Ol kim? Búl ne?
Andatpa retinde...
Qadirli, Alash azamattary, salihaly ziyaly qauym, Sizderge arnap sóz aitugha tura keldi. «J.A.» gazetining bas redaktory Qayrat Matrekovtyng (17.03.2020. № 19) Janat Ahmadiydin «Taghy sol bayaghy Qabdeken...» atty jalaly maqalasyn jariyalap túryp «Eger jazushylardyng taghy aitary bolsa, gazet betinen oryn beruge dayynbyz» dep keudesin úrghylaghan mәlimdeme mәnzeldes sózining týkke túrghysyz bir nәrse ekeni belgili boldy. Men halyq jazushysynyng atyna aitylghan barlyq aiyptaulardyng tek bet tyrnar, bәdik sapyrar baybalam ekenin dәleldegen «Ol kim, búl ne?» atty maqalamdy «J.A.» redaksiyasy pochtasyna 3-4 ret jibersem de qabyldamay qoyghanymen qoymay, qaydaghy bir tirkeude joq telefon nómerlerin berip, kýni býginge deyin aldarqatyp keldi.
Aqyry bas redaktor Qayratpen telefon arqyly sóileskenimde ol bylay dedi: Sizding maqalanyzdy jariyalay almaytynymdy gazet újymyna aitqanmyn. Sebebi – jazushy Qabdesh Júmadilov Janattyng 2017 jyly shyqqan «Tarazy tasy tartylsada» jariyalanghan «Qara sózding jýk qaldyrmas qara nary» degen ózi turaly madaq-maqtaugha toly maqalasynyng kóshirmesin jiberip: «ózinshe ósh alghysy kelgen bolar, qolyna ilikken qoqysyn biz jaqqa laqtyra beripti... Osy eki maqalany salystyryp oqularynyzdy súraymyn», - dep oqyrmandarynan ótinipti.
Sodan beri Janat Ahmady qarsy uәj aitargha sóz tappaghan bolar, auzyna qúm qúiylyp ýni óshipti ghoy. Dau sonymen bitti dep eseptedik. Biz taghy eki jazushynyng dau-damayyna kirise almaymyz. Sondyqtan sizding maqalanyzdy jariyalaudyng qajeti joq dep eseptedik», dedi.
Men oghan: «Sonda halyq jazushysyna jabylghan әldeneshe jalaly aiyptaulardyng naghyz arandatu ekenin әshkerelep dәleldegen maqalany jariyalau arqyly tarihy shyndyqty gazet oqyrmandaryna jetkizu nege kerek bolmay qaldy? – dey kele mening aitarym:
1. Qabdeshting «oqigha úrlau, sujet úrlau – plagiattyghyn әshkereleytin aiyptaularyna qarsy bir sóz aitpastan Zeynolla Sәnik degendi qaru etip halyq jazushysyn «úry-plagiat» etu arqyly naghyz úry, súghanaq Zeynollany kókke kótermekshi bolghan jalasyn әshkereleu arqyly qazaq sóz ónerining kiyesi men iyesine arashashy bolu.
2. Sóz bolghan «Qabanbay batyr» toptamasynyng aq iyesi elge tanymal shejireshi Beysenghaly marqúm ekenin elge jariya etu.
3. 1962 jylghy әigili Shәueshek aimaghyndaghy qazaqtardyng Qazaqstangha qasha kóshu oqighasyna Qabdeshting qanshalyq qatysy bolghanyna aighaq retinde satirik aqyn, Qabenning qandy kóilek dosy Qajytay Iliyastyng 2006 jyly «Altyn Orda» gazetinde jariyalanghan «Halyq jazushysyna jabylghan jala men jaghylghan kýie» atty maqalasyna jýginu arqyly Janattyng jalasyna toytarys beru.
4. Halyq jazushysy Qabdeshting tarihtyn, sóz ónerining tazalyghy ýshin 80 jyldyq ghúmyrynda arystansha aiqasyp jolbiykeler men súghanaq, súramsaq, saray jyrshylaryn ayausyz synay alghan qaysar, kýresker qalamger ekenin dәleldeuge arnalyp edi.
Esterinizge sala keteyin, osydan 12 jyl búryn bastalghan alayaq Múhtarhan men Dýken Mәsimhandar, senator Ómirbek Bәigeldilerding qytay aqyny Ly Bәidi – Eldibay – Dulat babanyng 9-úrpaghy eken dep býkil Qazaqstandy shulatqan maqalasymaqtardy «Egemen Qazaqstannyn» sol tústaghy bas redaktory-professor Sauytbek Ábdirahman jәne «Qazaq әdebiyeti gazetining bas redaktory Júmabay Shashtaylar toqtausyz jariyalap jatqanda oghan qarsy men jәne meni qoldaushy tarihshylar men әdebiyetshilerding birde bir maqalasyn baspay betbaqtyq qylyp edi.
Biraq uaqyt degenin istedi. Eldibayshylar tarih aldynda, qazaq halqy aldynda masqara boldy. Al, «J.A.» gazeti redaktory M. Qayrat ta solar salghan abyroysyz sýrleuge týskisi keletin kórinedi. Býgingi aqparattyq tasqyn astynda túnshyghyp qalghysy kelse, bet aldynan jarylqasyn!
Otandastar, әdil sózderinizdi aitarsyzdar dep osy kirispe sózdi sizderge arnap otyrmyn.
Avtor
Ol kim? Búl ne?
(Chto takoe? Kto takoy?)
Jamantaydyng balasy Kójek degen,
Árkimge ósek tasyp bezektegen.
Dosyn kelip dosyna jamandaydy,
Shirkinde es bolsayshy, sezet degen.
A. Qúnanbaev.
Sózdi nelikten balalar ensiklopediyasynyng osy taqyrybynan bastap otyrghanymyzdy maqalamyzdy oqyp shyqqanan keyin týsinetin bolarsyzdar.
*****
«J.A.» gazeti 17-nauryzdaghy № 19 sanynda Janat Ahmadidyng halyq jazushysy Qabdesh Júmadilovqa jazghan etikadan júrday, jalaly shatpaghyn qaz-qalpynda jariyalap: «jazushylardyng taghy da aitary bolsa, gazet betinen oryn beruge dayynbyz» - dep dabyraly sóz arnapty. Olay bolsa, redaktor Qayrat myrza sózinde túr, bizding de aitarymyz bar.
Gazet bir betin bergen «Taghy da bayaghy Qabdeken» atty maqalanyng aitarynan úqqanymyz – halyq jazushysy Qabdeshting jeke basyndaghy adam tózgisiz onbaghandyqtary men әdeby úrlyghyn (plagiattylyghyn) әshkereleudi basty maqsat etipti.
Sala qúlash jazbasynda Janat halyq jazushysynyng ar-namysyn ayaqqa basatyn asa túrpayy 14 sóilemge oryn beripti. Onyng eng bastysy - Janatsha aitqanda «...Búltartpaytyn, kýrzi shoqparday tiyetin bir ashy shyndyq bar. «Darabozdy» kimnen úrlap jazghanynyzdy ishiniz bilip túrghan shyghar» - dey kelip: «Belgili zertteushi, jazushy Zeynolla Sәnik Qytaydaghy kezinde «Shalghyn» degen jornalgha 1980 jyly «Qabanbay batyr» atty ýlken maqalasyn jariyalap, ony 1986 jyly sol atpen arab әrpinde kitap etip bastyrghan» - dep, endi sol kitapty 1987 jyly Mәuken degen arqyly Qazaqstangha jibergenin, «qulyghyna qúryq boylamaytyn ailaker Qabdesh... atalmysh kitaptan úrlau, adam tappas jymysqylyghyna týrtki bolghan. («Daraboz») Z. Sәnik kelmey túrghanda osylaysha úrlyqpen tuyp otyr», - deydi Janat bilgish.
Jogharyda sóz bolghan «Qabanbay batyr» atty maqalamen kitaptyng avtory 1986-89 jyldar «Shinjiyan» halyq baspasynan shyqqanda Zeynolla Sәnik pen Beysenghaly Sadyqanúly attarymen «Qabanbay batyr» (múqabasynyng sureti mynau) dep berilgen edi. Janat Ahmady pir tútyp kókke kótergen Z. Sәnik 2005 jyly «QAZ aqparat» baspysynan shygharghan «Qabanbay batyr» kitabynan marqúm bolyp ketken el ardaqtysy B. Sadyqanúlyn laqtyryp tastap óz atynan jariyalap jiberuden shimirikpeydi. Belgili jurnalist qogham, qayratkeri Rahym Ayypúly «Jas alash» gazetinde jәne «Abai.kz» aqparattyq portalynda Z. Sәnikting osy úrlyghy jóninde jazghan «Aqsaqal ma, adastyrushy ma?» degen kólemdi maqalasy jariyalandy. Qyzu talqy, pikir jazghandar qatarynda Qytaydaghy qazaqtargha tanymal jazushy Júmabay Bilәl bylay dep jazghan eken: «Bir kezderi osy Z. Sәnik pen Beysenghaly Sadyqan ekeui el ishinde taralghan shejire, anyz-әngimelerdi jinap «Tarbaghatay» jornalynda, sosyn Shinjiyang halyq baspasynda ekeuining atynda «Qabanbay batyr» bolyp jariyalanyp edi. Keyin Qazaqstanda basylghan núsqasynda tek Zeynolla Sәnikting aty túr. Búlay bolmaydy ghoy»,- dep renishin bildirip edi. Osynau shaghyn ghana bir kitaptyng aq iyesi kim ekeni turaly Qytaydaghy qazaq baspa sózinde az dau aitylghan joq. Ekinshi avtor retinde qosaqtalghan Beysenghaly Sadyqanúly Z. Sәnikting qolynda oiynshyq bolatyn eleusiz bireu emes edi.
Ata-tegi Qabyrghaly Qarakereyding Bayys-Múryn, Jolymbet-Toqabaydan taralghan әigili biyler men sheshender, batyrlar men paluandardyng úrpaghy bolatyn. Ataqty shejireshi Mausymbay Sabanúly 83 jasynda shәkirti Beysenqaligha 16 bólek qoljazba men «Atajón turaly» degen 691 bettik ata shejiresin amanat etip tapsyrghan eken. Beysenghaly ústaz amanatyna adal bolghandyqtan ómir jolynda kez bolghan nebir dýrbelender túsynda aman saqtap halqyna jetkizip ketti.
El ardaqtysy, shejireshi, foliklorshy B. Sadyqanúly 1911 jyly jeltoqsanda Semeyding Aqsuatynda dýniyege kelip, ótken ghasyrdyng alasapyranynda - 1930 jyly Tarbaghatay ónirine qonys audarady. Tolyqsyz orta mektep dengeyli bilimi bar talantty jas ómir tauqymetin tarta jýrip, ónerden qol ýzbey el kózine týse bastaydy. Auyl-audan kólemindegi basshylyq júmystargha da aralasady. 1966-1978 jyldary qughyn-sýrginge úshyrap baqylau astyna alynady. 1978 jyly aqtalyp barlyq pәleden qútylady. Qalamyn qayta qolgha alyp jinaghan-tergenderin jýielep Dórbiljin audandyq mәdeniyet ýiine 12 hissa-dastan, 904 shumaq ólen-jyr, 33 ertegi-anyz, 183 maqal-mәtelden túratyn qoljazbasyn tabys etedi.
Belgili foliklorist-jazushy Asqar IYgenning zerttep-zerdeleulerine qaraghanda, B. Sadyqan tek halyq múrasyn jinaushy, qúimaqúlaq shejireshi ghana emes, ózi de tógilip túrghan aitys aqyny әri jazba aqyny bolghan. Zertteushi ol turaly bylay deydi: «1986 jyly «Múra» jornalynyng № 1, 2 sandarynda jaryq kórgen «Qubas at» dastanyn osy kýnderi bireuler әrkimge telip jýr. Biraq «Qubas attyn» avtory naq Beysenghalidyng ózi ekenin aqynnyng óz auzynan estip edim», - dep jazady. «Qubas attyn» tarihyn naqtylap bilu ýshin qalay izdegenin de bayandap beredi.
Zertteushi Asqar IYgenning B. Sadyqan shygharmashylyghy jónindegi týiindi sózin qaz-qalpynda nazarlarynyzgha úsynbaqpyn. «Bekeng qalamynan» «Mayqy shejiresinin» 3 bólimin, «Qubas at hissasyn» jәne eshkimning talasy jýrmeytin «Qabanbay batyr» kitabyn tughyzdy», - dep qalam terbegen edim. Búl da aita salghan auyz jeli emes-ti. Óitkeni Bekenning Qabanbay batyr turaly tarihy derekti shygharmasy «Qabanbay batyr turaly halyq shejiresinen» degen ýlken taqyryp ayasynda «Tarbaghatay» jurnalynyng 1985 jylghy №4, 1986 jylghy №1,2 sanynda Júmabay Bilәlúlynyng redaktorlyghynda «Toqta turaly», «Erasyldyng kekke attanuy», «Erasyldyng sapary», «Erasyldyng Arsalandy óltirui», «Erdenning elin tabuy», «Erasyldyng elin izdeui», «Merkit elinen qalmaqtardyng jylqy aluy turaly», nemese, «Qabanbay batyrdyng Abylay han basshylyghyndaghy Shaghan shayqasy», «Qolbasshy boluy jәne Daraboz atanuy jóninde» delingen kitaptaghy negizgi taqyryptar býkildey basylym kórip, aqyrlasqan әri ghylymy ainalysqa týsip, oqyrmannyng qolyna әldeqashan taraghan. Mine, osydan-aq «Qabanbay batyr» kitabynyng naghyz avtory kim ekeni, avtorlyqty Bekene qimaytynday iynening jasuynday sanylaudyng joq ekeni, sanaly oqyrmangha ap-anyq kórinip túr. Aqiqatyn aitsaq, Biysenghaly Sadyqanúly... asa taqua, asqan batagói, biletini tym mol ghúlama kisi edi. Onyng ýstine óz kezining ziyalysy, memleket qyzmetkeri, elbasy, halqymyzdyng mandayyna bitken baq júldyzdarynyng biri әri biregeyi bolatyn».
Búl ýzindilerdi nege biz molynan keltirip otyrmyz? Birinshiden, aitylghan naqtyly tarihy derekterge jasalghan sholulardy tolyq qoldaghandyqtan, ekinshiden, zertteushi Asqar IYgenning aq, әdil, kesimdi anyqtama-týsiniktemelerine kәmil sengendikten edi.
Al, endeshe, «Qabanbay batyrgha» qatysty býkil auyzsha, jazbasha derekterdi ómir boyy jinaghan, enbekqor shejireshi, aqyn, qayratker Bekenning arghymaghyna jolay mingese shapqylaghan orayshyl Zeynollanyng qylyghyn qay jónge sighyzar ekenbiz? Shyn úry, barymtashy sonda «Darabozgha» on jylday ómirin arnaghan halyq jazushysy Qabdesh pe, әlde «Shinjiyang halyq baspasynyn» qazanyna qol súghyp dәnikken, sengish aq kónil auyl aqsaqalynyng enbegine Qytayda ortaqtasyp, Qazaqstangha kelgende әruaq-qúdaydan qoryqpay, el-júrttan úyalmay óz atynan jariyalap jibergen Zeynolla Sәnikti kim der edinizder?
Janat Ahmady osynau aiday әlemge belgili shyndyqty bile túra halyq jazushysyn qaralau ýshin qanday-qanday aila sharghylargha barghanyna nazar audaryp kórelik: Jyn buyp, kózine qan tolghan Janat, halyq jazushysyna «...Ayanar jer qalghan joq, bet jyrtyspay – dau daulanbaydy»,- dep shaptyghady. Ádepten, ghylymy taldau qaghidalarynan júrday Janat osy sózderi arqyly ózining kim ekenin әshkerelep alady. Maqsat – bireu-aq, auzyna kelgenin ottap, bet jyrtysu, ayaspas jaulyq, sasyq namysqa shauyp Qabekendi qaralau.
Osyghan deyin shola bayandaghan «Qarakerey Qabanbay» atty jinaqtyng (sborniyk) avtory Qytaydaghy ziyaly qauymgha tanymal foliklorist Beysenghaly Sadyqan ekenine kóz jetkizdik. Osynau júp-júqa toptama jinaq tarihy roman da, povesti te emes, jýieli zertteu enbegi de emes ekenin bile túra (orta mekteptik sauaty ghana bar Janattyng ony bile qongy da eki talay-au). Eki tomdyq «Darabozdy» jazyp shyghugha halyq jazushysynyng úrlyqqa-plagiattqa barugha mәjbýr boldy deu aqylgha qona ma?
Janat-au, osydan túp-tura 44 jyl búryn ýiimde jatqan ýsh aida әdebiyet teoriyasynan jýieli leksiya oqyp, kózindi ashqan siyaqty edim. Sonda «plagiat» turaly arnayy toqtalyp seni de saqtandyryp edim. Amal neshik, plagiatorlyqtyng qanday bolatynyn sen «Dýrbeleninde» qalay kórinis tapqanyn ózine aitqanda qanday jaghdayda bolghanyndy úmytyp qalghan siyaqtysyn. Ol óz aldyna bólek shytyrman jyr ghoy. Endi kelip, halyq jazushysynyng «plagiattyghy» turaly oqyrmandargha leksiya oqityn bolghanyna qayran qaldym.
Endeshe, «Qabanbay batyr» toptamasynyng aq iyesi Z. Sәnik ekenin dәleldemekshi bolyp janyqqan Janattyng aighaqtary neler ekenine, kimder ekenine nazar audaryp kórelik. Dastarhan basynda pәtualasqan Tóken degen tuysy Z. Sәnikting әieli - aqyn Shәmshәbanu, úly Qanat jәne jazushy Ábdildәbek Salyqbaevtar bolypty. Janattyng sózimen aitqanda «Z. Sәnikting júbayy Shәmshәbanu apay da qúlshyna rastap sóilegen» kórinedi.
Shәmshәbanudyng aqyndyghy jóninde aita qoyarymyz shamaly, al azamattyghy jóninde oghan aitarymyz barshylyq. Esterinizge sala keteyin, 2012 jylghy «Qazaq әdebiyeti» gazetinde (3,9 tamyz № 32) Z. Sәnik pen Yrysbek Dәbey degenning súhbaty jariya boldy. Zekeng sonda bylay dep kósiledi: «Keshegi Qytaydaghy «Mәdeniyet zor tónkerisi» kezinde «halyq jauy» sanalyp, moynymyzgha taqtay asylyp, jiyrma jylday sonyn zardabyn tarttyq». «Men halyq jauy atanyp (Qytayda «halyq jauy» degen sayasy termin joq, «tap jauy» degen sayasy qarghys tanba bar) 20 jyl aidauda jýrip qaytyp kelsem, auylda kóp adam qalmapty. Shekara asqany bar, o dýniyelik bolghany bar, qara orman bauyr siyrep ketipti, jalghyz qaryndasym bar edi, tas qyp qúshaqtap, úzaq jylady...» Osynyng bәrin oy eleginen ótkizip otyrsam, basymnan nebir tarihy dәuir aunapty.» Shәmshәbanu aqyngha: Sol 20 jyldyq sýrginde, siz qayda bolyp ediniz? Zekenning barymta kitaby jóninde «qúlshyna rastap sóilegish» Shәmshәbanu júbayynyng sonshama jalghan, ózi qúrastyrghan ómir deregine nege kóz júma qarady eken? Osyndayda Shәmshәbanu hanym: - otaghasy-au, mynauyng elden úyat boldy ghoy. Sen ekeuimizding ómirimiz birge ótpep pe edi, qúday bergen úl-qyzdardy ekeuimiz birge jýrip ósirmep pe edik, - dep súrauy kerek edi ghoy.
Biz dastarhan basyndaghy myljyngha emes, tas baspagha basylghan tómendegi maghlúmatqa jýginemiz. Qytayda jaryq kórgen, joghary oqu oryndaryna arnalghan «Júng Go osy zaman qazaq әdebiyeti» (2006) oqulyghynda Z. Sәnik 1935 jyly Shaghantoghayda tuylghan Zekeng ómirbayanynan jogharyda aitylghan «azapty 20 jylgha» qatysty «1956-1970 jyldar aralyghynda «Shinjiyang jastar baspasy» qazaq redaksiyasy gruppasynyng orynbasary bolyp isteydi. 1970-1978 jyldar aralyghynda Jyng audany (Búratola obl) Dahiyanzy gýnshesinde (halyq kommunasy – kolhoz tәrizdi) enbekpen tәrbiyeleuge týsirilgen). Eskerte aitarymyz – kommuna kәdimgi kolhoz siyaqty bolghanda, Zeynolla sol újymdaghylardyng qoly jete bermeytin eki-ýsh at qosylghan tonnalyq jýk tarta alatyn «Dashay arbanyng biyshigin oinatyp jýrgen qúrmetti arbakesh edi. Áyeli Shәmshәbanu sol jerdegi mektepting múghalimi bolyp istegen «20 jyldyq sýrginnin» bar joghy osy ghana. Oqulyqta odan әri qaray 1978 jyly Ýrimjige qayta oralyp 1991 jylgha deyin «Shynjang halyq baspasy» balalar bólimining mengerushisi bolyp isteydi. 1991-1995 jyldar «Shynjang jastar-órender baspasynda istep demalysqa shyghady» (Atalghan kitap. 369-b.)
Shәmshәbanu hanym, siz atalghan jyldary Zeynollamen birge boldynyz ghoy. 19 jyl Tarymnyng azap lagerinde bolghan (Zeynolla siyaqty sholaq belsendiler bergen jalaly mәlimetter boyynsha) Tәlipbay Qabay deytin qazaqtyng ardager aqyn-azamatymen shatastyryp alghan siyaqtysyz-au shamasy... Z. Sәnikting ony biletin qansha adamdardyng kózi tirisindegi 20 jyldyq jalghan ómir deregine qay josyn, qay jónmen «kuәlik» eter ekensiz? Osydan keyin sizding «Qabanbay batyr» jinaghynyng Zeynollaniki bolatyn dep Qúran ústap ant ishseniz de eshkimdi sendire almassyz. Al, Tóken men úly Qanattyng kuәligi degen kimge kerek?
Sonda deymin-au, Janat Ahmadiyding halyq jazushysynyng moynyn ýzer kýrzisi degen laghnet shoqparyn ózine qayyra silteuge bizding haqymyz, qúqymyz nege bolmasyn?!
1986 jәne 1989 jyldary Ýrimji halyq baspasynan shyqqan qos avtorlyqtaghy «Qabanbay batyr» men 2005 jylghy Zeynolla avtorlyghynda «QAZ aqparat» baspasynan «Qarakerey Qabanbay batyr» kitapshalarynyng mazmúnyn jogharyda biz atap ótken shejireshi aqyn Beysenghaly Sadyqan jinap baspagha tapsyrghan Qabanbay batyrgha qatysty, sonday-aq jýzdegen bettik foliklorlyq múralar bibliografiyalyq kórsetkishterin salystyryp kórinizder. Sonda eshkimning de aighaq kuәliginsiz-aq marqúm B. Sadyqanúlynyng qolyna avtorlyq qúqyn tabystau kerek ekeni Allagha da, óli aruaq, tiri kuәlerge de belgili bolmaq.
Biz solay degenimizben Janat Ahmady dóidalagha laghyp ózinshe dau aitary sózsiz. Sonda Janatsha bolghanda, eger Z. Sәnikting (shyn mәninde B. Sadyqannyn) alaqanday «Qabanbay batyry» qolyna týspegende 2 tomdyq «Daraboz» romanyn Qabdesh mýlde jaza almaghanday eken-au!
Olay bolghanda qarashanyraq - Qazaqstanda ómir sýrip jatqan milliondaghan qazaqtyng akademik Múhtar Áuezov bastaghan Qajym Júmaliyev, Qayym Múhamethanov, professor B. Abylqasymov, Akademik R. Berdibaev t.b. ghalymdar ótken ghasyrdyng alghashqy shiyreginen bastap jýieli zerttep, kesimdi baghalaryn berip qoyghanynan shala sauatty Qabanbayshylardyng habary da joq bolghany ghoy.
Q. Júmadilovtyng romandaryn arnayy zerttep doktorlyq dissertasiya qorghaghan professor Ruda Zaykenovany tyndap kórelik: «... Q. Múhamethanov Qabanbay batyrdyng tórt núsqasyna taldau jasasa, B. Abylqasymov búl jyrdyng jiyrmagha tarta núsqasyn tauyp sonyng 14 núsqasyna jeke-jeke taldau jasaydy. Sonymen birge ózi qarastyryp otyrghan núsqalardyng barlyghyna ortaq oqighalardyng on bes týrli silemin anyqtap kórsetedi.
Ghalymnyng osy núsqalardy týgel shúqshiya zerttep, bilmegen adam sol núsqalardaghy keybir derekterge qarap Qabanbay ómiri turaly pikir aitpaqshy boluy, júqalap aitqanda – bekershilik, әitpese bos әure», - degen sózin ghylymgha atýsti qaraytyn aghayyndardyng bәrine aitylghan eskertu dep bilemiz». Professor Zaykenova óz sózin: «...Q. Júmadilov «Oyda orys, qyrda qytaydan» jinalghan materialdargha ghana sýienip qoyghan joq, sol zaman turaly qazaq, qyrghyz shejireleri men tarihy jyrlardy da arhiv derekterimen salystyra qarauyna ketken izdenisin eseptemegende, «Daraboz» romanynyng jazyluynyng ózine bes jyl uaqytyn jibergen». «Qazaq әdebiyetining tarihy» últ taghdyry jәne kórkem shyndyq. (Halyq jazushysy Qabdesh Júmadilov romandary negizinde). Almaty, 2014. «Ýsh qiyan» baspasy.
Janatqa keregi ol emes әriyne, óz sózimen aitqanda «...Ayanar jer qalghan joq. Bet jyrtyspay, dau daulanbaydy» dep beyne әkesin óltirgen qúnykerden qún daulaghanday bitispes jaulyqqa shaqyrady. Ei, Janat myrza, bir sәt sabana týsip 2017 jyly baspadan shyqqan kitabyndaghy «Qara sózding jýk qaldyrmas qara nary» atalghan Qabdesh Júmadilov ýsh jyldan keyin qalaysha «Adam tappas jymysqy», «kitap úrysy», «qulyghyna qúryq boylamaytyn ailaker»», Z. Sәnikting kitabynan «jolma-jol kóshirip alyp, attaryn ghana ózgerte salghan úry», «May jútatyn jylansha bólmey-jarmay qylghyta salghysh» qorqau, «plagiat – úrlyqtyng oshaghy», «jaraly qúsqa tas atatyn qaskóy adam», «ózi jasap, nanyn jep otyrghan qoghamgha tis-tyrnaghymen qarsy adam» – (halyq jauy demegenine shýkir deymiz de, Á.D.) «Amal-aylanyn, qulyq-súmdyqtyng bәrin mystan kempirden artyq biletin Qabdeken», «qara niyet Qabdeken», qara niyet adamnyng ózi» t.b. bolyp shygha kelgen? Mineki, halyq jazushysy dep bar qazaq әspettegen Qabdeshimiz osynshalyq «onbaghan adam» ekenin Janat arqyly bildik. Al, osy Janat degen jan iyesining 2017 jylghy Qabdesh turaly aitqandaryn úyala otyryp ýzindi beruge mәjbýrmiz:
«Qabdekeng últtyq әdebiyetimizde qansha sharua atqaryp jatsa da, úlylardan qalghan: «naghyz bilgir, ózin dәripteuge qúshtar emes» nemese «has kemenger quansa da qayghyrsa da qalt etpes» deytin úlaghatty eske salghanday. Tereng ózen búlqynbay aghatyny siyaqty, eshnәrsege alabúrtpaytyn Q. Júmadilovting sabasynan asyp, әldebireuge pendeshilik bayqatyp, birde-bir adamgha shaghynyp, mýduәr bolyp jatqanyn kórgen adam joq shyghar. Biraq, «shydamnyng jemisi tәtti bolghanmen, sabaghy ashy» bolatyny, onsyz da az ómiring sabyrmen ótetini barsha júrtqa belgili. Bir aitarlyq jeri - Q. Júmadilov basqalardyng ótirik-shyndy jenip alghan laureattyghyn, taghy sol tektes tәsilshil tabyskerlerdi ishi bilip túrsa da qyzghanyp kýndemeydi. «Ózgening baqytyn kýndeytinder ózi baqytty bolugha tiyis emes» deytin úlaghat bar. Al, óz mәrtebesinen biyikke úmtylushylar qoly kótermes soyyldy belge qystyrghanmen birdey bolyp, ózderi-aq úyatqa qalady.»
****
«Úlylyq nyshany adamgha bir jaqtan kelmeytin shyghar, bәlkim, osynday oy úlylyghy arqyly selbesip túrmas pa eken... Jomart tabighat daryn ataulygha daryghanda dәl osylaysha jarylqap, osylaysha darqan dana esirkese iygi!
****
Birinen keyin biri dýniyege kelip jatqan: «Kókeykesti», «Songhy kósh», «Atameken», «Sarjaylau», «Taghdyr», «Daraboz», «Tanghajayyp dýniye» tuyndylary ýirenshikti sózben aitqanda, júrtshylyqtyng «jyly» ghana emes, qyzu qabyldauynda bolghan enbekter. Búghan eshkimning dauy bolmasa kerek...
****
«Qabdesh Júmadilovti oqyghanda tek oilar әlemine sinip, ózindi myna kenistikten bir sәt joghaltyp, úmyta túratynyng bar. Birden-birge sonylatyp, sonyrqatyp әketetin, túnyp túrghan últtyq mazmún sipaty, oqyrmannyng jan ruhyna sýienish. Filosofiyalyq tújyrym, gumanistik óre, adamy tektilik biylik qúrady. Onyng barlyghy jazushy janynyng aitylyp bitpes pikirge toly astarly qabatynan sheshiledi.»
****
«Shynynda da, «ózgening baqytyn kýndeytinder ózi baqytty bolugha tiyis emes» ekenin, ... óz mәrtebesinen biyikke úmtylushylar qoly kótermes soyyldy belge qystyrghanmen birdey bolyp, ózderi-aq úyatqa qalatynyn» 2020 jyldyng nauryzynda «Taghy da sol bayaghy Qabdeken» arqyly dәleldep, moyyndap otyrghan siyaqty. Aytylghan sóz atylghan oq ekeni ras bolsa, Janattyng «әli izi suyp ýlgirmegen «Daraboz» jәne «Tanghajayyp dýniye» roman oqighalary júrtshylyq kókeyinen jol tapqan taghy bir aituly enbek ekenine eshkimning dauy bola qoymas, - degen sózderin oqyghan qazaqtyng ziyaly qauymy jany kýizele, Abaysha: «Shyn kónilden sýise eken kimdi sýise, bir sózinde túrsa eken jansa-kýise», - deri anyq. Naqaq jaladan jany kýigen Qabeng de sherli Abaysha: Ishim ólgen, syrtym sau, Kóringenge deymin-au: Býgingi dos - erteng jau, Men ne qyldym yapyrmau?! ...Múnday ma eding ana kýn, Múnyng qalay batyr-au?
****
Qayta kirer esikti,
Qatty serippe jarqyn-au!
Jetilseng de, jetseng de
Kerek kýni bir bar-au, - dep múng shaqqan bolar-au! Múnayma, Qabe, óziniz aitpaqshy, sizding qalamynyzdan shyqqan bir-bir alyp jartastay mәngilik tuyndylarynyz, jarqanattar men japalaqtardyng soqtyqqanynan zardap shege qoymasy da shyndyq.
Endi Janat jan azyghy etkisi kelgen jalasynyng biri – 1962 jylghy qalyng qazaq, úighyr, dúnghan jәne sve-solandardyng bosqynyna toqtalmay bolmas. HH ghasyrdyng ekinshi jarymyndaghy orys-qytay ara qarym-qatynastan mýlde sauatsyz Janat bylay kósemsiydi: « ...Býkil Tarbaghatay elin siz «kóshirgen» ekensiz, ózge jaqty kim kóshirdi? Ol kezde Mәskeuge hat barady degenge aqymaqtyng ózi senbeydi. Kenes pen Qytay bir-birin atargha oghy joq bolyp otyrghanda, shekaradan Qabdeshting hatyn ótkizipti-mys».
Birinshiden, 1962 jyldyng «29 mamyr oqighasyna» deyin orys-qytay aralyq qarym-qatynasta ashyq jaulasqan da, daulasqan da jaghday bolghan emes. KPSS pen HKP arasyndaghy ashyq jaulasu Qúljadaghy «29 may» qandy oqighasynan keyin bastaldy. Oghan deyin Kenes ókimetining Ýrimji, Qúlja, Shәueshek qalalaryndaghy konsuldyq mekemeleri júmys istep túrdy. Mausym-shildeden bylay qaray ol konsuldyqtar jabylyp keybir konsuldyq qyzmetkerleri tútqyndalyp, sottaldy.
Qabdeshting Mәskeuge hat jazuy odan әlde qayda búrynghy ister bolatyn. Sol tústaghy geosayasy jaghday asa kýrdeli boldy. Qazaqtar qonystanghan ýsh aimaqtan (Ile, Tarbaghatay, Altay) qazaqtardy kóshiru, bosaghan jerge qytaylardy jappay kóshirip әkelip ornalastyru ýshin Mao ókimeti barynsha mýddeli edi.
ShUAR ókimetining sol kezdegi orynbasar bastyghy marqúm M. Iminov ol turaly 1967 jyly bizge bylay dep ashyna әngimelegen bolatyn: «ShUAR partkomynyng birinshi hatshysy Uang Enmau meni arnayy ókildik qúziretimen 30 mamyr kýni Ilege jiberip túryp: Siz shekarada ne bolyp jatqanyn, kenes shekarashylarynyng qimyly men qashqyndardyng әreketi turaly eki saghat sayyn maghan mәlimet berip otyrasyz, әr eki saghat sayyn dep qaytalay nyqtady. Men dәl solay istedim. Qúlja halqy, shekaragha jaqyn eldi mekender halqy tórt kýn boyy top-tobymen bosyp, eshbir tosqauylsyz, Qorghas, Qaljat shekarasynan ótip jatty. Birde-bir qytay әskeri ne saqshysy qara kórsetpedi. Men ol turaly ashyna aityp, halyqty keri qaytarugha nege búiryq berilmeydi» dep qatty-qatty aitqanymda, Uang qytay shimirikpesten: «ol sizding júmysynyz emes, sizge aittym ghoy, eki saghat sayyn bolghandy bolghanday mәlimdep túrynyz dep. Ne isteu kerek ekenin partiya ózi sheshedi» dedi. Tek 5 - tәulikte ghana Qorghas shekarasyndaghy әskerler kóbeytilip bosqyndar keri qaytaryla bastaydy. Men aqymaq bolyp kabiynette otyryp qaldym».
Iledegi «29 may qandy oqighasy» degenimiz Qúlja qalasyna aimaqtyng 8 audanynan zandy vizamen shekaradan ótip ketuge tiyisti Kenes azamattaryna mashina bermey, ailap jatyp qalady. Azyqtary, aqshalary tausylghan qazaqtar Ile qazaq oblystyq ókimeti men partkomyna aryz-shaghym aitu ýshin toptalyp Stalin atyndaghy ortalyq kóshemen jolgha shyqqanda kóshe boyyndaghy úighyrlar da qosylyp adam kóbeye beredi. Obkom men ókimet ýii ornalasqan kóshening qarsy betinde qytaydyng Ile әskery okrugining әskery shtaby jaghynan aldyn-ala dayyndalghan pulemet-avtomatshylary qara halyqqa qarata oq jaudyryp, Stalin kóshesin qangha boyaydy. Oqtan aman qalghandar kóshe boylay shekaragha qaray (80 shaqyrymdyq) qashady. Jaralylardy әskerler mashinagha laqtyryp, kósheni órt sóndirgish tehnikalarmen tazalap, týk bolmaghanday, beyne Gavriyeli Markesting «100 jyldyq jalghyzdyghyndaghy» makedoniyalyqtardy qyryp joyghan otarshyldardyng qandy qylmysyn qaytalaydy. Ile aimaghyndaghy tórt-bes kýn boyy jappay qashu oqighasyn Qytaydyng ózi josparlap, ózi iske asyrghan qandy oqigha bola túra, býkil baspasóz alghash ret «Kenes odaghy revizionist, sosial-jahangerligi elimizding ishki isine qol súghyp, azamattarymyzdy azghyryp qashyrudy úiymdastyrdy» dep shu kóterdi. Janat myrza, Qabekene sonda Iledegi halyqty kim qashyrdy?» dep qadala súraq qoyady. Barlyq jaghdaydy saraptay kele aitarym, ol kezde Qytay taraby da Kenes ókimeti de óz paydasy ýshin shekara halqyn arandatyp bosqyndyqtyng payda boluyna sebepshi boldy. Al, sol tústaghy asa qiyn jaghdayda qalghan halyqtyng Qabdesh, Jaghda, Abdolla Túrlybay qatarly azamattary óz mýmkindikteri ayasynda osy qozghalysqa óz ýlesterin qosqanyna tarih kuә, halyq kuә.
Janat óz maqalasynda Qabendi tabalaghysy kelip: Atalmysh kóshting egjey-tegjeyin jaqsy biletin «...Ózimen ejelden dos-jar Jaghda agha siyaqty birge kelgen kisi nege qostap bir auyz sóz aitpady, ne jazbady? ...Birde bir adam jaq ashpaghan jәne jayau qashqan kezde Qabdekendi sudan arqalap ótken Qajytay Iliyasov nege ol jayly auyz ashpay ketti? Amal ailanyn, qulyq-súmdyqtyng bәrin mystan kempirden artyq biletin Qabdekendi búl tústa qara basqany...», dep shúbyrtqan jalaqor, «endi sol adamdargha nege jalynyp bolsa da bir qoldau sóz aitqyza almady?» – dep edirendeydi.
Osyndayda fransuz filosofy Etien Kondilyaktyng myna bir úlaghatty sózi eske týsedi eken. «Kimde kim neghúrlym nadan bolsa, tórelik aitugha soghúrlym asyghady». Janattyng nadandyghyn dәleldeu ýshin sózdi qor qylmay marqúm Qajytay Iliyasovtyng 2006 jyly 7 qyrkýiektegi «Altyn Orda» gazetinde jariyalaghan «Halyq jazushysy jәne oghan jabylghan jala, jaghylghan kýie...» atty maqalasyna jýgineyik.
*****
«Dәm be, әlde jazmysh solay ma, men Qabdeshting basyna kýn tughan uaqyttyng bәrinde, ylghy janynda jýrippin. Ákesi balasyna senbeytin nebir qaterli sәtterde biz bir-birimizden eshtene jasyrghanymyz joq. Óitkeni Qabdesh Júmadilov últyna, júrtyna, tughan halqyna, dos-jaranyna eng adal, eng opaly adam retinde oiymda qaldy. Onyng payym-parasatyna keng tynysty, keremet jazushy bolatynyna, mening ol kezde, eshqanday shýbәm bolghan joq. Sondyqtan shama-sharqym kelgeninshe, «ghúmyrnamasynda» aitylghanday qorghashtaghanym ras edi.
Bir ghajaby zang oryndary onyng yqpalynan seskengeni shyn-au! Kóktemde kelgen adamgha múqym aimaqtan, layyqty qyzmet tauyp bere almay, qys ishinde Núrtay Qojabekov degen atalas aghayyny, bar jauapkershilikti moyynyna alyp, ózi basqarghan mektepke múghalim etip ornalastyrady. Janylmasam ol kezde nan kartishkimen beriletin. Júmysta joq, esepte joq adamgha azyq bólinbeytin siyaqty edi. Áyteuir óz eli bolghan song ini-qaryndastarynyng azyghyna ortaqtasyp bilinbey qalghan kórinedi. Áytpese?...
Mine, osynday orynsyz qughyn, ýnemi «týrtpek» Qabdeshti jasytqany sol, onan ary qayrap, әbden shiryqtyrghan eken. Shiryqtyrghandyqtan da 1962 jyly Qazaqstangha qoparyla kóshu degen oi, eng alghash osy Qabdesh Júmadilovtyng basynan ghana tughany – ol kezding jay-japsaryn biletin adamdargha da, Allagha da ayan edi. Qarsylyqtardan qany qarayghan qaysargha ne syn qoyarsyn?! Sol bir oqighanyng Qabdesh eng negizgi iydeologiyalyq úitqysy ghana emes, eng negizgi úiymdastyrushysy bolghany ras. Qaterge basyn tigip jýrgen búl әreketi, andushylar auzymen jogharygha jetip, Qabdesh bastaghan topty tútqyndaugha Ýrimjiden arnayy adamdar kelgen-tin. Men ony sol jyldyng 20 apreli kýni estidim de. Dereu qorghaudyng shara-shaqpytyna kiristim.
Búdan songhysy Qabdeshting «Tanghajayyp dýniyesinde» jan-jaqty aitylmap pa edi?! Endeshe sonyng bәrin kórip bile otyryp, Jәdy Shәken nege Qabdesh kórgen azap-tozaqty, qughyn-sýrgindi, qaterli sәtterdi jasyryp, ony «sýtke shomylyp sayada salqyndaghan erke» dep kórsetuge jantalasady? Jantalaspasa, «Siz siyaqty basyna búlt shaldyrmay ata-júrt attap ketken...» dep mysal retinde sóz qozghamas edi ghoy.
Eger, kýreskerlik ómiri búrmalanbay, óz qalpynda kórsetilse, Qabdesh Júmadilov qayshylyqtar qaqpalap, kýres tolqyny tudyrghan últtyq qaharman bolmaghanda kim bolady?! Al, Qabdesh tabighatynan tuyndaytyn onday qasiyetti Jәdy onyng ózine qimaydy. Qabdeshting kesek qimyly, tyndyrghan úlan-ghayyr enbegi, tartqan tauqymeti Jәdiyge kerek emes. Sebebi, Qabdesh Kerey emes...
****
«Kýshine qaramay, kóje de kópiredi» demekshi, Qabdeshke Jәdi: Al, siz iymenetin «arghy-bergi betti birdey biletin» bizder qoyan búltaqqa saluynyzgha kóne qoyarmyz ba?!» - dep shirenedi.
Sóz basynda biz «jalaqorlardyng jarysyn ótkizgendey» degen teneudi teginnen-tegin qoldanghan joqpyz. Osy arada Jәdy men Janattyng jarysynyng nemen ayaqtalaryn oqyrman tóreligine qaldyramyz.
****
Tasjarghan tildi Qajytay marqúmnyng osynau jýrek jardy sózine alyp-qosarymyz joq. Óitkeni osy sózi arqyly Qajekeng qandy kóilek dosyn jalaqorlardyng jalasynan da, jaqqan qap-qara kýiesinen de birjola aryltyp, halyq jazushysyn perishtedey pәk-arda kýiinde halqyna amanattap ketti. Al, mening ruhany әkem, Qabdeshting eng jaqyn janashyr aghasy Jaghda Babalyqtyng jýrek jardy syrlary men aq-adal baghasy tipti alabóten, asa mәrtebeli ekenine talay kuә bolghanbyz. Jәkenning ýiinde 1995 jyly túp-tura eki ay jatyp úly túlghanyng úlaghatty ghúmyrbayanyn qaghazgha týsirip edim, sol barysta kóshi-qon jóninde, basqa da zamandastarynyng sonau 1946 jyldan bergi qazaqtardy Qazaqstangha kóshiruden basqa shyghar jol qalmaghanyn kóregendikpen bilip, Qúlja men Shәueshektegi Kenes konsuldyghymen sәikese qimyldaghanyn eske alyp edi. Bir ghana Qobyq atty polkyndaghy 600 soldatqa Kenes Odaghy azamattyghy pasportyn (mayor Abdolla Túrlybaevpen birge) taratyp bergenin tebirene әngimeleushi edi. Shәueshektegi jappay shekara attau oqighasyna ózi men joldastarynyng da qosqan ýlesin, sol qatarda Qabdeshterding de kóp әreketke barghandaryn aityp otyratyn. Marqúm Jәkenning taghdar-tәleyi jóninde «ýsh Otau» әfsanasy jóninde, kóshting mәn-jayy jóninde 2017 jyly «Aqiqat» jurnalynda jәne aqyn Qasymhan Begmanov úiymdastyrghan «Dәstýr: keshe, býgin, erten» atty etnografiyalyq ekspedisiya materialdarynyng 4 tomdyghynyng 2- tomynda jan-jaqtyly toqtalghan edim. Búl tórt tomdyq «kórnekti etnograf ghalym Jaghda Babalyqtyng 100 jyldyq mereytoyyna arnalghan edi». Marqúm Jәkenning 93 jyldyq maghynaly ghúmyrynda jighan-tergen jәne ózi jazghan jazbalaryn 56 papkagha salyp saqtap otyrmyn. Solardyng ishinde Qabene baylanysty dәleldi jazbalar barshylyq.
Endeshe Janattyng jalandap kuәgha tartpaqshy bolghan aghalary nege ýnsiz qaldy, nege jaq ashpady? – dep Qabendi aiyptaugha eshqanday moralidyq qúqy joq ekenine, halyq jazushysyn bir kisidey biletin ózim de kuәdýrmin, - kuәlikke jýrәdýrmin, aghayyndar.
Sonymen, nazarlarynyzgha úsynylghan maqalamyzdaghy basty týiinderdi naqtylar bolsaq:
h«Qabanbay batyr» kitapshasynyng avtory kim, úry, plagiat halyq jazushysy Qabdesh pe,әlde Z. Sәnik pe degen súraqqa dәleldi jauap berip, ol kitaptyng aq iyesi - shejireshi aqyn Beysenghaly Sadyqanúly ekenine kóz jetkizdik. Sonday-aq Q. Júmadilovting «Daraboz» romanyn jazarda Ýrimjiden shyqqan «Qabanbay batyrdan» úrlady degen jaladan halyq jazushysyn aqtap, alaldap aldyq.
1. Al, Z. Sәnikshilerding «Kórnekti jazushy, etnograf, filosof, foliklorist» degen dabyrlaryna, Zeynollany da, Qytaydaghy qazaq әdebiyetin de jetik biletin professor Ybyray Qoshqary bylay dep jauap bergen bolatyn: «Qytaydan kelgeni ýshin qytaytanushy bolyp, ótirikti jeldey estirip, júrtty shatastyryp jýrgenderding qylyghy az bolghanday, Qytayda qytay әdebiyetin zertteushi dep te, audarmashy dep te, kerek deseniz qytay tilin biledi dep te tanylmaytyn Zeynolla Sәnik myrzanyng kósemsigenine jol bolsyn» («Qazaqstan» gazeti. 2010. 4-aqpan). Endeshe halyq jazushysy Qabdeshting «shala Shekspiyr, tolmaghan Tolstoy» sortyndaghy Zeynollagha isi týsipti degenge kim senedi?
2. «Zeynolla Sәnik aghamyzgha osynshama jasqa kelgende bireudi naqaqtan ghaybattap, qiyanat sóz taratu nege kerek boldy eken?! «Aljyp qaldy» deuge de auyz barmaydy. Búl súraqqa jauap tabu ýshin, ol kisining ótkenine ýnilsek, bәri de alaqandaghyday aiqyndala ketedi eken. Ol kisi qay jaqta jýrse de biylikke, ne bolmasa biylikke jaqyn jýrgenderge jaghynudy óz ómirining eng basty qaghidasyna ainaldyrghan. Osy jolda eshkimdi de ayamaydy. Raqym Ayypúly. «Aqsaqal ma, adastyrushy ma?» Ádebiyet\ 26.12.12, Abay portaly.
3. Janattyng 1962 jylghy Ile-Shәueshek oqighasyna baylanysty Q. Júmadilovqa taqqan kinәsining mýlde negizsiz ekenin, Qabenning jan joldasy aqyn Qajytay Iliyasovtyng 2006 jylghy «Altyn Orda» gazetinde basylghan «Halyq jazushysy jәne oghan jaghylghan jala, jaghylghan kýie» atty maqalasynda әshkerelep berdik.
J. Ahmadiyge kuәlik berip, Qabdeshti úry etkisi kelgen kuәgerlerding otbasy, oshaq qasy ósegine jauap berip, etika men әdepten júrday Janattyng bәdәuy jargondaryndaghy «Qarasózding jýk qaldyrmas qara naryna» japqan jalalaryn bir-birlep atap kórsettik. Osyghan oray «J.A.» gazeti bas redaktorynyng baspasóz etikasy men adam qúqy jónindegi qarapayym normalardy qúrmettemey Janattyng beypil auzyna kóz júma qaraghanyna qatty ókindik. Sondyqtan, «J.A.» oqyrmandaryn halyq jazushysynyng ataq-abyroyyn qorghaugha shaqyramyz. Hakim Abay aitqanday: «Osy, bizding qazaqtyng ólgen kisisinde jamany joq, tiri kisisining jamandaudan amany joq bolatúghyny qalay?»
Qadirli oqyrmandar, osy kýnderi jauapkershilikten qashqan gazet redaktorlary gazet sonyna: «Jariyalanghan maqala avtorynyng pikiri redaksiya kózqarasyn bildirmeydi», - dep eskertpe jazady. Qytayda KPK biylikke kelgen 1949 jyldan bylay qaray «Barsha gýlder sheshek atsyn, jalpy jarysa ýn qatsyn»,- deytin kólgir úran payda boldy. Sengish, momyn halyq «jalpy jarysa ýn qatqannyng jóni osy eken dep, ótirigi men shyny aralas oilaryn «Da zy bau – ýlken әripti gazet» deytin eski gazet betine qara, qyzyl siyamen badyrayta jazyp, kez-kelgen jerge ún jelimmen japsyryp qoyatyn. Ony oqyghan adamdar sózding aq-qarasymen júmysy joq, әlgi qaralanghan adamdy aldymen óz újymynda, sosyn moynyna taqtay ilip, úryp-soghyp, kóshe ainaldyra sazayy-jazaly retinde masqaralaytyn. Olar da bizdegi gazet redaktorlarynsha esh nәrsege jauap bermeytinin bilip, oiyna kelgenin isteytin. Sonda deymin-au, bizdegi baspasóz turaly zang men Konstitusiya kepildendirgen el azamattarynyng abyroyy men qaq, qúqyqtaryn qorghamaytyn basylymdar kimge kerek? Osyny biletin Janat siyaqtylar óz sózimen aitqanda «... Jylannyng qúsyghynday uly tilimen sharpyghany adamgershilikke jatpaytyn» jalaly shimaylaryn gazetterge tyqpalaytyn boldy. Búghan ne deysizder arly azamattar?! «Bәrinen de aqiqat qymbat» dep úrandaghan marqúm Altynbek Sәrsenbaydyng gazetining osylaysha Qytaydyng jabayy «Da zy bauy» dәrejesine deyin qúldyraghany ókinishti-aq.
Álimghazy Dәulethan,
Tarih ghylymdarynyng kandidaty, professor.
Qosymsha: Abai.kz aqparattyq portaly erkin aqparat alany. Múnda oy jarystyryp, pikir almastyrugha barlyghy qúqyly. Portal redaksiyasy atalghan mәselege qatysty eki taraptyng da aitar pikirin tolyq jariyalady. Taraptardyng pikiri redaksiya kózqarasyn bildirmeydi.
Abai.kz
