Qazaqstan men Qytay birlesip týsirgen «Kompozitor» filimi kópshilikting kónilinen shyqpaghan sekildi. Áleumettik jelide búl filimdi synaushylar kóp. «Qytay «Kompozitorynyn» kózdegeni ne?» atty maqalamyzda biz de kinodaghy kelensizdikter jayly óz oiymyzdy aittyq.

Filimdi eki el tendey qarjy shygharyp týsirgenimen, qytaydyng paydasyna kóp júmys jasalghany bayqalady. Eki kompozitor - qytaylyq Syani Sinhay men qazaqstandyq Baqytjan Bayqadamovtyng dostyghy suretteledi delingenimen, filimde tek qytay muzkantyn ghana kórdik. Al Bayqadamov beynesi mýlde tasada qalghan. Bayqadamovqa qaraghanda, onyng qaryndasy Dәnesh pen Syani Sinhay basty nazargha alynghanday.

«Kompozitorgha» Qytay basshysy Sy Szinipin men Qazaqstannyng eks-preziydenti Núrsúltan Nazarbaev qoldau bildirgen. Kópshilikting filimnen sayasy astar izdeuine osy jaghday sebep bolsa kerek. Qarapayym óner tuyndysy bolsa, halyq ta múnshalyq dýrlikpes edi. Biylik aralasqan dýniyeni taza óner tuyndysy retinde baghalau qiyn-aq. Filimdi synaushylardyng bәri osyny týsinip otyr.

Biraq filimning teng rejisseri Sәbit Qúrmanbekov myrzanyng kózqarasy mýlde basqa sekildi. Facebook jelisindegi jeke paraqshasynda «Kompozitordy» synaushylardy jerden alyp, jerge salyp jamandap otyr eken. Ol kisining oiynsha, filimge syn aitushylar «shovinistik - jalghan patriottyq pighyldaghylar», «mәdeniyetimizge jala jabushylar», «qazaq kino ónerine shabuyl jasaushylar»...

Sәbit myrzanyng janayqayyn týsinuge bolatyn shyghar. Ózining qoltanbasy qalghan dýniyeni synau kimge únasyn. Biraq filimdi synaushylar, rejisserding kәsibiyligine, filimning sapasyna syn aityp jatqan joq. Qazaq tarihy men mәdeniyetine jasalghan ozbyrlyqqa renjidi. Qanghyp jýrgen qytay kompozitory jyldap jesir әielding ýiinde jatyp alsa, últ bolashaghy bolghan jetkinshekterge qytay tilin ýiretip jýrse kim ashulanbaydy?...

Últtyq bolmysymyz ben saltymyzgha jasalghan qiyanatqa qarsy túrugha әrkimning qaqysy bar. Al olardy «jalghan patriottar», «mәdeniyetimizge jala jabushylar» dep kinәlaudyng ne jóni bar? Sәbit myrza qorghap otyrghan «mәdeniyetimiz» qaysy sonda? Qazaqta «jaman ýidi qonaghy biyleydi» degen sóz bar. Jaqsy qonaq eshqashan ýy iyesine óz tilin ýiretpeydi, jesir әielding ýiine qonbaydy. Filimde qazaq mәdeniyetin kórsettik dep otyrghan Sәbit myrzanyng esine, osydan biraz jyl búryn әldebir qytay jazushysynyng «qazaqtar qonaghynyng qoynyna qyzyn salyp beredi», degen aramza maqalasyn salamyz...

Bizding biluimizshe, qazaq mәdeniyeti men tarihyna «Kompozitordy» synaushylar emes, sol «Kompozitordyn» ózi jala jauyp otyr.

Qazir el arasynda Qytaydyng jymysqy sayasaty jayly әngime kóp. Olardyng Qazaqstanda kóbeyip kele jatqany aitylady. Tipti Qazaqstangha kelgen song jergilikti qyz-qyrqyndy jaghalaytyny jayly da sóz bar. Búl tipti parlament senatynda kóterilgen mәsele. Osynday kezde Qytaymen birlesip filim týsirip, onda keriskedey qytaydy jesir qazaq әielining ýiinde jyldap túrghyzu qanday «kiyeli óner»?

Sәbit Qúrmanbekov myrza jazbasynda, «últtyq tarihymyzdy qaralap, kýie jaghu kimge kerek», dep jazady. «Kompozitordy» synaushylar qanday tariyhqa kýie jaqty eken?

Ashyq derekkózderde jazyluynsha, Syani Sinhay Ekinshi dýniyejýzilik soghys kezinde (1941 jyl) taghdyr aidap Almatygha kelip, Qazaqstanda 1944 jylgha deyin túrghan kórinedi. Osy aralyqta oghan Baqytjan Bayqadamov qamqorlyq tanytypty. Biraq Bayqadamov ony eki-ýsh jyl ýiine túrghyzyp, baghyp-qaqqany jayly eshqanday naqty aqparat joq. Tipti Syani Sinhaydyng ómiri jayly Qytay derekterinde onyng Almatygha kelgeni aitylghanymen, Bayqadamovtyng aty atalmaydy da.

Bolmaghan tarihty (qytaydy ýiine túrghyzu), bolsa da ekining biri bilmeytin, úmytyla bastaghan derekti qytaylar qazyp alyp shyghyp, qazaqty arqagha qaghyp filim týsirdi. Búl «tarihtyn» ótirik ekenin aityp, kýmәn bildirgen qazaqtyng bәri «últtyq tarihymyzdy qaralap otyr» deu qisyngha kele me eken?

Sonymen qatar, Sәbit myrza jónsiz jerge әnshi Dimashty qystyra ketedi. Dimashtyng qytayda әn aityp jýrgeni men «Kompozitordyn» ýsh qaynasa sorpasy qosylmaydy.

Taghy bir aita keterligi, Sәbit Qúrmanbekov teng rejisser dep kórsetilgenimen, negizgi sheshim qytaylyq rejisserding qolynda bolghan sekildi. Múny Qúrmanbekovting «Egemen Qazaqstangha» bergen súhbatynan angharugha bolady. Onyng aituynsha, qytaylyq rejiys­ser bizding akterlerden Qytay kinosyna tәn әsire emosiyamen oinaudy talap etken, әri degenin istetken. Onyng ýstine, kinogha týsetin akterlerdi, tipti qazaqstandyq akterlerdi de qytaylyq rejisser tandap alghan. Sonday-aq muzyka, kompiuterlik óndeu, grafikasymen tolyqtay qytaylar ainalysqan. Sol ýshin de qytaylar filimdi óz iydeyasymen týsirip, ne kórsetkisi kelse sony kórsetken sekildi.

Sóz basynda aitqanymyzday, halyqtyng syny teng rejisser Sәbit Qúrmanbekovke emes, biylikke baghyttalghan. Últtyq iydeologiyadan júrday, qazaqqa birese orysty, birese qytaydy tyqpalaytyn shendilerdi synady. Biylikting kemshiligin aitudan jasqanbaydan rejisserdin, dәl osy jerde biylikke baghyttalghan syn sadaghyna óz keudesin tosqanyn týsine almadyq...

Sәbit Qúrmanbekov myrzanyng eki postynyng tolyq núsqasy: 

- Jelide jaman ýrdis payda boldy, búl shovinistik - jalghan patriottyq pighyldaghy MÁDENIYETIMIZGE jala jabu jәne QAZAQFILM kinostudiyasy men QAZAQ KINO ÓNERINE jasalghan shabuyl dep sanaymyn! Búl auru asqynyp ketse tarihymyzgha da, mәdeniyetimizge de jasalatyn qiyanat bolary sózsiz. Dambaldarymen dabyl qaghyp, shaptaryn sabalap, tyrnaq astynan kir izdeu, joq jerden jala jabu, oibaylap tarihymyz ben mәdeniyetimizdi sayasatqa tyqpalau - qayda aparar eken? Býitip býirekten - siraq shygharyp, últtyq tarihymyzdyng bәrin qaralap, kýie jaqqannan kimge ne payda? Jan-jaghymyzdyng bәrin jaugha ainaldyryp bәrin arab qúl, qytayqúl men orysqúl qylyp otyrsaq shekemiz qyzbas! Aspannan týskendey bolmayyq aghayyn, tarihymyz býginen bastalyp jatqan joq, ghasyrlar boyy qalyptasqan tarihymyz bar, últymyzdyng taghdyryn bireu jazyp bergen joq, ony qayta jaza almaymyz! Ashu men soqyr yza, kók bet kekshildik pen jalghan attandau jaqsylyqqa aparmaydy. Ózimizdi ózimiz sandyqqa salyp tyghyp tas tastap, býrkenip alyp óz osyryghymyzdy ózimiz túnshyghyp iyiskegennen basymyz ainalyp jýrmesin. "Kórshini Qúday beredi" degen babalarymyz, sondyqtan aitarym: Sayasat ózgerer, biylik auysar al Halyq pen Últ qalady, sondyqtan órkeniyetti el bolamyz desek, mәdeniyettimiz ben ónerimizdi jónsiz jala jauyp qaralamayyq.

- Bizde "tobyrlyq psihozdyq - paranoyyasy" bastalghangha úqsaydy, jan - jaqtan jau izdeu nauqany bastalghan sekildi. "BIZShE OILAMASANG - SEN JAUSYN, SEN SATQYNSYN!" degen úran mәdeniyetke de, ónerge de aityla bastaldy! Eldi jaman men jaqsygha bólu, sayasatty ónerge "maysha jaghu" óte qauypty jaghday aparatyny sózsiz. Qytay biyligining jeksúryn sayasaty bizding de janymyzgha batady, biraq biylik pen sayasatty, últ pen mәdeniyetti bir dorbagha salu meninshe dúrys emes. Óitkeni әlemde, qandy-qol sayasattan japa shekken halyqtar az emes, Ýndi halqy Aghylshyndardy ómir boyy kórmey ótu kerek edi, Vietnam halqy Amerikany ata jauy bolyp qala beru kerek edi, Evrey últy Nemistermen bir kóshe túrmaq - bir memlekette túrmas edi, aita berse mysal kóp, al sol japa shegip, qiyanat kórgen memleketter ózderining radikaldy shovinisterin ghana tyndap, tek solardyng aitqanymen sayasattaryn jýrgizse sol elderding bir-de bireui damymas edi, tipti әlemdik órkeniyetti el dep sanalmas ta edi. Ár últtyng óz basynan ótken qasireti bar, sol qasiretterding kóbisi sayasatkerlerding moynynda, biraq, qanisher Gitler nemis bolghany ýshin Nemis últy jaman dep aityp kóriniz, Stalin onbaghan sondyqtan Gruzin halqy da jeksúryn dep aitugha auzymyz barmaydy. Sayasat ózgeredi, biylik auysady, el basshylary ketedi - al Halyq pen mәdeniyet qalady, búl adamzattyq qaghida! Qytaydan jaqsylyq kórdi, Qytay, ataghyn әlemge shyghardy dep Dimashty sotqa bermeytinimiz sózsiz! Órkeniyetti el bolamyz desek óz aramyzdan jau izdemeyik aghayyn.

Quanysh Qappas

Abai.kz