshy, QHR ózining diplomatiyalyq «bes prisiypine» de kereghar keletin, әlem beybitshiligine ziyandy ekspansiyalyq nasihattardyng Qytaydan taray beruin qalay týsinuge bolady? Songhy jyldardaghy Qytay sayasatyndaghy ózgeristerding astaryna tereng ýnilsek, ony týsinu onsha qiyngha týspeydi.

QHR-dyng әleumettik ekonomikasynyng sharyqtap damuy songhy qyryq jyldan bergi reforma jәne ashyq esik sayasatynyng nәtiyjesi. Osy reformanyng bas injeneri Den Syaopin QHR-dyng syrtqy sayasatyna: «syr bildirmeu, damy týsu» (tao guang yang hui, you suo zuo wei); «Biz eshqashan bastamashy bolmaymyz, búl memleketting negizgi sayasaty. Búl bastamany biz alyp jýre almaymyz, oghan kýshimiz de jetpeydi» degen prinsipti belgilegen bolatyn. Alayda QKP HIH sezinde «Qytay halqy ornynan túrudan baygha, baydan kýsheyge» qadam basu sayasatyn qabyldady. Sonday-aq  әlemge bastamashy bolyp, adamzat taghdyrynyng ortaq qauymdastyghyn qalyptastyrudy kózdedi. Dýniyejýzi óndirisining 30%-yn óndiretin, әlemde ekinshi oryndaghy ekonomikalyq iri memleketke ainalghan Qytay, endi «semserdi qynnan suyratyn» («liang jian») kez keldi dep otyr. Sondyqtan QKP-nyng qatty jәne júmsaq kýshterge sýienip, әlemge jetekshilik etu jolynda kýresip jatqan jaghdayynda jogharydaghyday pikirler onyng negizgi sayasatyna qayshy kelmeydi. Sondyqtan onday materialdar jariyalandy jәne jariyalana beredi.

Alayda oghan qarap, «oybay, Qytay soghys ashqaly jatyr» dep dýrliguge, jau shaqyrugha negiz joq. Ol pikirler tek Qytay semserining qynan suyrghandaghy jarqyly ghana, psihologiyalyq tamyr basu oiyny, odan soghys oty laulay qoymaydy.

Qytay men Qazaqstan arasyndaghy qarym-qatynastar eki jaqtyng últtyq-memlekettik mýddeleri negizinde qalyptasqan, eki elding ekonomikasy birin-biri tolyqtyratyn erekshelikke iye. Sondyqtan Qazaqstan-Qytay arasynda ornaghan ózara dostyq yntymaqtastyq qatynastar әli de óz jalghasyn taba beretini sózsiz.

2019 jyly Uhannan taraghan Koronovirus kimning kim ekenin jәne ózimizding qanday ekenimizdi tanytty. Búl indet ayaqtalghan song әlemdik qauymdastyqtar qayta úiymdasady, beyne birinshi jәne ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyingi jaghday siyaqty. Ekonomikalyq jahandanu barynsha әlsireydi. Men  2003 jyly «Jana ghasyr jәne Qazaqstandaghy oralmandar mәselesi» atty maqalamda HHI ghasyrda oryn alatyn tendensiyalargha boljam jasaghan edim. Sonda: «BÚÚ-nyng bedeli tómendeydi, AQSh siyaqty nomeri ekinshi, ýshinshi superder derjavalardyng Halyqaralyq zandardy ayaqqa basu qúbylystary oryn alady. BÚÚ ara týsedi, ózara qol qoyghan kepildik kelisimder qalqan (qorghaydy) bolady deu – tym aqkónildik bolatyn siyaqty» deppin (//Qazaq eli. 2003, №16, 3 b.). «Jamannyng aitqany keledi» degendey, әlemdik tәjiriybe mening sol boljamdarymnyng dúrystyghyn dәleldegendey. Sondyqtan әli de aitarym – myna almaghayyp zamanda, tipti de kez kelgen qaghaz jýzindegi kelisimsharttargha, auyzeki aitylatyn dostyqtargha senip arqany kenge salugha bolmaydy. Áriyne, Qazaqstan qorghansyz ashyq-shashyq jatqan iyen dala emes («Úly dala eli» desek, keybireuler solay týsinip qaldy-au meymin), myqty qorghanys kýshi bar, Újymdyq qauipsizdik kelisimshart úiymy (ODKB) siyaqty ortaq qorghanu jýiesi bar memleket. Degenmen  Qazaqstan әli de últtyq baquatty memleket qúrugha qúlshynuy kerek. Ortaghasyrlyq emes, zamanauy órkeniyetti halyq tәrbiyeleuge, jana ótkir ghylymiy-tehnologiyalardy mengergen  memleketke ainalu baghytynda qúlshyna júmys jasauy qajet dep oilaymyn.

Nәbijan Múqamethanúly,

tarih ghylymdarynyng doktory, professor.

Abai.kz