Kez-kelgen tәuelsiz memleketting shekarasy bolady. Al sol shekarany kórshilermen halyqaralyq kelisim-shart arqyly bekitu – túraqtylyq pen qauipsizdikting manyzdy kepili. Tariyhqa kóz jýgirtsek әlemdegi shiyelenisterdin, soghys ataulynyng basym bóligine osy shekaralyq daular týrtki bolghan. Tipti býginning ózinde ondaghan memleketter, olardyng arasynda TMD da bar, atalghan týitkilderdi tarqata almay, týrli qauip-qaterge úrynyp keledi. Sәti týsip Qazaqstan búl mәseleni 2000 jydardyng basynda tolyghymen japty. Al tiyisti kelisimge eng alghash ret osydan dәl 26 jyl búryn 1994 jyly 26 sәuirde Qytaymen arada qol qoyyldy. Búl kelisimdi jas Qazaq respublikasynyng ýlken jetistigi desek artyq aitpaghan bolamyz, әriyne. Mәsele, әleueti zor Kenes odaghynyng tisi batpaghan daugha Qazastannyng nýkte qongynda emes.  Mәsele basqada. Búrynghy Fransiya preziydenti Fransua Mitterannyn: «Shekarany talqylau soghysty talqylaumen ten» degen sózi bar. Al endi osynday erekshe kýrdeli de sezimtal problemany Qytay siyaqty alyp kórshimen teng dәrejede, óz úpayyn joghaltpay sheship izgi kórshilestik pen yntymaqstyqqa jol ashu – qiynnyng qiyny edi. Otandyq diplomatiya búl synnan abyroymen ótti. Búnday tarihy mәni zor  kelisimge TMD elderi arasynda Qazaqstan eng birinshi bop qol jetkizdi. Sonynan bizding elding ýlgisimen basqa elder, onyng ishinde Resey de jýrdi.

Osy arada aita keterlik jәit, sol 1994 jylgha deyingi kezende qytaylyq kartalarda Shyghys Qazaqstannyng Balqash kóline deyingi jerleri Aspan asty elining tarihy menshigi retinde belgilenip kelgen bolatyn. Al shekara jayly preziydent Núrsúltan Nazarbaevpen uaghdalastyqtan keyin sol kezdegi Qytay basshysy Szyan Szemiyn: «Búdan bylay atalghan kartalar týzetilip eki aradaghy shekara myzghymastyghy mәngilik saqtalady», –  dep ashyq mәlimdedi. Ras, kelissózder jýrip jatqanda «sonshama asyghudyng qajeti ne, on-jiyrma jyl kidire túrayyq» degen synayda syny pikirler de aityldy. Biraq sol sózderge erip jyl sayyn emes, kýn sayyn kýsheyip kele jatqan «aydaharmen» shekara mәselesin keyinge shegersek arty ne bolar edi? Álemning ekinshi alybyna ainalghan Qytaydyng jana basshylarynyng dәmesi qanday bolar edi? Meninshe, búl súraqtardyng jauabyn ashyq qaldyrghan jón. Ótkendegi qytaylyq sayttyng shekara jayly dóreki mәlimdeme jasauy kórshi eldegi auru ambisiyalar jayly týsinik berse kerek. Al endi kelisimge qol qoyylghannan song jәne ol Birikken Últtar Úiymynda tirkelip halyqaralyq zang mәrtebesin alghannan keyin yqtimal arandatulardyng joly kesildi. Búghan әlgi basy daugha qalghan sayt boyynsha Qazaq syrtqy ister ministrligi Qytay tarapyna arnayy narazylyq notasyn joldaghany, sonyng negizinde resmy Pekin atyshuly jariyalynymdy óshirtkeni dәlel. Endeshe Qytaymen, bertin kele Reseymen, Ortalyq Aziyadaghy kórshilermen arada shekara mәselesining der kezinde әri birjolata sheshimin tapqany – Qazaqstannyng sózsiz jenisi dep baghalaugha negiz jetkilikti.

Rasul Júmaly

Abai.kz