Baspasóz el ómirining qay salasyn bolsyn qamtuy kerek. Merzimdi baspasóz nazaryna ilikpegen, ne tym az qamtylghan taqyryp eleusizdenip, eskerusiz bola bastaydy. Sonyng ishinde til, memlekettik til taqyryby biz ýshin airyqsha manyzdy is bolyp otyrghany belgili. Memlekettik til mәrtebesindegi qazaq tilining óz ishki, yaghny taza lingvistikalyq kýrdeli jaylary bir basqa da, onyng óz mәrtebesine say qoldanysta bolu mәselesi - bir basqa. Qazirgi tandaghy eng manyzdysy - Memlekettik tilding respublikalyq órede barlyq salany qamtyp, keng qoldanysqa enui, әsirese memlekettik qyzmette kýndelikti qoldanysta boluy.

Baspasóz el ómirining qay salasyn bolsyn qamtuy kerek. Merzimdi baspasóz nazaryna ilikpegen, ne tym az qamtylghan taqyryp eleusizdenip, eskerusiz bola bastaydy. Sonyng ishinde til, memlekettik til taqyryby biz ýshin airyqsha manyzdy is bolyp otyrghany belgili. Memlekettik til mәrtebesindegi qazaq tilining óz ishki, yaghny taza lingvistikalyq kýrdeli jaylary bir basqa da, onyng óz mәrtebesine say qoldanysta bolu mәselesi - bir basqa. Qazirgi tandaghy eng manyzdysy - Memlekettik tilding respublikalyq órede barlyq salany qamtyp, keng qoldanysqa enui, әsirese memlekettik qyzmette kýndelikti qoldanysta boluy.

Til tónireginde tuyndap otyrghan kýr­deli jaghdaydyng týp sebebi de - osy, onyng kense qyzmetinde, kýndelikti túrmysta shetqaqpaylanyp, kәdelenbeuinen. Memlekettik tilding búl mýddesi merzimdi baspasózding arnaly bir taqyryby bolugha tiyisti. Kóterilip otyrghan mәselege oray jetekshi jeti gazettegi, yaghny «Ana tili», «Egemen Qazaqstan», «Kazahstanskaya pravda», «Ayqyn», «Liyter», «Astana aqshamy» jәne «Vechernyaya Astana» basylymdaryndaghy osy keleli taqyryptyng qamtylu jaghdayyn sholghanymyzda mynaday pikir qalyptasty:
«Ana tili» gazetining til taqyrybyna arnalghan basylym ekeni mәlim. Gazetting 1990 jyldan bergi últ ruhyn kóterudegi, til maydanyndaghy atqarghan qyzmeti elge belgili. Gazet qazir de sol baghytynan tayghan joq, enshilegen taqyrybyn jaqsy iygerip otyr deuge bolady. Múnda til taqyryby barynsha jan-jaqty qamtyluda. Gazetting kez kelgen nómirin alyp qarasanyz, til taqyrybynyng san tarau salasy sóz bolyp túrghanyn kóresiz. Ony týgel tizu mýmkin emes, atamalap atasaq, mysaly, «Tilbúzargha - tosqauyl» aidarynda «Temirjol tughan tilge tóbesinen qaray ma?» degen taqyrypta Dinara Iztileu «Almaty-Oral» temirjol baghytyndaghy memlekettik til qoldanysyndaghy kelensizdikterdi synaydy. Filologiya ghylymdarynyng kandidaty M.Bekbosynov «Sóz syry» aidarynda «Suyr aiy bolghanda su azayar» degen taqyrypta tanymdyq maqala jariyalaghan. Ólketanushy Moldiyar Serikbaydyng «Úly dala ataulary» aidarynda onomastikalyq jer-su, meken ataularynyng syry ashylady. «Tolghauy toqsan tughan til» aidaryndaghy «Ertegi tyndamaghan nemere ana tiline de nemketti...», «Telearna tildi búzbasyn», «Audarmalar aqsap túr», «Qazaqsha sóilesek, últshyl bolamyz ba?» (balabaqshadaghy jaghday), redaksiyagha kelgen til taqyrybyndaghy hattargha sholu-taldau túrghysyndaghy «Qazyna qarttar azayghan», «Qazaqshang qalay?» aidaryndaghy «Til últtyq keyipke de әser etedi» degen maqalalar qazaq tili­ning býgingi kýnning ózekti jaylaryn sóz ete­di.
Gazetting 26-sanyndaghy (№26 (1074) 30 mausym - 6 shilde) «Oqydyq, shoshydyq» aidarynda berilgen Núrperzent Dombaydyng «Ishten shalu» atty maqalasy Yu.Kirinisiyanov pen Á.Qodardyng últ atyna, últ tiline aitqan úshqary sózderine toytarys beruimen qúndy. «Tolghauy toqsan tughan til» aidaryndaghy S.Ansatovtyng «Ana tilimizdi shekaramyzday qorghauymyz kerek!» atty maqalasy da oryndy oy tastaydy. «Tәrjimelik tәjiriybeler» aidaryndaghy Ádil Ahmetovting «Lingvistikalyq jana lep» atty maqalasy da kónil qoyarlyq. Osy jyldaghy gazetting №29 sanynda «Til túghyry - últ ghúmyry», «Tilbúzargha - tosqauyl» aidarlary shyqqan. Al №30 sanyndaghy «Tәuelsizdik jәne til» aidaryndaghy «Elimizdegi barsha últ qazaq tilining damuyna mýddeli boluy kerek» degen taqyryptaghy Batys Qazaqstan oblystyq tilderdi damytu basqarmasynyng bastyghy Mahambet Ihsanghalidyng maqalasy kókeydegi oidy qozghaghan. Sonday-aq, gazetting №33 sanyndaghy Núrperzent Dombaydyng «Baybalam salushylargha bola jýrisimizden janylmayyq» atty maqalasy «Memlekettik til turaly» jana zang jobasynyng әldebir mәtini turaly shu shygharghandargha oryndy toytarys beruimen baghaly. Jalpy, gazetting biylghy №33-41 sandarynda «Tili myqtynyng - eli myqty», «Til túghyry - últ ghúmyry», «Úly dala ataulary», «Nemen quantasyz?», «Sóz syry», «Qazaqshang qalay?», «Terminologiya jәne uaqyt», «Aytayyn degenim», «Bәrekeldi!», «Týbi bir týrkining tili bir», «Tolghauy toqsan tughan til», «Súhbat», «Tilim dep tynym tappaghan» atty aidarlar kórinis tapqan. Búlar - gazetting negizgi hәm túraqty, jii qoldanystaghy aidarlary.
Sondyqtan da til taqyrybyn basqa basylymdardyng da qozghap otyrulary býgingi kýnning qajettiligi bolyp tabylady. Ásirese mol taralymdy әri sózi salmaqty «Egemen Qazaqstan» men «Kazahstanskaya pravda» gazetterining ýn qosyp otyrulary kerek-aq. Ókinishtisi, búl bas gazetterimiz tilding ózekti mәselelerine onsha bara bermeytin synayly.
«Egemen Qazaqstan» gazetining 447-448 (21.09.2011) sandary men 513-516 (26.10.2011) aralyghyn qarap shyqqanda, til taqyrybynda kózge ilikkeni «Tughan tilding tolghaghy», «Aytayyn degenim...», «Jerinning aty - elinning haty» jәne «Tanym» atty aidarlar ghana boldy. Onda da «Tughan tilding tolghaghy» aidary ýsh-aq ret, al qalghandary bir-birden ghana kóringen.
Ras, arnauly aidarsyz «Memleket­tik til jәne sot salasy» degendey, dara maqala da bar eken. Osyndaghy «Qazirgi kýni respublika sottarynda sot tóre­ligin jýzege asyrushy sudiyalarynyng 75 payyzy qazaq tilin erkin mengergen, sot tóreligin memlekettik tilde sapaly jýzege asyra alatyn túlghalar» degendey, Jogharghy Sot tóraghasy Bektas Beknazarovtay bedeldi kisining lebizi quanarlyq-aq. Elding bas gazeti «Egemen Qazaqstanda» salalar boyynsha osynday taldaular bolyp túrsa, memlekettik tilding qoldanys ayasynyng kenuine әseri bolar edi.
Eger «Egemen Qazaqstan» gazetinde til sayasaty turaly az qamtylsa, «Kazahstanskaya pravda» gazetinde mýlde joq deuge bolady. Men «Kazahstanskaya pravdanyn» №278 sanynan (01.09.2011) №350 sanyna (03.11.2011) deyingi aralyqtaghy gazetterdi aqtaryp shyqqanymda til turaly bir aidar tappadym. Atalghan gazette «Aktualino» degen aidar bar, biraq onda da eng ózekti taqyryp - til sayasaty, memlekettik til mәselesi mýlde kórinbeydi. Sonymen qatar «Kulitura» aidary bar, biraq ol jerde de mәdeniyetting ózegi bolyp tabylatyn til taqyryby qamtylmaghan. Oghan qosa «Obratnaya svyazi» aidarynda da memlekettik til mәselesi mýlde kórinbeydi. Búlardan bólek «Parlamentskaya nedelya», «Zakon y poryadok», «Obshestvo» aidarlary men «Ýkimet ýii» atty taldamaly-aqparattyq habarshy da bar. Biraq búlardyng eshqaysysynan memlekettik til turaly bir auyz sóz tappaysyz. Tek qyrkýiek aiyndaghy bir nómirde (№ 312.28 qyrkýiek 2011) Qazaqstan halqy tilderining kýnine oray Shymkentte ótken festivali turaly «Znati kazahskiy - neobhodimo» degen taqyryppen shaghyn habar shyqqan.
Al qazan aiyndaghy jaryqqa shyq­qan gazetting № 316-317 sandarynda «Til -halyqtyng janyn tanudyng kilti» respublikalyq bayqauynyng Batys Qazaqstan oblysynda ótken sharasy turaly habar «Atameken» aidarynda «Na yazyke rodnoy strany» degen atpen shyqsa, №332 sanynda Petropavldaghy №17 mektepte ótken qazaq halqynyng auyz әdebiyetin mengeruge qatysty bayqau turaly shaghyn aqparat qana jýr. Sonda bayqap otyrsaq, eki aida jaryqqa shyqqan gazetting 72 nómirinde ýsh shaghyn aqparattan basqa til turaly týk joq. Al sol qyrkýiek, qazan ailary memlekettik tilge qatysty daugha toly bolghany belgili. Demek, jazatyn hәm kóteretin mәsele boldy. Biraq «Kazahstankaya pravda» búl mәselening olargha esh qatysy joqtay synay tanytty. Atalghan gazette memlekettik til taqyrybyna arnalghan túraqty aidar da joq.
Bizding qazirgi bir bedeldi gazetimiz - «Ayqyn». Múnda til taqyryby «Minber», «Basqosu», «Bayqau», «Talqy», «Oysalar», «Qyjyl», «Jiyn», «Kókeykesti», «Ruhaniyat», «Mәsele», «Kózqaras», «Týitkil», «Bәrekeldi!», «Aytayyn degenim...», «Janazyq» degendey aidarlarda kóteriledi. Gazetting osy jylghy 77 jәne 205 sandary aralyghynda osy aidarlarda tilge qatysty birqatar keleli mәseleler sóz bolghan.
Atap aitar bolsaq, A.Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi instituty Áleumettik til bilimi ortalyghynyng mengerushisi N.Narjannyng «Tildi mengeru marapatqa negizdelmeui tiyis», Mәjilis deputaty Jarasbay Sýleymenovting «Biz ýshin bәrinen de Tәuelsizdikting shyn mәnin týsinu manyzdy», Joldasbek Duanabaydyng «Test tapsyrushylargha til biludi de mindettese...» (kadr irikteude), Sa­yyn Shaymerdenning «Qyzyljar dey almasaq, qalagha Abylaydyng atyn beru kerek», «Halyq sózi» gazetining bas redaktory Quat Áuesbaydyng «Astanany әli de qazaqylandyru qajet», pavlodarlyq Beybit Bójenning «Memlekettik tildi «mýgedek» etip...», qaraghandylyq Qambar Ahmetovting «Leninning atynda 16 kóshe bar, al Álihan Bókeyhanovqa bir kóshe búiyrmay túr», atyraulyq T.Qalymovtyng «Tilmәshtar institutyn taratu kerek», Qayyrjan Tórejannyng «Memlekettik tildi damytudyng bir әdisi», Áygerim Baqytqyzynyng «Baghalaushylar memlekettik tildi mise tútpaydy», Kәmshat Tasbolattyng «Balabaqsha qashan 100 payyz qazaqsha sóileydi?» atty jәne basqa da maqalalar memlekettik tilding uaqyt algha tartyp otyrghan keleli mәselelerin kótergen.
Qoryta aitqanda, «Ayqyn» gazeti elimizde ózekti de ótkir mәselege ainalyp otyrghan til, memlekettik til taqyrybyn orayly kóterip, ba­yypty jazyp keledi deuge bolady. Múndaghy maqalalar, avtorlar pikirleri naqtylyqtarymen, tilding kýn tәrtibinde túrghan ózekti jaylaryn algha tartularymen erekshelenedi.
Ayta keter bir jaghday, «Ana tili», «Egemen Qazaqstan» jәne «Ayqyn» gazetterindegi til taqyrybyna qatysty aidarlardyng birtektiligi men úqsastyqtary oghashtau ma deymin. Ár basylymnyng daralyghy, óz qoltanbasy, ereksheligi aidar, taqyryp qoyystaryna da qatysty ekenin eskergen jón.
«Liyter» gazeti memlekettik til taqyrybyna siyrek qalam tartady. Gazetting biylghy №77 sanynan №147 sanyna deyingi aralyghyn sholsanyz, memlekettik til turaly bir auyz sóz tappaysyz. «Aktualino», «Vopros dnya», «Deni strany», «Obshestvo», «Kulitura» aidarlarynda da til taqyryby mýlde kórinbeydi. Tipti «Korotko» aidary da memlekettik tilge qatysty mýlde jaq ashpaghan. Gazetting №205 nómirine (03.11.2011) deyingi aralyqtaghy sandarynyng tek beseuinde til taqyryby qamtylghan. Olar - Inna Roshupkinonyng «Oryssha-qazaqsha-aghylshynsha poliytehnikalyq sózdiginin» avtorlary Mahabbat Týsipbekov jәne Asqarbek Qúsa­yynovtarmen jýrgizgen súhbaty (№108.09.06.2011), Alina Bekirova men Uliyana Fatiyanovanyng reseylik lingvist Dmitriy Petrovpen súhbaty (№108.16.06.2011), «Vikiypediyany» úsynushy Tin Chenimen súhbat (№110.18 iinya), L.Artimovichting tehnika ghylymdarynyng doktory, professor Altynbek Shәripbaevpen kompiuterlik audarma haqyndaghy súhbaty. Bayqaghanynyzday, «Liyter» basylymy til taqyrybynan boyyn aulaq ústaydy. Gazetting túraqty әri arnayy josparlanghan, memlekettik tilge qatysty maqsatty týrde jýrgizip otyrghan júmysy joq. Basylymnan osy taqyrypqa jazugha beyimdelgen jurnalisting qoltanbasyn da anghara almaysyz.
Orystildi baspasózge memlekettik tilding lingvistikalyq aspektilerine terendey ýnilip, talqylap jazu turaly talap qoyylmaydy, alayda memlekettik tilding mәselesi, ony mengeru jayy men qoldanu ayasy turaly ýgit-nasihat mәselelerin jýrgizu, jazu - mindet. Búl - uaqyt talaby әri búl elimizding orystildi qauymynyng qajetine jarauy tiyis. Óitkeni kemel keleshek memlekettik til - qazaq tilining jaghynda.
Elordalyq «Vechernyaya Astana» gazeti búl taqyrypta tym qarabayyr, tipti «jabyq» gazet deuge keledi. Atalghan basylymnyng biylghy 30 sәuirden 29 qazangha deyingi nómirlerinde til turaly bar bolghany eki-aq qysqa habar jariyalanghan. Olar - Ybyray Altynsarin kóshesindegi mereke turaly «Govoshie ulisy» men «Memlekettik til - mening tilim» atty ghylymiy-tәjiriybelik konferensiya turaly «Za chistyy yazyk» atty shaghyn habarlar. Taghy bir slavyan jazba әdebiyeti men mәdeniyeti kýnderine arnalghan «Kuliturnyy most pisimennosti» atty habardan ózge týk joq. Búl basylymda Astana qalasy әkimdigining tilge qatysty atqarghan sharualary turaly da, osy til taqyrybyna arnalghan túraqty aidar da, josparlanghan júmys ta joq. Bir sózben aitqanda, búl basylym memlekettik dengeydegi mәselege bas auyrtqysy kelmeydi.
Astana qalalyq eki gazet Til basqarmasymen qoyan-qoltyq júmys isteuge mindetti demeyin, paryzdar. Búl olardyng últ aldyndaghy, jana ornap jatqan Astanada últtyq ruhty, dәstýrdi, tildik ortany qalyptastyrudaghy azamattyq boryshtary desek bolady. Alayda atalghan basylymdar búl óreden kórinip jýrgen joq.
«Astana aqshamy» gazetining sәuir-qa­rasha aralyghyn, yaghny 42-126 sandaryn sýzip shyqqanda, til taqyrybyna tikeley qatysy shamaly boldy. Osy 85 nómirding 23-inde ghana til taqyryby bar eken. Al onyng 11-i - «Oralhan oqulary», «Týiindi mәseleler talqylandy», «Memlekettik tilding mereyin tasytty» degendey qysqa habarlar da, 3-4-eui - Rashida Hadjiyeva­nyng «Qazaq tilin Mәskeude ýirendim» degendey janamalap qana ketetin taqyryptar. Salmaqty sózderden sayasy ghylymdar doktory Ábdijәlel Bәkirding «Maqsat - aiqyn, naqty is kerek», Astana qalalyq sotynyng «Memlekettik til - sot biyliginde» bas­tamasy turaly Shynar Dosannyn, «Memlekettik tildi mensinbey me?» degen Kenjegýl Tergembaevanyn, pedagogika ghylymdarynyng doktory, professor Júmaghaly Nauryzbaydyng «Til men tәuelsizdik» degendey, maqalalardy ataugha bolady.
«Ótkir, sәtti jazylghan» dep Nәzira Bayyrbekting «Qazaq tilin qayyrshydan talap etetin bolyppyz..!» atty maqalasyn atap aitu oryndy. «Leksus» mingen qazaqtyng bir myrzasy oryssha aralastyryp sóilep qayyr súraghan balagha: «Qazaqtan qayyr tilep túr ekensin, taza qazaqsha sóile!» - dep zirk etti deydi. Shirkin-ay, sol myrza osy minezin qazaq sózin esiginen qaratpay otyrghan kensedegilerge aitsa-shy!
Tilge qatysty gazetting eng ýlken jetistigi - Litva Preziydenti Dalya Gribauskaytening sózin - «Túryp jatqan elderinizding dәstýri men tilin qúrmettenizder» dep taqyrypqa shygharyp berui boldy. Ol elimizdegi óz qandastarymen kezdesude: «Sizder­ding litvalyq ekenderinizdi úmytpaghandarynyz, әriyne, jaqsy, biraq ózderinizding ómir sýrip jatqan Otandarynyzgha adal bolyp, túryp jatqan elderinizding dәstýri men tilin qúrmettenizder. Búl mening sizderge degen amanatym dep bilinizder» dep danalyq sóz aitqan eken.
Dalya Gribauskaytening osy sózin 130 tilge audaryp, kóshe-kóshege ilip qoysa ghoy deysin.
Sonymen, elimizding jetekshi gazet­terindegi til taqyrybynyng kóterilu jaghdayy osynday. Tútastay alghanda, merzimdi baspasóz búl taqyrypta tartynshaqtau, bosandau bolyp kórinedi. Kýrdeli mәselelerde taysaqtap qalady. Al Memlekettik til taghdyry bolsa, últ taghdyry, Qazaq memlekettigining taghdyry sipatynda túr.

Sabyrjan Shýkirúly,
Qazaqstan Jurnalister
odaghynyng mýshesi

http://anatili.kz/?p=7863