ÚLTTYQ MEKTEP KONSEPSIYaSY JÝZEGE ASYRYLA MA?

Saytymyzda jaryq kórgen jurnalist Quanysh Qappastyng «Otyz jyl boyy orys gubernatorynyng «degenimen» kelemiz» atty tanymdyq saraptama maqalasy kópshilikke oy saldy. Búl problema – birdi-ekili maqalamen shektelip qalatyn dýnie emes. Últtyng bolashaghyna alapat qater tóndiretin zúlmat.  El bolyp qarsy túratyn hәm júmyla kýresetin nómiri birinshi mindet!

Qazaq sanynyng artuyna baylanysty ana tilinde bilim alatyn shәkirtter sany artty. Últtyng dili men tilin saqtap qalu jolynda tuyndaghan ózekti mәsele, orys tildi qandastarymyzdyng óz balalaryn orys mektebine beru ýrdisin qalay doghartu jәne monomemleket qúrugha bet alghan tústa ózge últtyng balalarynyng qazaq tilin jete mengerui syndy búryn mýldem nazar audarylmay kelgen problemalar tuyndady. Óz sheshimin tabu ýshin qazaq qoghamyn jabyla jol izdeuge mәjbýr etti. Mine, qazaqtyng ózge tilde bilim aluyna tosqauyl qoyyluy hәm ózge últtyng balalarynyng memlekettik tildi mektep qabyrghasynda mengerui ýshin ziyaly qauym ókilderi men últshyl sayasatkerlerimiz «Últtyq mektep» konsepsiyasyn qúru qajettiligin týrli dengeyde, biri – liyberaldy, endi bir – radikaldy jolmen kótere bastady.

Búl konsepsiyany kim, qalay ómirge әkeledi? Reformadan kóz ashpaghan bilim oshaqtary neni qalaydy? «Ústazdardyng «Últtyq mektep konsepsiyasyna» kózqarasy qanday?» degen mәseleler basy býtin ashyq qalyp otyr. Búl saualdy el preziydenti Qasym-Jomart Toqaev ózi bas bolyp kóterdi. Elimizde elitarlyq jәne jalpy bilim beretin bilim oshaqtary shәkirt tәrbiyelep jatyr. Elitarlyq bilim berude shәkirtter men ústazdar tarapynan qazaq tilining mengerilui dengeyine monitoring jasaluynyng joly qarastyryla ma, joq pa? Qarastyrylsa, oryndalmaghany ýshin qanday shara qoldanyluy tiyis? Saual kóp, kónil kónshiter jauap joq. Búlay kete beretin bolsaq, qayta shygha almaytyn ruhaniy-mәdeny batpaqqa belsheden batamyz.

Al, jalpy bilim beretin bilim oshaqtarynda qazaq, orys, úighyr, ózbek jәne tәjik tilderinde bilim berilude. Olar da qoldanylyp jýrgen oqu qúraldarynyng til-әdebiyet jәne últ tarihynan basqasy qazaq, úighyr, ózbek jәne tәjik tilderine orys tilinen tikeley audarylghan oqulyqtar bolyp tabylatyny da jasyryn emes. Ony qazaq, úighyr, ózbek jәne tәjik shәkirtteri týgili ata-ana men bilim beretin ústazdardyng ózi zorgha týsinedi.

Elimizdegi jalpy bilim beretin mektepter bilim beru mazmúnyna qaray: últtyq, aralas jәne diasporalyq dep bólinedi. Qazaq jәne orys tilinde bilim beretin mektepter «Últtyq mektep» sanalsa, aralas mektepke qazaq nemese orys mektepteri ishinde ashylghan ne orys, ne qazaq synyptary jatqyzylyp keldi. Ári orys mektepterindegi bilim beretin múghalimderden sanatyn kóterude memlekettik tildi bilui esh talap etilmeydi. Budjet aqshasyn bosqa shashpay barsha ózge tilde bilim beretin mektepterdegi ústazdargha qazaq tilin biludi mindetteu kerek. Bilmese sanatyn tómendetip tiyisti jaza qoldanyluy qajet. Últqa ústaz bolyp otyrghan jannyng ózi túratyn respublikanyng memlekettik tilin bilmeui – keshirilmeytin kýnә. Ári respublikalyq, oblystyq  jәne audanyq bilim basqarmalaryn qazaq tildi basshy basqarmasa, bәri betimen ketedi. Qazaq tilining esiktegi basy eshqashan tórge ozbaydy. Mektep basshylyghynda da qazaq tildi qazaq otyrmasa, ol bilim oshaghynda qazaq tilining iysi de anqymaydy.

Qazir últtyq mektepke tek qazaq tilinde bilim beretin oqu oshaqtaryn ghana jatqyzudy talap etken ýnqatular jii estile bastady. Orys tildi mektepterdi últtyq mektep mәrtebesinen aiyryp, 50/50 nemese 70/30 payyzda bilim beretin aralas mektepke ainaldyru jәne 10-11 synypty qazaq tilinde oqyp bitirtu mәselesi tótesinen qoyylyp otyr. Bir jarym million qazaq túratyn Reseyde birde-bir qazaq últtyq mektebi joq! Biz nege óz tarihy otanynan jyraqta túratyn, el túrghyndarynyng 15 payyzyn qúraytyn etnos ýshin onyng ana tilinde ghana oqytatyn bilim oshaghyn ashyp beruimiz kerek?! Osy auandaghy narazylyq ziyaly qauym ókilderi men últshyl sayasatkerlerimiz tarapynan jii sóz bola bastady.

«Núr Otan» bastaghan resmy tirkelgen sayasy partiyalar óz saylaushysy bolyp tabylatyn últtyq kópshilikting kónilinen shyghatyn ózderining «Últtyq mektep» konsepsiyasyn úsyna ala ma әlde joq pa degen mәsele Alash júrtshylyghyn alandata bastady. Qazaq tildi otbasynda orys tildi sәbiydin  payda boluy últtyq tragediyagha ainala bastady!?

Eng soraqysy qazaq balasyna qara tanytatyn, kókirek kózin ashyp, bilim alugha qúlshyndyratyn bastauysh synyp ústazdarynyng mәrtebesi men alatyn jalaqysy ózge pәn ústazdarymen tengerile salynuda. Bastauysh múghalimi 7 saghat óz shәkirtining kóz aldynda jýredi, sondyqtan olar 2000 dollardan asatyn jalaqy alugha tiyis. Materialdyq jaqtan az qamtylghan ústaz, túrmys-tirshilikten jýnjip, óz shәkirtine dúrys bilim, tәrbie bermegendikten qazaq elining tal shybyqtary qiylyp týsip otyrady. Múghalimning basqa dýniyeni tars úmytyp, tek dúrys tәrbie men sapaly bilim beruining óz qúny bar: ol – 2000 dollardan asatyn jalaqy. Búlay etpesek, biz eshqashan ne tehnikalyq, ne intellektualdy últ bola almaymyz. Bilim negizi – bastauyshta. Bastauyshta bilim alyp jarytpaghandar, ómirden bilikti maman retinde óz oryn esh taba almaydy. Sondyqtan, bastauysh múghalimderin últ bolyp alaqangha salyp әlpeshteuimiz kerek!

Qazaqstanda bir ghana últtyq mektep bar – ol qazaq mektebi, al qalghan mektepter 2021-2022 oqu jylynan 50/50 nemese 70/30 payyzdyq aralas tilde oqytugha, 10-11 synyptar tek qazaq tilinde bilim alugha kóshirilui kerek. Búghan maman da, mýmkindik te bar. Ýshtúghyrly til tek qazirgi orys mektepterinde jýzege asyrylatyn dýniye. Sonda ghana latyn jazuyna kóshude bolashaq buyn tarapynan esh tosqauyl bolmaydy. Ári últaralyq jikke bólinushilik te oryn almaydy. Aralas mektepterde Yakovlevting Orta Aziyalyq orys latyn jazuynyng engizilui de – uaqyt ózi tuyndatqan qazaq pen ózbek memleketining otarsyzdanudaghy sayasy baghytyna ainala bastady.

Ústazdar qauymy búrynghy jaltaqtyqtaryn qoyyp, ózi bilim beretin shәkirtterining ata-analarymen birigip, «Últtyq mektep konsepsiyasyn» tújyrymdaugha óz ýlesin qosuy kerek. Úsynystary men talaptaryn bildirui qajet. Búdan nemere-shóberesine últtyq tәrbie berip jatqan ata-әjelerimiz de tys qalmaydy dep senemiz.

«Últtyq mektep konsepsiyasyn» jasaugha barsha alash balasy atsalysyp, ony parlamentte qabyldatyn mereyli mezetke jetkizsin layym! «El bolam deseng – besigindi týze» deydi. Qazaq últ bolyp saqtalyp qaluy ýshin – últtyq mektep qalyptasuy kerek. Búghan qarsylyq – memleketke jasaghan satqyndyq pen opasyzdyq bolyp tabylady. Qazaq óz últtyq mektebin tek – Qazaqstanda ghana qúrady. Orys tildi otandastaryna arnalghan Yakovlevting Orta Aziyalyq orys latyn jazuyn tek – Qazaqstanda ghana qoldana alady. Ári Nazarbaev mektepteri Reseydin, Ózbekstannyn, Mongholiyanyng jәne Qytaydyng qazaqy aimaqtarynda ashyluy da qazaq sayasatynyng basty ústanymyna ainalatyn temir qazyghymyz ekenin úmytpayyq.

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz