HHH

Kafkanyng múrajayynan jazushynyng «Enbekpen týzeu mekemesinde» atty әngimesining qoljazbasyn kórip, әldebir jayttar sanamda qayta tirildi.  Dәl osy sәtte Kafkanyng әkesine jazghan haty men atalmysh tuyndysynyng arasynda ruhany baylanystyng bar ekenin týsinip, oiym san-saqqa jýgirdi.

...Milliondaghan adamdardyng qanyn suday aghyzghan, әlemge qasiret shekkizgen zúlymdyqtar men jauyzdyqtar adamdardyng ruhany azattyghyn sezine almaghandyghynan tuyndaghan. Halyqty qan qaqsatyp, zar iyletken jauyzdardyng qay-qaysysy da biylik basyna, tәuelsizdik iydeyasyn úrandatyp, adamdargha bostandyq әperemiz dep kelgen.  Áytkenmen, solardyng bәri qayta tirilip kelse de  ózderining qatelikterin moyyndamas edi. Óitkeni, sheksiz biylikke qol jetkizip, halyqty mәngi-baqy biylep-tósteudi múrat qylghan olar, eshqashan da ózderin jauyzbyz dep eseptegen emes. Qayta kerisinshe olar ózderin halyqtyng qútqarushysymyz dep oilaghan. Eldi zar jylatqan tirandardyng bәri de halyq tәuelsizdikke mening arqamda qol jetkizdi degen iydeyany jalaulatyp, tarihty ózinen bastamaq bolghan.   Maghan senbeseniz tarihty qaytadan oqyp shyghynyz. Napoleon, Leniyn, Staliyn, Gitler.. sekildi tirandar,  ózderin halyqtyng ruhany әkesimiz dep sezingen. Ókshe basar úrpaqtyng qalay ómir sýrgisi keletindigimen sanaspay, olardyng ruhany azattyghyna kisen salghan.

HHH

Kafkanyng múrajayynan jazushynyng «Enbekpen týzeu mekemesinde» atty әngimesining qoljazbasyn kórip, әldebir jayttar sanamda qayta tirildi.  Dәl osy sәtte Kafkanyng әkesine jazghan haty men atalmysh tuyndysynyng arasynda ruhany baylanystyng bar ekenin týsinip, oiym san-saqqa jýgirdi.

...Milliondaghan adamdardyng qanyn suday aghyzghan, әlemge qasiret shekkizgen zúlymdyqtar men jauyzdyqtar adamdardyng ruhany azattyghyn sezine almaghandyghynan tuyndaghan. Halyqty qan qaqsatyp, zar iyletken jauyzdardyng qay-qaysysy da biylik basyna, tәuelsizdik iydeyasyn úrandatyp, adamdargha bostandyq әperemiz dep kelgen.  Áytkenmen, solardyng bәri qayta tirilip kelse de  ózderining qatelikterin moyyndamas edi. Óitkeni, sheksiz biylikke qol jetkizip, halyqty mәngi-baqy biylep-tósteudi múrat qylghan olar, eshqashan da ózderin jauyzbyz dep eseptegen emes. Qayta kerisinshe olar ózderin halyqtyng qútqarushysymyz dep oilaghan. Eldi zar jylatqan tirandardyng bәri de halyq tәuelsizdikke mening arqamda qol jetkizdi degen iydeyany jalaulatyp, tarihty ózinen bastamaq bolghan.   Maghan senbeseniz tarihty qaytadan oqyp shyghynyz. Napoleon, Leniyn, Staliyn, Gitler.. sekildi tirandar,  ózderin halyqtyng ruhany әkesimiz dep sezingen. Ókshe basar úrpaqtyng qalay ómir sýrgisi keletindigimen sanaspay, olardyng ruhany azattyghyna kisen salghan.

Biylikke toymaghan ózimshil tirandardyng sheksiz mýmkindigi, agha buynnyng azyp-tozuyna әkelip, neshe týrli zúlymdyqtardy tughyzghan. Aqyr sonynda «júrttyng bәri men sekildi oilauy tiyis» deytin zorlyq-zombylyq iydeyasy ýstemdik qúryp, qoghamnyng azghyndyqqa salynuy etek alghan.  Júrttyng bәrin bir partiyanyng qataryna topyrlatyp kirgizip, sayasat bir adamnyng júmsa júdyryghyndaghy, ashsa alaqanyndaghy oiynshyghyna ainalghan.

Frans Kafkanyng «Enbekpen týzeu mekemesinde» atty әngimesinde osy bir shyndyqtyng boyauy qanyq, aishyghy anyq etip suretteledi.  Atalmysh әngimede enbekpen týzeu mekemesin kóruge kelgen sayahatshynyng adam óltiretin mashinamen qalay tanysqany jan-jaqty bayandalady. Osy mekemening poliyseyi, enbekpen týzeu mekemesin kóruge kelgen sayahatshygha mashinanyng qalay júmys isteytindigin aiyzy qanyp әngimeleydi.  Mashinanyng jaqsy júmys isteytinin dәleldeu ýshin aqyr sonynda onyng astyna ózi týsip óledi.

Ángimeni oqyp shyqqannan song boyyndy ýrey biylep,  múnday oqighanyng ómirde boluy mýmkin emes dep, jazushymen kelisking kelmey ketedi. Biraq ótken tarihymyzgha  kóz jiberip,  oy eleginen ótkizsek, múnday ahualdy kýni keshe ghana basymyzdan keshkenimiz eriksiz esimizge týsedi.  Jalghan moralidyng ýstemdik qúruy ýshin,  milliondaghan adamdar  kenestik iydeologiya oilap tapqan mashinanyng astynda azaptap óltirildi emes pe? Jәne osylay azap shegip óludi erlik sanadyq, keler úrpaqqa ýlgi ettik.

Bala kýnimizde Kenes Ýkimetining qalay ornaghany turaly әkelerimizding jazghan shygharmalaryn oqyghanymyzda, sol uaqytta dýniyege kelmegenimizge qatty ókinetinbiz. Shirkin-ay, oqyghan әngimelerimizde surettelgen baylar men moldalardyng shybyn janyn shyrqyratyp, óz qolymyzben atyp óltirsek  dep armandaytynbyz. Ótirik pe?  Jaryq dýniyening esigin asha salysymen әkelerimiz bizdi osynday jauyz iydeologiyanyng besiginde terbetip, tәrbiyeledi. Basqasha sózben aitqanda, biz  Kafkanyng әngimesindegi surettelgen eng biyik shyngha kóterilgen zúlymdyqty kózimizben kórip, arqamyzben sezinip, tipti, kerek deseniz sol jauyzdyq iydeologiyasyn boyymyzgha sinirip ósken úrpaqpyz.

Kafkanyng «Prosess» romany turaly maqala jazghan әdebiyettanushylardyng kóbisi  jazushynyng stalindik rejimdi kóregendikpen surettegenine jii toqtalady. Kafkanyng búl tuyndysynda romannyng basty keyipkeri Iozef.K jauapqa tartylyp jatady, alayda qanday qylmys jasap qoyghanyn ózge týgil, onyng ózi de bilmeydi. Áriyne ol jazyqty emes ekenin dәleldep, aqtalghysy keledi, biraq ne ýshin aqtalu kerek ekenin týsinbeydi. Advokattar onyng jaghdayynyng óte mýshkil ekenin aitady. Biraq soghan qaramastan Iozef.K gazet oqyp, әielderge baryp kónil-kóterip, ómir sýrip jýre beredi. Bir kýni oghan jaqsy kiyingen eki adam kelip, olardyng sonynan eruin súrap,  qalanyng syrtyna aparyp, moynyna pyshaq  salyp óltiredi. Iozef. K nyng «It sekildi» dep, aityp, jan tapsyrugha ghana múrshasy keledi.

Tereng oidyng túnghiyghyna batyratyn «Prosess» romanyn oqyghanymyzda rasynda da eng әueli kóz aldymyzgha stalindik zúlmat kezeni elesteydi. Stalindik dәuirde adamdardyng bәri  de ne ýshin jauapqa tartylyp jatqanyn bilmey dýbara kýide ómir sýrdi emes pe? Olardyng bәrining de ýstinen proses jýrip jatty.   Adamdar ózderine baylanysty shyghatyn ýkimning qashan oryndalatynyn ghana kýtip, alandaumen boldy. Stalindik zúlmattyng auyr zobalanyn basynan keshirip, tauqymetin tartqan orystyng ghajayyp aqyny Anna Ahmatova  Kafkanyng shygharmalaryn oqyp shyqqannan keyin, búl jazushy men turaly jәne men ýshin jazghan eken degendi bekerden-beker aitpasa kerek.  Búl turaly Anna Ahmatova ózining bir óleninde aghynan aqtarylyp, bylaysha syr tolghaghan bolatyn:

Drugie uvodyat lubimyh,-

Ya s zavistiu vsled ne glyaju.

Odna na skamie podsudimyh

Ya skoro polveka siju.

Vokrug prerekaniya y davka

Y pritornyy zapah cherniyl.

Takoe pridumyval Kafka

Y Charly izobraziyl.

Y v teh prerekaniyah  vajnyh,

Kak v sepkih obiyatih sna,

Vse try pokoleniya prisyajnyh

Reshili: vinovna ona.

Menyaitsya lisa konvoya,

V infarkte shestoy prokuror..

A gde-to temneet ot znoya

Ogromnyy nebesnyy prostor,

Y polnoe prelesty leto

Gulyaet na tom beregu..

Ya eto blajennoe «gde-to»

Predstaviti sebe ne mogu.

Ya glohnu ot zychnyh proklyatiy,

Ya vatnik snosila dotla.

Neujto ya vseh vinovatey

Na etoy planete byla.

Rasynda da Ahmatovanyng osy bir óleni «Prosess» romanynyng ruhyn dәl berip túrghan joq pa.

Kafkanyng shygharmalarynda oqighagha bagha beru nemese ózining kózqarasyn bildiru degen   atymen kezdespeydi. Onyng eshkimge úqsamaytyn jazu sheberligining basty ereksheligi de osynda jatyr.  Jazushy aitqysy kelgen oiyn simvoldar arqyly jetkizedi. Kim biledi, kezinde әlem Kafkanyng tuyndylaryndaghy simvoldargha nazar audaryp, odan taghylym alsa,  mýmkin tarihtyng donghalaghy basqasha jýrip, qazaq halqyn zar jylatyp, talay bozdaqtaryn jer jastandyrghan, stalindik zúlmat bolmas pa edi.

Alayda  soghan qaramastan Frans Kafka   stalindik zúlmatty surettedim dep әste oilaghan emes. Jazushy bir sәtke zúlym әkeler  biylik basyna kelse, qoghamda qanday qasiretterding boluy mýmkin ekenin kóz aldyna elestetip, oy eleginen ótkizip kórip, sony qaghaz betine týsirgen boluy kerek. Shyndyghynda «Prosess» romanynyng basty keyipkeri, simvoldyq beyne  Iozef.K -jazushynyng ózi. Al, onyng isin qarap, prosesti jýrgizip jatqan  ekinshi simvoldyq beyne - Kafkanyng әkesi.

Áke bala meniki, sondyqtan da onyng taghdyryn, qalay ómir sýru kerektigin,  tipti, keleshekte kim bolatynyn da sheshetin  men boluym kerek dep oilaydy. Búl әkening balasyn júmsa júdyryghynda, ashsa alaqanynda ústaghysy keletin sheksiz biyligin tughyzady. Múnyng ayaghy qoghamnyng irip-shiruine alyp keledi. Aqyr sonynda marazm bastalady. Úrpaqtyng auysuy, biylikting janarauy kerektigin týsingisi kelmeytin әkeler endi ózining balalarynan ósh alugha kirisedi. Ózindik oy pikiri barlargha kýnderdin-kýninde bireuler keledi de, Kafkanyng «Prosess» romanyndaghy Iozef K. ny óltirgendey, qalanyng syrtyna aparyp, oilamaghan jerden tu syrtynan pyshaq salyp,  nemese oq atyp, janyn jannattan bir-aq shygharady.

Kafkanyng kýndelikterin oqysanyz ózin biylep-tóstegisi kelgen әkesinen zardap shekken jazushynyng qatty kýizeliske úshyraghanyn  týsinesiz.                                                                                                                   Jazushylyq Kafkagha auyr azap pen qayghy-qasiretting uyn ishkizgen eken-au!

«Týrli sebepterge baylanysty men әdebiyetke tolyq berile almaymyn. Otbasyndaghy jaghdaylardan basqa múnyng basqa da sebep-saldarlary bar. Ádeby enbekpen ainalysu arqyly jan baghu maghan óte qiyn. Óitkeni mening shygharmalarymnyng bәri de  úzaq uaqyt oilanyp -tolghanudyng nәtiyjesinde ghana dýniyege keledi. Kezdeysoq tabysqa kýn kórudi mening densaulyghym kótermeydi. Sondyqtan da men әleumettik saqtandyru qoghamynda qyzmet atqaryp jýrmin. Biraq  bir-birinen tabighaty mýlde bólek búl eki qyzmet, meni baqytsyz qyldy. Osy qyzmetting bireuinde baqytqa bólenuim, ekinshisine keri әserin tiygizip, meni ylghy da baqytsyzdyqqa dushar etedi.  Eger men keshke taman bir dýnie jazsam, júmysqa barghanda kýiip-pisip eshtene istey almay jýremin. Osy bir tolqulargha shydau,  kýn ótken sayyn auyr bolyp barady». (Frans Kafka, «Kýndelikter» (Dnevniki) Mәskeu, Hraniyteli baspasy, 33 shi bet)

Kafka da әlemdegi úly jazushylar Balizak, Dostoevskiy, Edgar Polar sekildi  eshtenege alandamay, shygharma jazudy ómir-baqy armandady. Alayda  Kafkanyng әkesi balasynyng jazushy emes, ózi sekildi saudager bolghanyn qalady. Ómirdegi  kýizelisterding bәrinen jany әbden  sharshaghan Kafka aqyr sonynda ózin jәndik sekildi sezine bastaydy. Osylaysha Kafkanyng eng әigili әngimesi «Qúbylys» (Prevrasheniye)  dýniyege keldi. Basqalaryn bilmeymin, Kafkanyng osy әngimesin qayta oqyghanymda, әkemnin  keybir dostarynyng aldyna baryp, ózimdi jәndik sekildi sezingen kezderim esime týsti. Tipti, әkemning óte kýshti bir dosynyng bir ýlken qyzmetten dәmelenderip qoyyp, uәdesin berip,  ermek qylyp menimen jәndik sekildi oinaghan kezi de bolghan.

Keyde maghan Qazaqstandaghy jastardyng bәri de jәndikke ainalyp bara jatqan sekildi kórinedi. Qúdayshylyghyn aitynyzshy, óz Otanynda  ógey balanyng kýiin keship, keleshekten kýderi ýzilgen jastardyng jәndikten qay jeri artyq? Dókey әkelerimizding jaqsy ómir sýrui ýshin, ýileri qiratylyp, dalada qanghyryp qalghan qarapayym halyqty  kórgen sayyn, adamdyq qúqyghynan aiyrylyp, jәndikterding qataryna qosylghan qazaqtardy  kórgendey  janym kýizeledi.

Keyde oilaymyn, basqalar emes, qúdayym-au, ózimizding әkelerimiz saghymyzdy syndyryp, jer asty, jer ýsti baylyghymyzdy kelimsekterge tonatyp, tilimizdi sorlatyp, jastardy ýy satyp ala almaytyn beyshara jaghdaygha jetkizip, ziyalylarymyz as iship, ayaq bosatudan әrige bara almay, ruhymyz kýirey berse,  kýnderdin-kýninde ýiimizde otyryp-aq bizding bәrimiz Kafkanyng jәndigine ainalyp ketpeymiz be?!

Bilmeymin. Ákelerimiz aitsyn!

P.S. Kafkanyng múrajayynan shygha salysymen Praganyng shetindegi Edigening ýiine keldik. Edigening әieli Altynnyng әzirlep qoyghan tamaghyna toyyp alghannan keyin, qydyrystap qaytu ýshin  ýiding janyndaghy sayabaqqa bardyq.  Sayabaqta kele jatyp, bayqausyzda birdeneni basyp ketkenimdi sezip, ayaghymnyng astyna qaradym. Áli óle qoymaghan, qara qonyzgha úqsaytyn bir jәndik jerde tyrban-tyrbang etip jatty.

Almaty - Praga- Almaty, 2007 jyl

Sony

«Abay-aqparat»