اڭداتپا  رەتىندە...

قادىرلى، الاش ازاماتتارى، ساليحالى زيالى قاۋىم، سىزدەرگە ارناپ ءسوز ايتۋعا تۋرا كەلدى.  «ج.ا.» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى قايرات ماترەكوۆتىڭ (17.03.2020.  № 19) جانات ءاحماديدىڭ  «تاعى سول باياعى قابدەكەڭ...» اتتى جالالى ماقالاسىن جاريالاپ تۇرىپ «ەگەر جازۋشىلاردىڭ تاعى ايتارى بولسا، گازەت بەتىنەن ورىن بەرۋگە دايىنبىز» دەپ كەۋدەسىن ۇرعىلاعان مالىمدەمە مانزەلدەس ءسوزىنىڭ تۇككە تۇرعىسىز ءبىر نارسە ەكەنى بەلگىلى بولدى. مەن حالىق جازۋشىسىنىڭ اتىنا ايتىلعان بارلىق ايىپتاۋلاردىڭ تەك بەت تىرنار، بادىك ساپىرار بايبالام ەكەنىن دالەلدەگەن «ول كىم، بۇل نە؟» اتتى ماقالامدى «ج.ا.»  رەداكتسياسى پوچتاسىنا 3-4 رەت جىبەرسەم دە قابىلداماي قويعانىمەن قويماي، قايداعى ءبىر تىركەۋدە جوق تەلەفون نومەرلەرىن بەرىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن الدارقاتىپ كەلدى.

اقىرى باس رەداكتور قايراتپەن تەلەفون ارقىلى سويلەسكەنىمدە ول بىلاي دەدى:  ءسىزدىڭ ماقالاڭىزدى جاريالاي المايتىنىمدى گازەت ۇجىمىنا ايتقانمىن. سەبەبى – جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ جاناتتىڭ 2017 جىلى شىققان «تارازى تاسى تارتىلسادا» جاريالانعان  «قارا ءسوزدىڭ جۇك قالدىرماس قارا نارى» دەگەن ءوزى تۋرالى ماداق-ماقتاۋعا تولى ماقالاسىنىڭ كوشىرمەسىن جىبەرىپ: «وزىنشە ءوش العىسى كەلگەن بولار، قولىنا ىلىككەن قوقىسىن ءبىز جاققا لاقتىرا بەرىپتى... وسى ەكى ماقالانى سالىستىرىپ وقۋلارىڭىزدى سۇرايمىن»، -  دەپ وقىرماندارىنان ءوتىنىپتى.

سودان بەرى جانات احمادي قارسى ءۋاج ايتارعا ءسوز تاپپاعان بولار، اۋزىنا قۇم قۇيىلىپ ءۇنى ءوشىپتى عوي. داۋ سونىمەن ءبىتتى دەپ ەسەپتەدىك. ءبىز تاعى ەكى جازۋشىنىڭ داۋ-دامايىنا كىرىسە المايمىز. سوندىقتان ءسىزدىڭ ماقالاڭىزدى جاريالاۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەدىك»،  دەدى.

مەن وعان: «سوندا حالىق جازۋشىسىنا جابىلعان الدەنەشە جالالى ايىپتاۋلاردىڭ ناعىز ارانداتۋ ەكەنىن اشكەرەلەپ دالەلدەگەن ماقالانى جاريالاۋ ارقىلى تاريحي شىندىقتى گازەت وقىرماندارىنا جەتكىزۋ نەگە كەرەك بولماي قالدى؟ – دەي كەلە مەنىڭ ايتارىم:

1. قابدەشتىڭ «وقيعا ۇرلاۋ، سيۋجەت ۇرلاۋ – پلاگياتتىعىن اشكەرەلەيتىن ايىپتاۋلارىنا قارسى ءبىر ءسوز ايتپاستان زەينوللا سانىك دەگەندى قارۋ ەتىپ حالىق جازۋشىسىن «ۇرى-پلاگيات» ەتۋ ارقىلى ناعىز ۇرى، سۇعاناق زەينوللانى كوككە كوتەرمەكشى بولعان جالاسىن اشكەرەلەۋ ارقىلى قازاق ءسوز ونەرىنىڭ كيەسى مەن يەسىنە اراشاشى بولۋ.

2. ءسوز بولعان «قابانباي باتىر» توپتاماسىنىڭ اق يەسى ەلگە تانىمال شەجىرەشى بەيسەنعالي مارقۇم ەكەنىن ەلگە جاريا ەتۋ.

3. 1962 جىلعى ايگىلى شاۋەشەك ايماعىنداعى قازاقتاردىڭ قازاقستانعا قاشا كوشۋ وقيعاسىنا قابدەشتىڭ قانشالىق قاتىسى بولعانىنا ايعاق رەتىندە ساتيريك اقىن، قابەڭنىڭ قاندى كويلەك دوسى قاجىتاي ءىلياستىڭ 2006 جىلى «التىن وردا» گازەتىندە جاريالانعان «حالىق جازۋشىسىنا جابىلعان جالا مەن جاعىلعان كۇيە» اتتى ماقالاسىنا جۇگىنۋ ارقىلى جاناتتىڭ جالاسىنا تويتارىس بەرۋ.

4. حالىق جازۋشىسى قابدەشتىڭ تاريحتىڭ، ءسوز ونەرىنىڭ تازالىعى ءۇشىن 80 جىلدىق عۇمىرىندا ارىستانشا ايقاسىپ جولبيكەلەر مەن سۇعاناق، سۇرامساق، ساراي جىرشىلارىن اياۋسىز سىناي العان قايسار، كۇرەسكەر قالامگەر ەكەنىن دالەلدەۋگە ارنالىپ ەدى.

ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىن، وسىدان 12 جىل بۇرىن باستالعان الاياق مۇحتارحان مەن دۇكەن ءماسىمحاندار، سەناتور ومىربەك بايگەلدىلەردىڭ قىتاي اقىنى لي ءبايدى – ەلدىباي – دۋلات بابانىڭ 9-ۇرپاعى ەكەن دەپ بۇكىل قازاقستاندى شۋلاتقان ماقالاسىماقتاردى «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» سول تۇستاعى باس رەداكتورى-پروفەسسور ساۋىتبەك ءابدىراحمان جانە «قازاق ادەبيەتى گازەتىنىڭ باس  رەداكتورى جۇماباي شاشتايلار توقتاۋسىز جاريالاپ جاتقاندا وعان قارسى مەن جانە مەنى قولداۋشى تاريحشىلار مەن ادەبيەتشىلەردىڭ بىردە ءبىر ماقالاسىن  باسپاي  بەتباقتىق قىلىپ ەدى.

بىراق ۋاقىت دەگەنىن ىستەدى. ەلدىبايشىلار تاريح الدىندا، قازاق حالقى الدىندا ماسقارا بولدى. ال، «ج.ا.» گازەتى رەداكتورى م. قايرات تا سولار سالعان ابىرويسىز سۇرلەۋگە تۇسكىسى كەلەتىن كورىنەدى. بۇگىنگى اقپاراتتىق تاسقىن استىندا تۇنشىعىپ قالعىسى كەلسە، بەت الدىنان جارىلقاسىن!

وتانداستار، ءادىل سوزدەرىڭىزدى ايتارسىزدار دەپ وسى كىرىسپە ءسوزدى سىزدەرگە ارناپ وتىرمىن.

اۆتور

ول كىم؟ بۇل نە؟

(چتو تاكوە؟ كتو تاكوي؟)

جامانتايدىڭ بالاسى كوجەك دەگەن،
اركىمگە وسەك تاسىپ بەزەكتەگەن.
دوسىن كەلىپ دوسىنا جاماندايدى،
شىركىندە ەس بولسايشى، سەزەت دەگەن.

 ا. قۇنانباەۆ.

ءسوزدى نەلىكتەن بالالار ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ وسى تاقىرىبىنان باستاپ وتىرعانىمىزدى ماقالامىزدى وقىپ شىققانان كەيىن تۇسىنەتىن بولارسىزدار.

*****

«ج.ا.» گازەتى 17-ناۋرىزداعى № 19 سانىندا جانات احماديدىڭ حالىق جازۋشىسى قابدەش جۇمادىلوۆقا جازعان ەتيكادان جۇرداي، جالالى شاتپاعىن قاز-قالپىندا جاريالاپ: «جازۋشىلاردىڭ تاعى دا ايتارى بولسا، گازەت بەتىنەن ورىن بەرۋگە دايىنبىز» - دەپ دابىرالى ءسوز ارناپتى. ولاي بولسا، رەداكتور قايرات مىرزا سوزىڭدە تۇر، ءبىزدىڭ دە ايتارىمىز بار.

گازەت ءبىر بەتىن بەرگەن «تاعى دا باياعى قابدەكەڭ» اتتى ماقالانىڭ ايتارىنان ۇققانىمىز – حالىق جازۋشىسى قابدەشتىڭ جەكە باسىنداعى ادام توزگىسىز وڭباعاندىقتارى مەن ادەبي ۇرلىعىن (پلاگياتتىلىعىن) اشكەرەلەۋدى باستى ماقسات ەتىپتى.

سالا قۇلاش جازباسىندا جانات حالىق جازۋشىسىنىڭ ار-نامىسىن اياققا باساتىن اسا تۇرپايى 14 سويلەمگە ورىن بەرىپتى. ونىڭ ەڭ باستىسى - جاناتشا ايتقاندا «...بۇلتارتپايتىن، كۇرزى شوقپارداي تيەتىن ءبىر اششى شىندىق بار. «دارابوزدى» كىمنەن ۇرلاپ جازعانىڭىزدى ءىشىڭىز ءبىلىپ تۇرعان شىعار» - دەي كەلىپ: «بەلگىلى زەرتتەۋشى، جازۋشى زەينوللا سانىك قىتايداعى كەزىندە «شالعىن» دەگەن جورنالعا 1980 جىلى «قابانباي باتىر» اتتى ۇلكەن ماقالاسىن جاريالاپ، ونى 1986 جىلى سول اتپەن اراب ارپىندە كىتاپ ەتىپ باستىرعان» - دەپ، ەندى سول كىتاپتى 1987 جىلى ماۋكەن دەگەن ارقىلى قازاقستانعا  جىبەرگەنىن،  «قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايتىن ايلاكەر  قابدەش... اتالمىش كىتاپتان ۇرلاۋ، ادام تاپپاس جىمىسقىلىعىنا تۇرتكى بولعان. («دارابوز») ز. سانىك كەلمەي تۇرعاندا وسىلايشا ۇرلىقپەن تۋىپ وتىر»، - دەيدى  جانات بىلگىش.

جوعارىدا ءسوز بولعان «قابانباي باتىر» اتتى ماقالامەن كىتاپتىڭ اۆتورى 1986-89 جىلدار «شينجياڭ» حالىق باسپاسىنان شىققاندا زەينوللا سانىك پەن بەيسەنعالي سادىقانۇلى اتتارىمەن «قابانباي باتىر» (مۇقاباسىنىڭ سۋرەتى مىناۋ) دەپ بەرىلگەن ەدى. جانات احمادي ءپىر تۇتىپ كوككە كوتەرگەن ز. سانىك 2005 جىلى «قاز اقپارات» باسپىسىنان شىعارعان «قابانباي باتىر» كىتابىنان مارقۇم بولىپ كەتكەن ەل ارداقتىسى ب. سادىقانۇلىن لاقتىرىپ تاستاپ ءوز اتىنان جاريالاپ جىبەرۋدەن شىمىرىكپەيدى. بەلگىلى جۋرناليست قوعام، قايراتكەرى راحىم ايىپۇلى «جاس الاش» گازەتىندە جانە «اbai.kz» اقپاراتتىق پورتالىندا ز. سانىكتىڭ وسى ۇرلىعى جونىندە جازعان «اقساقال ما، اداستىرۋشى ما؟» دەگەن كولەمدى ماقالاسى جاريالاندى. قىزۋ تالقى، پىكىر جازعاندار قاتارىندا قىتايداعى قازاقتارعا تانىمال جازۋشى جۇماباي ءبىلال بىلاي دەپ جازعان ەكەن: «ءبىر كەزدەرى وسى ز. سانىك پەن بەيسەنعالي سادىقان ەكەۋى ەل ىشىندە تارالعان شەجىرە، اڭىز-اڭگىمەلەردى جيناپ «تارباعاتاي» جورنالىندا، سوسىن شينجياڭ حالىق باسپاسىندا ەكەۋىنىڭ اتىندا «قابانباي باتىر» بولىپ جاريالانىپ ەدى. كەيىن قازاقستاندا باسىلعان نۇسقاسىندا تەك زەينوللا سانىكتىڭ اتى تۇر. بۇلاي بولمايدى عوي»،- دەپ رەنىشىن ءبىلدىرىپ ەدى. وسىناۋ شاعىن عانا ءبىر كىتاپتىڭ اق يەسى كىم ەكەنى تۋرالى قىتايداعى قازاق باسپا سوزىندە از داۋ ايتىلعان جوق. ەكىنشى اۆتور رەتىندە قوساقتالعان بەيسەنعالي سادىقانۇلى ز. سانىكتىڭ قولىندا ويىنشىق بولاتىن ەلەۋسىز بىرەۋ ەمەس ەدى.

اتا-تەگى قابىرعالى قاراكەرەيدىڭ بايىس-مۇرىن، جولىمبەت-توقابايدان تارالعان ايگىلى بيلەر مەن شەشەندەر، باتىرلار مەن پالۋانداردىڭ ۇرپاعى بولاتىن. اتاقتى شەجىرەشى ماۋسىمباي سابانۇلى 83 جاسىندا شاكىرتى بەيسەنقاليعا 16 بولەك قولجازبا مەن «ءاتاجون تۋرالى» دەگەن 691 بەتتىك اتا شەجىرەسىن امانات ەتىپ تاپسىرعان ەكەن. بەيسەنعالي ۇستاز اماناتىنا ادال بولعاندىقتان ءومىر جولىندا كەز بولعان نەبىر دۇربەلەڭدەر تۇسىندا امان ساقتاپ حالقىنا جەتكىزىپ كەتتى.

ەل ارداقتىسى، شەجىرەشى، فولكلورشى ب. سادىقانۇلى 1911 جىلى جەلتوقساندا سەمەيدىڭ اقسۋاتىندا دۇنيەگە كەلىپ، وتكەن عاسىردىڭ الاساپىراڭىندا - 1930 جىلى تارباعاتاي وڭىرىنە قونىس اۋدارادى. تولىقسىز ورتا مەكتەپ دەڭگەيلى ءبىلىمى بار تالانتتى جاس ءومىر تاۋقىمەتىن تارتا ءجۇرىپ، ونەردەن قول ۇزبەي ەل كوزىنە تۇسە باستايدى. اۋىل-اۋدان كولەمىندەگى باسشىلىق جۇمىستارعا دا ارالاسادى. 1966-1978 جىلدارى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ باقىلاۋ استىنا الىنادى. 1978 جىلى اقتالىپ بارلىق پالەدەن  قۇتىلادى. قالامىن قايتا قولعا الىپ جيناعان-تەرگەندەرىن جۇيەلەپ ءدوربىلجىن اۋداندىق مادەنيەت ۇيىنە 12 حيسسا-داستان، 904 شۋماق ولەڭ-جىر، 33 ەرتەگى-اڭىز، 183 ماقال-ماتەلدەن تۇراتىن قولجازباسىن تابىس ەتەدى.

بەلگىلى فولكلوريست-جازۋشى اسقار يگەننىڭ زەرتتەپ-زەردەلەۋلەرىنە قاراعاندا، ب. سادىقان تەك حالىق مۇراسىن جيناۋشى، قۇيماقۇلاق شەجىرەشى عانا ەمەس، ءوزى دە توگىلىپ تۇرعان ايتىس اقىنى ءارى جازبا اقىنى بولعان. زەرتتەۋشى ول تۋرالى بىلاي دەيدى: «1986 جىلى «مۇرا» جورنالىنىڭ № 1, 2  ساندارىندا جارىق كورگەن «قۋباس ات» داستانىن وسى كۇندەرى بىرەۋلەر اركىمگە تەلىپ ءجۇر. بىراق «قۋباس اتتىڭ» اۆتورى ناق بەيسەنعاليدىڭ ءوزى ەكەنىن اقىننىڭ ءوز اۋزىنان ەستىپ ەدىم»، -  دەپ جازادى. «قۋباس اتتىڭ» تاريحىن ناقتىلاپ ءبىلۋ ءۇشىن قالاي ىزدەگەنىن  دە بايانداپ بەرەدى.

زەرتتەۋشى اسقار يگەننىڭ ب. سادىقان شىعارماشىلىعى جونىندەگى ءتۇيىندى ءسوزىن قاز-قالپىندا نازارلارىڭىزعا ۇسىنباقپىن. «بەكەڭ قالامىنان»  «مايقى شەجىرەسىنىڭ» 3 ءبولىمىن، «قۋباس ات حيسساسىن»  جانە ەشكىمنىڭ تالاسى جۇرمەيتىن «قابانباي باتىر» كىتابىن تۋعىزدى»، - دەپ قالام تەربەگەن ەدىم. بۇل دا ايتا سالعان اۋىز جەلى ەمەس-ءتى. ويتكەنى بەكەڭنىڭ قابانباي باتىر تۋرالى تاريحي دەرەكتى شىعارماسى «قابانباي باتىر تۋرالى حالىق شەجىرەسىنەن» دەگەن ۇلكەن تاقىرىپ اياسىندا «تارباعاتاي» جۋرنالىنىڭ 1985 جىلعى №4, 1986 جىلعى №1,2 سانىندا جۇماباي ءبىلالۇلىنىڭ رەداكتورلىعىندا «توقتا تۋرالى»، «ەراسىلدىڭ كەككە  اتتانۋى»، «ەراسىلدىڭ ساپارى»، «ەراسىلدىڭ ارسالاڭدى ءولتىرۋى»، «ەردەننىڭ ەلىن تابۋى»، «ەراسىلدىڭ ەلىن ىزدەۋى»، «مەركىت ەلىنەن  قالماقتاردىڭ جىلقى الۋى تۋرالى»، نەمەسە، «قابانباي باتىردىڭ ابىلاي حان باسشىلىعىنداعى شاعان شايقاسى»، «قولباسشى بولۋى جانە دارابوز اتانۋى جونىندە» دەلىنگەن كىتاپتاعى نەگىزگى تاقىرىپتار بۇكىلدەي باسىلىم كورىپ، اقىرلاسقان ءارى عىلىمي اينالىسقا ءتۇسىپ، وقىرماننىڭ قولىنا الدەقاشان تاراعان.  مىنە، وسىدان-اق «قابانباي باتىر»  كىتابىنىڭ ناعىز اۆتورى كىم ەكەنى، اۆتورلىقتى بەكەڭە قيمايتىنداي ينەنىڭ جاسۋىنداي ساڭىلاۋدىڭ جوق ەكەنى، سانالى وقىرمانعا اپ-انىق كورىنىپ تۇر. اقيقاتىن ايتساق، بيسەنعالي سادىقانۇلى... اسا تاقۋا، اسقان باتاگوي، بىلەتىنى تىم مول عۇلاما كىسى ەدى. ونىڭ ۇستىنە ءوز كەزىنىڭ زيالىسى، مەملەكەت قىزمەتكەرى، ەلباسى، حالقىمىزدىڭ ماڭدايىنا بىتكەن باق جۇلدىزدارىنىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى بولاتىن».

بۇل ۇزىندىلەردى نەگە ءبىز مولىنان كەلتىرىپ وتىرمىز؟  بىرىنشىدەن، ايتىلعان ناقتىلى تاريحي دەرەكتەرگە جاسالعان شولۋلاردى تولىق قولداعاندىقتان، ەكىنشىدەن، زەرتتەۋشى اسقار يگەننىڭ اق، ءادىل، كەسىمدى انىقتاما-تۇسىنىكتەمەلەرىنە كامىل سەنگەندىكتەن ەدى.

ال، ەندەشە، «قابانباي باتىرعا» قاتىستى بۇكىل اۋىزشا، جازباشا دەرەكتەردى ءومىر بويى جيناعان، ەڭبەكقور شەجىرەشى، اقىن، قايراتكەر بەكەڭنىڭ ارعىماعىنا جولاي مىڭگەسە شاپقىلاعان ورايشىل زەينوللانىڭ قىلىعىن قاي جونگە سيعىزار ەكەنبىز؟ شىن ۇرى، بارىمتاشى سوندا «دارابوزعا» ون جىلداي ءومىرىن ارناعان حالىق جازۋشىسى قابدەش پە، الدە «شينجياڭ حالىق باسپاسىنىڭ» قازانىنا قول سۇعىپ دانىككەن، سەنگىش اق كوڭىل اۋىل اقساقالىنىڭ ەڭبەگىنە قىتايدا ورتاقتاسىپ، قازاقستانعا كەلگەندە ارۋاق-قۇدايدان قورىقپاي، ەل-جۇرتتان ۇيالماي ءوز اتىنان جاريالاپ جىبەرگەن زەينوللا سانىكتى كىم دەر ەدىڭىزدەر؟

جانات احمادي وسىناۋ ايداي الەمگە بەلگىلى شىندىقتى بىلە تۇرا حالىق جازۋشىسىن قارالاۋ ءۇشىن قانداي-قانداي ايلا شارعىلارعا بارعانىنا نازار اۋدارىپ كورەلىك: جىن بۋىپ، كوزىنە قان تولعان جانات، حالىق جازۋشىسىنا «...ايانار جەر قالعان جوق، بەت جىرتىسپاي – داۋ داۋلانبايدى»،- دەپ شاپتىعادى. ادەپتەن، عىلىمي تالداۋ قاعيدالارىنان جۇرداي جانات وسى سوزدەرى ارقىلى ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن اشكەرەلەپ الادى. ماقسات – بىرەۋ-اق، اۋزىنا كەلگەنىن وتتاپ، بەت جىرتىسۋ، اياسپاس جاۋلىق، ساسىق نامىسقا شاۋىپ قابەكەڭدى قارالاۋ.

وسىعان دەيىن شولا بايانداعان «قاراكەرەي قابانباي» اتتى جيناقتىڭ (سبورنيك) اۆتورى قىتايداعى زيالى قاۋىمعا تانىمال فولكلوريست بەيسەنعالي سادىقان ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك. وسىناۋ جۇپ-جۇقا توپتاما جيناق تاريحي رومان دا، پوۆەست تە ەمەس، جۇيەلى زەرتتەۋ ەڭبەگى دە ەمەس ەكەنىن بىلە تۇرا (ورتا مەكتەپتىك ساۋاتى عانا بار  جاناتتىڭ ونى بىلە قويۋى دا ەكى تالاي-اۋ). ەكى تومدىق «دارابوزدى» جازىپ شىعۋعا حالىق جازۋشىسىنىڭ ۇرلىققا-پلاگياتتقا بارۋعا ءماجبۇر بولدى دەۋ اقىلعا قونا ما؟

جانات-اۋ، وسىدان تۇپ-تۋرا 44 جىل بۇرىن ۇيىمدە جاتقان ءۇش ايدا ادەبيەت تەورياسىنان جۇيەلى لەكتسيا وقىپ، كوزىڭدى اشقان سياقتى ەدىم. سوندا «پلاگيات» تۋرالى ارنايى توقتالىپ سەنى دە ساقتاندىرىپ ەدىم. امال نەشىك، پلاگياتورلىقتىڭ قانداي بولاتىنىن سەن «دۇربەلەڭىڭدە» قالاي كورىنىس تاپقانىن وزىڭە ايتقاندا قانداي جاعدايدا بولعانىڭدى ۇمىتىپ قالعان سياقتىسىڭ. ول ءوز الدىنا بولەك شىتىرمان جىر عوي. ەندى كەلىپ، حالىق جازۋشىسىنىڭ «پلاگياتتىعى» تۋرالى وقىرماندارعا لەكتسيا وقيتىن بولعانىڭا قايران قالدىم.

ەندەشە، «قابانباي باتىر» توپتاماسىنىڭ اق يەسى ز. سانىك ەكەنىن دالەلدەمەكشى بولىپ جانىققان جاناتتىڭ ايعاقتارى نەلەر ەكەنىنە، كىمدەر ەكەنىنە نازار اۋدارىپ كورەلىك. داستارحان باسىندا پاتۋالاسقان توكەن دەگەن تۋىسى ز. سانىكتىڭ ايەلى - اقىن ءشامشابانۋ، ۇلى قانات جانە جازۋشى ابدىلدابەك سالىقباەۆتار بولىپتى. جاناتتىڭ سوزىمەن ايتقاندا «ز. سانىكتىڭ جۇبايى ءشامشابانۋ اپاي دا قۇلشىنا راستاپ سويلەگەن» كورىنەدى.

ءشامشابانۋدىڭ اقىندىعى جونىندە ايتا قويارىمىز شامالى، ال ازاماتتىعى جونىندە وعان ايتارىمىز بارشىلىق. ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىن، 2012 جىلعى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە (3,9 تامىز № 32) ز. سانىك پەن  ىرىسبەك دابەي دەگەننىڭ سۇحباتى جاريا بولدى. زەكەڭ سوندا بىلاي دەپ كوسىلەدى: «كەشەگى قىتايداعى «مادەنيەت زور توڭكەرىسى» كەزىندە «حالىق جاۋى» سانالىپ، موينىمىزعا تاقتاي اسىلىپ، جيىرما جىلداي سونىڭ زاردابىن تارتتىق». «مەن حالىق جاۋى اتانىپ  (قىتايدا «حالىق جاۋى» دەگەن ساياسي تەرمين جوق، «تاپ جاۋى»  دەگەن ساياسي قارعىس تاڭبا بار) 20 جىل ايداۋدا ءجۇرىپ قايتىپ كەلسەم، اۋىلدا كوپ ادام قالماپتى. شەكارا اسقانى بار، و دۇنيەلىك بولعانى بار، قارا ورمان باۋىر سيرەپ كەتىپتى، جالعىز قارىنداسىم بار ەدى، تاس قىپ قۇشاقتاپ، ۇزاق جىلادى...» وسىنىڭ ءبارىن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ وتىرسام، باسىمنان نەبىر تاريحي  داۋىر اۋناپتى.» ءشامشابانۋ اقىنعا: سول 20 جىلدىق سۇرگىندە، ءسىز قايدا بولىپ ەدىڭىز؟ زەكەڭنىڭ بارىمتا كىتابى جونىندە «قۇلشىنا راستاپ سويلەگىش» ءشامشابانۋ جۇبايىنىڭ سونشاما جالعان، ءوزى قۇراستىرعان ءومىر دەرەگىنە نەگە كوز جۇما قارادى ەكەن؟ وسىندايدا ءشامشابانۋ حانىم: - وتاعاسى-اۋ، مىناۋىڭ ەلدەن ۇيات بولدى عوي. سەن ەكەۋىمىزدىڭ ءومىرىمىز بىرگە وتپەپ پە ەدى، قۇداي بەرگەن ۇل-قىزداردى ەكەۋىمىز بىرگە ءجۇرىپ  وسىرمەپ پە ەدىك، - دەپ سۇراۋى كەرەك ەدى عوي.

ءبىز داستارحان باسىنداعى مىلجىڭعا ەمەس، تاس باسپاعا باسىلعان تومەندەگى ماعلۇماتقا جۇگىنەمىز. قىتايدا جارىق كورگەن، جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان «جۇڭ گو وسى زامان قازاق ادەبيەتى» (2006) وقۋلىعىندا ز. سانىك 1935 جىلى شاعانتوعايدا تۋىلعان زەكەڭ ءومىربايانىنان جوعارىدا ايتىلعان «ازاپتى 20 جىلعا» قاتىستى «1956-1970 جىلدار ارالىعىندا «شينجياڭ جاستار باسپاسى» قازاق رەداكتسياسى گرۋپپاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ ىستەيدى. 1970-1978 جىلدار ارالىعىندا جىڭ اۋدانى (بۇراتولا وبل) داحيانزى گۇڭشەسىندە (حالىق كوممۋناسى – كولحوز ءتارىزدى) ەڭبەكپەن تاربيەلەۋگە تۇسىرىلگەن). ەسكەرتە ايتارىمىز – كوممۋنا كادىمگى كولحوز سياقتى بولعاندا، زەينوللا سول ۇجىمداعىلاردىڭ قولى جەتە بەرمەيتىن ەكى-ءۇش ات قوسىلعان توننالىق جۇك تارتا الاتىن «داشاي اربانىڭ بيشىگىن ويناتىپ جۇرگەن قۇرمەتتى ارباكەش ەدى. ايەلى ءشامشابانۋ سول جەردەگى مەكتەپتىڭ مۇعالىمى بولىپ ىستەگەن «20 جىلدىق سۇرگىننىڭ» بار جوعى وسى عانا. وقۋلىقتا ودان ءارى قاراي 1978 جىلى ۇرىمجىگە قايتا ورالىپ 1991 جىلعا دەيىن «شىڭجاڭ حالىق باسپاسى» بالالار ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەيدى. 1991-1995 جىلدار «شىڭجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسىندا ىستەپ دەمالىسقا شىعادى» (اتالعان كىتاپ. 369-ب.)

ءشامشابانۋ حانىم، ءسىز اتالعان جىلدارى زەينوللامەن بىرگە بولدىڭىز عوي. 19 جىل تارىمنىڭ ازاپ لاگەرىندە بولعان (زەينوللا سياقتى شولاق بەلسەندىلەر بەرگەن جالالى مالىمەتتەر بويىنشا) ءتالىپباي قاباي دەيتىن قازاقتىڭ ارداگەر اقىن-ازاماتىمەن شاتاستىرىپ العان سياقتىسىز-اۋ شاماسى... ز. سانىكتىڭ ونى بىلەتىن قانشا ادامداردىڭ كوزى تىرىسىندەگى 20 جىلدىق جالعان ءومىر دەرەگىنە قاي جوسىن، قاي جونمەن «كۋالىك» ەتەر ەكەنسىز؟ وسىدان كەيىن ءسىزدىڭ «قابانباي باتىر» جيناعىنىڭ زەينوللانىكى بولاتىن دەپ قۇران ۇستاپ انت  ىشسەڭىز دە ەشكىمدى سەندىرە الماسسىز.  ال، توكەن مەن ۇلى قاناتتىڭ كۋالىگى دەگەن كىمگە كەرەك؟

سوندا دەيمىن-اۋ، جانات ءاحماديدىڭ حالىق جازۋشىسىنىڭ موينىن ۇزەر كۇرزىسى دەگەن لاعنەت شوقپارىن وزىنە قايىرا سىلتەۋگە ءبىزدىڭ حاقىمىز، قۇقىمىز نەگە بولماسىن؟!

1986 جانە 1989 جىلدارى ءۇرىمجى حالىق باسپاسىنان شىققان قوس اۆتورلىقتاعى «قابانباي باتىر» مەن 2005 جىلعى زەينوللا اۆتورلىعىندا «قاز اقپارات» باسپاسىنان «قاراكەرەي قابانباي باتىر» كىتاپشالارىنىڭ مازمۇنىن جوعارىدا ءبىز اتاپ وتكەن شەجىرەشى اقىن بەيسەنعالي سادىقان جيناپ باسپاعا تاپسىرعان قابانباي باتىرعا قاتىستى، سونداي-اق جۇزدەگەن بەتتىك فولكلورلىق مۇرالار بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشتەرىن سالىستىرىپ كورىڭىزدەر. سوندا ەشكىمنىڭ دە ايعاق كۋالىگىنسىز-اق مارقۇم ب. سادىقانۇلىنىڭ قولىنا اۆتورلىق قۇقىن تابىستاۋ كەرەك ەكەنى اللاعا دا، ءولى ارۋاق، ءتىرى كۋالەرگە دە بەلگىلى بولماق.

ءبىز سولاي دەگەنىمىزبەن جانات احمادي دويدالاعا لاعىپ وزىنشە داۋ ايتارى ءسوزسىز. سوندا جاناتشا بولعاندا، ەگەر ز. سانىكتىڭ (شىن مانىندە ب. سادىقاننىڭ) الاقانداي «قابانباي باتىرى» قولىنا تۇسپەگەندە 2 تومدىق «دارابوز» رومانىن قابدەش مۇلدە جازا الماعانداي ەكەن-اۋ!

ولاي بولعاندا قاراشاڭىراق - قازاقستاندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ميلليونداعان قازاقتىڭ اكادەميك مۇحتار اۋەزوۆ باستاعان قاجىم جۇماليەۆ، قايىم مۇحامەتحانوۆ، پروفەسسور ب. ابىلقاسىموۆ، اكادەميك ر. بەردىباەۆ ت.ب. عالىمدار وتكەن عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىنەن باستاپ جۇيەلى زەرتتەپ، كەسىمدى باعالارىن بەرىپ قويعانىنان شالا ساۋاتتى قابانبايشىلاردىڭ حابارى دا جوق بولعانى عوي.

ق. ءجۇمادىلوۆتىڭ روماندارىن ارنايى زەرتتەپ دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان پروفەسسور رۋدا زايكەنوۆانى تىڭداپ كورەلىك: «... ق. مۇحامەتحانوۆ قابانباي باتىردىڭ ءتورت نۇسقاسىنا تالداۋ جاساسا، ب. ابىلقاسىموۆ بۇل جىردىڭ جيىرماعا تارتا نۇسقاسىن تاۋىپ سونىڭ 14 نۇسقاسىنا جەكە-جەكە تالداۋ جاسايدى. سونىمەن بىرگە ءوزى قاراستىرىپ وتىرعان نۇسقالاردىڭ بارلىعىنا ورتاق وقيعالاردىڭ ون بەس ءتۇرلى سىلەمىن انىقتاپ كورسەتەدى.

عالىمنىڭ وسى نۇسقالاردى تۇگەل شۇقشيا زەرتتەپ، بىلمەگەن ادام سول نۇسقالارداعى كەيبىر دەرەكتەرگە قاراپ قابانباي ءومىرى تۋرالى پىكىر ايتپاقشى بولۋى، جۇقالاپ ايتقاندا – بەكەرشىلىك، ايتپەسە بوس اۋرە»، - دەگەن ءسوزىن  عىلىمعا ءاتۇستى قارايتىن اعايىنداردىڭ بارىنە ايتىلعان ەسكەرتۋ دەپ بىلەمىز». پروفەسسور زايكەنوۆا ءوز ءسوزىن: «...ق. ءجۇمادىلوۆ «ويدا ورىس، قىردا قىتايدان» جينالعان ماتەريالدارعا عانا سۇيەنىپ قويعان جوق، سول زامان تۋرالى قازاق، قىرعىز شەجىرەلەرى مەن تاريحي جىرلاردى دا ارحيۆ دەرەكتەرىمەن سالىستىرا قاراۋىنا كەتكەن ىزدەنىسىن ەسەپتەمەگەندە، «دارابوز» رومانىنىڭ جازىلۋىنىڭ وزىنە بەس جىل ۋاقىتىن جىبەرگەن». «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» ۇلت تاعدىرى جانە كوركەم شىندىق. (حالىق جازۋشىسى قابدەش ءجۇمادىلوۆ روماندارى نەگىزىندە). الماتى، 2014. «ءۇش قيان» باسپاسى.

جاناتقا كەرەگى ول ەمەس ارينە، ءوز سوزىمەن ايتقاندا   «...ايانار جەر قالعان جوق. بەت جىرتىسپاي، داۋ داۋلانبايدى» دەپ بەينە اكەسىن ولتىرگەن قۇنىكەردەن قۇن داۋلاعانداي بىتىسپەس جاۋلىققا شاقىرادى. ەي، جانات مىرزا، ءبىر ءسات ساباڭا ءتۇسىپ 2017 جىلى باسپادان شىققان كىتابىڭداعى «قارا ءسوزدىڭ جۇك قالدىرماس قارا نارى» اتالعان قابدەش ءجۇمادىلوۆ ءۇش جىلدان كەيىن قالايشا «ادام تاپپاس جىمىسقى»، «كىتاپ ۇرىسى»، «قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايتىن ايلاكەر»»، ز. سانىكتىڭ كىتابىنان «جولما-جول كوشىرىپ الىپ، اتتارىن عانا وزگەرتە سالعان ۇرى»، «ماي جۇتاتىن جىلانشا بولمەي-جارماي قىلعىتا سالعىش»  قورقاۋ، «پلاگيات – ۇرلىقتىڭ وشاعى»، «جارالى قۇسقا تاس اتاتىن قاسكوي ادام»، «ءوزى جاساپ، نانىن جەپ وتىرعان قوعامعا ءتىس-تىرناعىمەن قارسى ادام» – (حالىق جاۋى دەمەگەنىنە شۇكىر دەيمىز دە، ءا.د.) «امال-ايلانىڭ، قۋلىق-سۇمدىقتىڭ ءبارىن مىستان كەمپىردەن ارتىق بىلەتىن قابدەكەڭ»، «قارا نيەت قابدەكەڭ»، قارا نيەت ادامنىڭ ءوزى» ت.ب. بولىپ شىعا كەلگەن؟ مىنەكي، حالىق جازۋشىسى دەپ بار قازاق اسپەتتەگەن قابدەشىمىز وسىنشالىق «وڭباعان ادام» ەكەنىن جانات ارقىلى بىلدىك. ال، وسى جانات دەگەن جان يەسىنىڭ 2017 جىلعى قابدەش تۋرالى ايتقاندارىن ۇيالا وتىرىپ ءۇزىندى بەرۋگە ءماجبۇرمىز:

«قابدەكەڭ ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدە قانشا شارۋا اتقارىپ جاتسا دا، ۇلىلاردان قالعان: «ناعىز بىلگىر، ءوزىن دارىپتەۋگە قۇشتار ەمەس» نەمەسە «حاس كەمەڭگەر قۋانسا دا قايعىرسا دا قالت ەتپەس» دەيتىن ۇلاعاتتى ەسكە سالعانداي. تەرەڭ وزەن بۇلقىنباي اعاتىنى سياقتى، ەشنارسەگە الابۇرتپايتىن ق. ءجۇمادىلوۆتىڭ ساباسىنان اسىپ، الدەبىرەۋگە پەندەشىلىك بايقاتىپ، بىردە-ءبىر ادامعا شاعىنىپ، ءمۇدۋار بولىپ جاتقانىن كورگەن ادام جوق شىعار. بىراق، «شىدامنىڭ جەمىسى ءتاتتى بولعانمەن، ساباعى اششى» بولاتىنى، ونسىز دا از ءومىرىڭ سابىرمەن وتەتىنى بارشا جۇرتقا بەلگىلى. ءبىر ايتارلىق جەرى - ق. ءجۇمادىلوۆ باسقالاردىڭ وتىرىك-شىندى جەڭىپ العان لاۋرەاتتىعىن، تاعى سول تەكتەس ءتاسىلشىل تابىسكەرلەردى ءىشى ءبىلىپ تۇرسا دا قىزعانىپ كۇندەمەيدى. «وزگەنىڭ باقىتىن كۇندەيتىندەر ءوزى باقىتتى بولۋعا ءتيىس ەمەس» دەيتىن ۇلاعات بار. ال، ءوز مارتەبەسىنەن بيىككە ۇمتىلۋشىلار قولى كوتەرمەس سويىلدى بەلگە قىستىرعانمەن بىردەي بولىپ، وزدەرى-اق ۇياتقا قالادى.»

****

«ۇلىلىق نىشانى ادامعا ءبىر جاقتان كەلمەيتىن شىعار، بالكىم، وسىنداي وي ۇلىلىعى ارقىلى سەلبەسىپ تۇرماس پا ەكەن... جومارت تابيعات دارىن اتاۋلىعا دارىعاندا ءدال وسىلايشا جارىلقاپ، وسىلايشا دارقان دانا ەسىركەسە يگى!

****

بىرىنەن كەيىن ءبىرى دۇنيەگە كەلىپ جاتقان: «كوكەيكەستى»، «سوڭعى كوش»، «اتامەكەن»، «سارجايلاۋ»، «تاعدىر»، «دارابوز»، «تاڭعاجايىپ دۇنيە»  تۋىندىلارى ۇيرەنشىكتى سوزبەن ايتقاندا، جۇرتشىلىقتىڭ «جىلى» عانا ەمەس، قىزۋ قابىلداۋىندا بولعان ەڭبەكتەر.  بۇعان ەشكىمنىڭ داۋى بولماسا كەرەك...

****

«قابدەش ءجۇمادىلوۆتى وقىعاندا تەك ويلار الەمىنە ءسىڭىپ، ءوزىڭدى مىنا كەڭىستىكتەن ءبىر ءسات جوعالتىپ، ۇمىتا تۇراتىنىڭ بار. بىردەن-بىرگە سونىلاتىپ، سوڭىرقاتىپ اكەتەتىن، تۇنىپ تۇرعان ۇلتتىق مازمۇن سيپاتى، وقىرماننىڭ جان رۋحىنا سۇيەنىش. فيلوسوفيالىق تۇجىرىم، گۋمانيستىك ورە، ادامي تەكتىلىك بيلىك قۇرادى. ونىڭ بارلىعى جازۋشى جانىنىڭ ايتىلىپ بىتپەس پىكىرگە تولى استارلى قاباتىنان شەشىلەدى.»

****

«شىنىندا دا، «وزگەنىڭ باقىتىن كۇندەيتىندەر ءوزى باقىتتى بولۋعا ءتيىس ەمەس» ەكەنىن، ... ءوز مارتەبەسىنەن بيىككە ۇمتىلۋشىلار قولى كوتەرمەس سويىلدى بەلگە قىستىرعانمەن بىردەي بولىپ، وزدەرى-اق ۇياتقا قالاتىنىن» 2020 جىلدىڭ ناۋرىزىندا  «تاعى دا سول باياعى قابدەكەڭ» ارقىلى دالەلدەپ، مويىنداپ وتىرعان سياقتى. ايتىلعان ءسوز اتىلعان وق ەكەنى راس بولسا،  جاناتتىڭ  «ءالى ءىزى سۋىپ ۇلگىرمەگەن «دارابوز» جانە «تاڭعاجايىپ دۇنيە» رومان وقيعالارى جۇرتشىلىق كوكەيىنەن جول تاپقان تاعى ءبىر ايتۋلى ەڭبەك ەكەنىنە ەشكىمنىڭ داۋى بولا قويماس, - دەگەن سوزدەرىن وقىعان قازاقتىڭ زيالى قاۋىمى  جانى كۇيزەلە، ابايشا: «شىن كوڭىلدەن سۇيسە ەكەن كىمدى سۇيسە، ءبىر سوزىندە تۇرسا ەكەن جانسا-كۇيسە»، - دەرى انىق. ناقاق جالادان جانى كۇيگەن قابەڭ دە شەرلى ابايشا: ءىشىم ولگەن، سىرتىم ساۋ، كورىنگەنگە دەيمىن-اۋ: بۇگىنگى دوس - ەرتەڭ جاۋ، مەن نە قىلدىم ياپىرماۋ؟! ...مۇنداي ما ەدىڭ انا كۇن، مۇنىڭ قالاي باتىر-اۋ؟

****

قايتا كىرەر ەسىكتى،
قاتتى سەرىپپە جارقىن-اۋ!
جەتىلسەڭ دە، جەتسەڭ دە
كەرەك كۇنى ءبىر بار-اۋ، - دەپ مۇڭ شاققان بولار-اۋ! مۇڭايما، قابە، ءوزىڭىز ايتپاقشى، ءسىزدىڭ قالامىڭىزدان شىققان ءبىر-ءبىر الىپ جارتاستاي ماڭگىلىك تۋىندىلارىڭىز، جارقاناتتار مەن جاپالاقتاردىڭ سوقتىققانىنان زارداپ شەگە قويماسى دا شىندىق.

ەندى جانات جان ازىعى ەتكىسى كەلگەن جالاسىنىڭ ءبىرى – 1962 جىلعى قالىڭ قازاق، ۇيعىر، دۇڭعان جانە سۆە-سولانداردىڭ بوسقىنىنا توقتالماي بولماس. حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىنداعى ورىس-قىتاي ارا قارىم-قاتىناستان مۇلدە ساۋاتسىز جانات بىلاي كوسەمسيدى: « ...بۇكىل تارباعاتاي ەلىن ءسىز «كوشىرگەن» ەكەنسىز، وزگە جاقتى كىم كوشىردى؟ ول كەزدە ماسكەۋگە حات بارادى دەگەنگە اقىماقتىڭ ءوزى سەنبەيدى. كەڭەس پەن قىتاي ءبىر-ءبىرىن اتارعا وعى جوق بولىپ وتىرعاندا، شەكارادان قابدەشتىڭ حاتىن وتكىزىپتى-مىس».

بىرىنشىدەن، 1962 جىلدىڭ «29 مامىر وقيعاسىنا» دەيىن ورىس-قىتاي ارالىق قارىم-قاتىناستا اشىق جاۋلاسقان دا، داۋلاسقان دا جاعداي بولعان ەمەس. كپسس پەن حكپ اراسىنداعى اشىق جاۋلاسۋ قۇلجاداعى «29 ماي» قاندى وقيعاسىنان كەيىن باستالدى. وعان دەيىن كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءۇرىمجى، قۇلجا، شاۋەشەك قالالارىنداعى كونسۋلدىق مەكەمەلەرى جۇمىس ىستەپ تۇردى. ماۋسىم-شىلدەدەن بىلاي قاراي ول كونسۋلدىقتار جابىلىپ كەيبىر كونسۋلدىق قىزمەتكەرلەرى تۇتقىندالىپ، سوتتالدى.

قابدەشتىڭ ماسكەۋگە حات جازۋى ودان الدە قايدا بۇرىنعى ىستەر بولاتىن. سول تۇستاعى گەوساياسي جاعداي اسا كۇردەلى بولدى. قازاقتار قونىستانعان ءۇش ايماقتان (ىلە، تارباعاتاي، التاي) قازاقتاردى كوشىرۋ، بوساعان جەرگە قىتايلاردى جاپپاي كوشىرىپ اكەلىپ ورنالاستىرۋ ءۇشىن ماو وكىمەتى بارىنشا مۇددەلى ەدى.

شۋار وكىمەتىنىڭ سول كەزدەگى ورىنباسار باستىعى مارقۇم  م. يمينوۆ ول تۋرالى 1967 جىلى بىزگە بىلاي دەپ اشىنا اڭگىمەلەگەن بولاتىن: «شۋار پارتكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ۋاڭ ەنماۋ مەنى ارنايى وكىلدىك قۇزىرەتىمەن 30 مامىر كۇنى ىلەگە جىبەرىپ تۇرىپ: ءسىز شەكارادا نە بولىپ جاتقانىن، كەڭەس شەكاراشىلارىنىڭ قيمىلى مەن قاشقىنداردىڭ ارەكەتى تۋرالى ەكى ساعات سايىن ماعان مالىمەت بەرىپ وتىراسىز، ءار ەكى ساعات سايىن دەپ قايتالاي نىقتادى. مەن ءدال سولاي ىستەدىم. قۇلجا حالقى، شەكاراعا جاقىن ەلدى مەكەندەر  حالقى ءتورت كۇن بويى توپ-توبىمەن بوسىپ، ەشبىر توسقاۋىلسىز، قورعاس، قالجات شەكاراسىنان ءوتىپ جاتتى. بىردە-ءبىر قىتاي اسكەرى نە ساقشىسى  قارا كورسەتپەدى. مەن ول تۋرالى اشىنا ايتىپ، حالىقتى كەرى قايتارۋعا نەگە بۇيرىق  بەرىلمەيدى» دەپ قاتتى-قاتتى ايتقانىمدا، ۋاڭ قىتاي شىمىرىكپەستەن: «ول ءسىزدىڭ جۇمىسىڭىز ەمەس، سىزگە ايتتىم عوي، ەكى ساعات سايىن بولعاندى بولعانداي مالىمدەپ تۇرىڭىز دەپ. نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن  پارتيا ءوزى شەشەدى» دەدى. تەك 5 - تاۋلىكتە عانا قورعاس شەكاراسىنداعى اسكەرلەر كوبەيتىلىپ بوسقىندار كەرى قايتارىلا باستايدى. مەن اقىماق بولىپ كابينەتتە وتىرىپ قالدىم».

ىلەدەگى «29 ماي قاندى وقيعاسى» دەگەنىمىز قۇلجا قالاسىنا ايماقتىڭ 8 اۋدانىنان زاڭدى ۆيزامەن شەكارادان ءوتىپ كەتۋگە ءتيىستى كەڭەس ازاماتتارىنا ماشينا بەرمەي، ايلاپ جاتىپ قالادى. ازىقتارى، اقشالارى تاۋسىلعان قازاقتار ىلە قازاق وبلىستىق وكىمەتى مەن پارتكومىنا ارىز-شاعىم ايتۋ ءۇشىن توپتالىپ ستالين اتىنداعى ورتالىق كوشەمەن جولعا شىققاندا كوشە بويىنداعى ۇيعىرلار دا قوسىلىپ ادام كوبەيە بەرەدى. وبكوم مەن  وكىمەت  ءۇيى ورنالاسقان كوشەنىڭ قارسى بەتىندە قىتايدىڭ ىلە اسكەري وكرۋگىنىڭ اسكەري شتابى جاعىنان الدىن-الا دايىندالعان پۋلەمەت-اۆتوماتشىلارى قارا حالىققا قاراتا وق جاۋدىرىپ، ستالين كوشەسىن قانعا بويايدى. وقتان امان قالعاندار كوشە بويلاي شەكاراعا قاراي (80 شاقىرىمدىق) قاشادى. جارالىلاردى اسكەرلەر ماشيناعا لاقتىرىپ، كوشەنى ءورت سوندىرگىش تەحنيكالارمەن تازالاپ، تۇك بولماعانداي، بەينە گاۆريەل ماركەستىڭ «100 جىلدىق جالعىزدىعىنداعى» ماكەدونيالىقتاردى قىرىپ جويعان وتارشىلداردىڭ قاندى قىلمىسىن قايتالايدى. ىلە ايماعىنداعى ءتورت-بەس كۇن بويى جاپپاي قاشۋ وقيعاسىن قىتايدىڭ ءوزى جوسپارلاپ، ءوزى ىسكە اسىرعان  قاندى  وقيعا بولا تۇرا، بۇكىل ءباسپاسوز العاش رەت «كەڭەس وداعى رەۆيزيونيست، سوتسيال-جاھانگەرلىگى ەلىمىزدىڭ ىشكى ىسىنە قول سۇعىپ، ازاماتتارىمىزدى ازعىرىپ قاشىرۋدى ۇيىمداستىردى» دەپ شۋ كوتەردى. جانات مىرزا، قابەكەڭە سوندا ىلەدەگى حالىقتى كىم قاشىردى؟» دەپ قادالا سۇراق قويادى. بارلىق جاعدايدى ساراپتاي كەلە ايتارىم، ول كەزدە قىتاي تارابى دا كەڭەس وكىمەتى دە ءوز پايداسى ءۇشىن شەكارا حالقىن ارانداتىپ بوسقىندىقتىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپشى بولدى. ال، سول تۇستاعى اسا قيىن جاعدايدا قالعان حالىقتىڭ قابدەش، جاعدا، ابدوللا تۇرلىباي قاتارلى ازاماتتارى ءوز مۇمكىندىكتەرى اياسىندا وسى قوزعالىسقا ءوز ۇلەستەرىن قوسقانىنا تاريح كۋا، حالىق كۋا.

جانات ءوز ماقالاسىندا قابەڭدى تابالاعىسى كەلىپ: اتالمىش كوشتىڭ ەگجەي-تەگجەيىن جاقسى بىلەتىن «...وزىمەن ەجەلدەن دوس-جار جاعدا اعا سياقتى بىرگە كەلگەن كىسى نەگە قوستاپ ءبىر اۋىز ءسوز ايتپادى، نە جازبادى؟ ...بىردە ءبىر ادام جاق اشپاعان جانە جاياۋ قاشقان كەزدە قابدەكەڭدى سۋدان ارقالاپ وتكەن قاجىتاي ءىلياسوۆ نەگە ول جايلى اۋىز اشپاي كەتتى؟ امال ايلانىڭ، قۋلىق-سۇمدىقتىڭ ءبارىن مىستان كەمپىردەن ارتىق بىلەتىن قابدەكەڭدى بۇل تۇستا قارا باسقانى...», دەپ شۇبىرتقان جالاقور، «ەندى سول ادامدارعا نەگە جالىنىپ بولسا دا ءبىر قولداۋ ءسوز ايتقىزا المادى؟» – دەپ ەدىرەڭدەيدى.

وسىندايدا فرانتسۋز فيلوسوفى ەتەن كونديلياكتىڭ مىنا ءبىر ۇلاعاتتى ءسوزى ەسكە تۇسەدى ەكەن. «كىمدە كىم نەعۇرلىم نادان بولسا، تورەلىك ايتۋعا سوعۇرلىم اسىعادى». جاناتتىڭ ناداندىعىن دالەلدەۋ ءۇشىن ءسوزدى قور قىلماي مارقۇم قاجىتاي ءىلياسوۆتىڭ 2006 جىلى 7 قىركۇيەكتەگى «التىن وردا» گازەتىندە  جاريالاعان «حالىق جازۋشىسى جانە وعان جابىلعان جالا، جاعىلعان كۇيە...» اتتى ماقالاسىنا جۇگىنەيىك.

*****

«ءدام بە، الدە جازمىش سولاي ما، مەن قابدەشتىڭ باسىنا كۇن تۋعان ۋاقىتتىڭ بارىندە، ىلعي جانىندا ءجۇرىپپىن. اكەسى بالاسىنا سەنبەيتىن نەبىر قاتەرلى ساتتەردە ءبىز ءبىر-بىرىمىزدەن ەشتەڭە جاسىرعانىمىز جوق. ويتكەنى قابدەش ءجۇمادىلوۆ ۇلتىنا، جۇرتىنا، تۋعان حالقىنا، دوس-جارانىنا ەڭ ادال، ەڭ وپالى ادام رەتىندە ويىمدا قالدى. ونىڭ پايىم-پاراساتىنا كەڭ تىنىستى، كەرەمەت جازۋشى بولاتىنىنا، مەنىڭ ول كەزدە، ەشقانداي ءشۇبام بولعان جوق. سوندىقتان شاما-شارقىم كەلگەنىنشە، «عۇمىرناماسىندا» ايتىلعانداي قورعاشتاعانىم راس ەدى.

ءبىر عاجابى زاڭ ورىندارى ونىڭ ىقپالىنان سەسكەنگەنى شىن-اۋ! كوكتەمدە كەلگەن ادامعا مۇقىم ايماقتان، لايىقتى قىزمەت تاۋىپ بەرە الماي، قىس ىشىندە نۇرتاي قوجابەكوۆ دەگەن اتالاس اعايىنى، بار جاۋاپكەرشىلىكتى مويىنىنا الىپ، ءوزى باسقارعان مەكتەپكە مۇعالىم ەتىپ ورنالاستىرادى. جاڭىلماسام ول كەزدە نان كارتىشكىمەن بەرىلەتىن. جۇمىستا جوق، ەسەپتە جوق ادامعا ازىق بولىنبەيتىن سياقتى ەدى. ايتەۋىر ءوز ەلى بولعان سوڭ ءىنى-قارىنداستارىنىڭ ازىعىنا ورتاقتاسىپ بىلىنبەي قالعان كورىنەدى. ايتپەسە؟...

مىنە، وسىنداي ورىنسىز قۋعىن، ۇنەمى «تۇرتپەك» قابدەشتى جاسىتقانى سول، ونان ارى قايراپ، ابدەن شيرىقتىرعان ەكەن. شيرىقتىرعاندىقتان دا 1962 جىلى قازاقستانعا قوپارىلا كوشۋ دەگەن وي، ەڭ العاش وسى قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ باسىنان عانا تۋعانى – ول كەزدىڭ جاي-جاپسارىن بىلەتىن ادامدارعا دا، اللاعا دا ايان ەدى. قارسىلىقتاردان قانى قارايعان قايسارعا نە سىن قويارسىڭ؟! سول ءبىر وقيعانىڭ قابدەش ەڭ نەگىزگى يدەولوگيالىق ۇيتقىسى عانا ەمەس، ەڭ نەگىزگى ۇيىمداستىرۋشىسى بولعانى راس. قاتەرگە باسىن تىگىپ جۇرگەن بۇل ارەكەتى، اڭدۋشىلار اۋزىمەن جوعارىعا جەتىپ، قابدەش باستاعان توپتى تۇتقىنداۋعا ۇرىمجىدەن ارنايى ادامدار كەلگەن-ءتىن. مەن ونى سول جىلدىڭ 20 اپرەل كۇنى ەستىدىم دە. دەرەۋ قورعاۋدىڭ شارا-شاقپىتىنا كىرىستىم.

بۇدان سوڭعىسى قابدەشتىڭ «تاڭعاجايىپ دۇنيەسىندە» جان-جاقتى ايتىلماپ پا ەدى؟! ەندەشە سونىڭ ءبارىن كورىپ بىلە وتىرىپ، ءجادي شاكەن نەگە قابدەش كورگەن ازاپ-توزاقتى، قۋعىن-سۇرگىندى، قاتەرلى ساتتەردى جاسىرىپ، ونى   «سۇتكە شومىلىپ سايادا سالقىنداعان ەركە» دەپ كورسەتۋگە جانتالاسادى؟  جانتالاسپاسا،  «ءسىز سياقتى باسىنا بۇلت شالدىرماي اتا-جۇرت اتتاپ كەتكەن...» دەپ مىسال رەتىندە ءسوز قوزعاماس ەدى عوي.

ەگەر، كۇرەسكەرلىك ءومىرى بۇرمالانباي، ءوز قالپىندا كورسەتىلسە، قابدەش ءجۇمادىلوۆ قايشىلىقتار قاقپالاپ، كۇرەس تولقىنى تۋدىرعان ۇلتتىق قاھارمان بولماعاندا كىم بولادى؟! ال، قابدەش تابيعاتىنان تۋىندايتىن ونداي قاسيەتتى ءجادي ونىڭ وزىنە قيمايدى. قابدەشتىڭ كەسەك قيمىلى، تىندىرعان ۇلان-عايىر ەڭبەگى، تارتقان تاۋقىمەتى جاديگە كەرەك ەمەس. سەبەبى، قابدەش كەرەي ەمەس...   

****

«كۇشىنە قاراماي، كوجە دە كوپىرەدى» دەمەكشى، قابدەشكە ءجادي: ال، ءسىز يمەنەتىن «ارعى-بەرگى بەتتى بىردەي بىلەتىن» بىزدەر قويان بۇلتاققا سالۋىڭىزعا كونە قويارمىز با؟!» - دەپ شىرەنەدى.

ءسوز باسىندا ءبىز «جالاقورلاردىڭ جارىسىن وتكىزگەندەي» دەگەن تەڭەۋدى تەگىننەن-تەگىن قولدانعان جوقپىز. وسى ارادا ءجادي مەن جاناتتىڭ جارىسىنىڭ نەمەن اياقتالارىن وقىرمان تورەلىگىنە قالدىرامىز.

****

تاسجارعان ءتىلدى قاجىتاي مارقۇمنىڭ وسىناۋ جۇرەك جاردى سوزىنە الىپ-قوسارىمىز جوق. ويتكەنى وسى ءسوزى ارقىلى قاجەكەڭ قاندى كويلەك دوسىن جالاقورلاردىڭ جالاسىنان دا، جاققان قاپ-قارا كۇيەسىنەن دە ءبىرجولا ارىلتىپ، حالىق جازۋشىسىن پەرىشتەدەي پاك-اردا كۇيىندە حالقىنا اماناتتاپ كەتتى. ال، مەنىڭ رۋحاني اكەم، قابدەشتىڭ ەڭ جاقىن جاناشىر اعاسى جاعدا بابالىقتىڭ جۇرەك جاردى سىرلارى مەن اق-ادال باعاسى ءتىپتى الابوتەن، اسا مارتەبەلى ەكەنىنە تالاي كۋا بولعانبىز. جاكەڭنىڭ ۇيىندە 1995 جىلى تۇپ-تۋرا ەكى اي جاتىپ ۇلى تۇلعانىڭ ۇلاعاتتى عۇمىربايانىن قاعازعا ءتۇسىرىپ ەدىم، سول بارىستا كوشى-قون جونىندە، باسقا دا زامانداستارىنىڭ سوناۋ 1946 جىلدان بەرگى قازاقتاردى قازاقستانعا كوشىرۋدەن باسقا شىعار جول قالماعانىن كورەگەندىكپەن ءبىلىپ، قۇلجا مەن شاۋەشەكتەگى كەڭەس كونسۋلدىعىمەن سايكەسە قيمىلداعانىن ەسكە الىپ ەدى. ءبىر عانا  قوبىق اتتى پولكىنداعى 600 سولداتقا كەڭەس وداعى ازاماتتىعى پاسپورتىن (مايور ابدوللا تۇرلىباەۆپەن بىرگە) تاراتىپ بەرگەنىن تەبىرەنە اڭگىمەلەۋشى ەدى. شاۋەشەكتەگى جاپپاي شەكارا اتتاۋ وقيعاسىنا ءوزى مەن جولداستارىنىڭ دا قوسقان ۇلەسىن، سول قاتاردا قابدەشتەردىڭ دە كوپ ارەكەتكە بارعاندارىن ايتىپ وتىراتىن. مارقۇم  جاكەڭنىڭ تاعدار-تالەيى جونىندە «ءۇش وتاۋ» ءافساناسى جونىندە، كوشتىڭ ءمان-جايى جونىندە 2017 جىلى «اقيقات» جۋرنالىندا جانە اقىن قاسىمحان بەگمانوۆ ۇيىمداستىرعان «ءداستۇر: كەشە، بۇگىن، ەرتەڭ» اتتى ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسيا ماتەريالدارىنىڭ 4 تومدىعىنىڭ 2- تومىندا جان-جاقتىلى توقتالعان ەدىم. بۇل ءتورت تومدىق «كورنەكتى ەتنوگراف عالىم جاعدا بابالىقتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان ەدى». مارقۇم جاكەڭنىڭ 93 جىلدىق ماعىنالى عۇمىرىندا جيعان-تەرگەن جانە ءوزى جازعان جازبالارىن 56 پاپكاعا سالىپ ساقتاپ وتىرمىن. سولاردىڭ ىشىندە قابەڭە بايلانىستى دالەلدى جازبالار بارشىلىق.

ەندەشە جاناتتىڭ جالاڭداپ كۋاعا تارتپاقشى بولعان اعالارى نەگە ءۇنسىز قالدى، نەگە جاق اشپادى؟ – دەپ قابەڭدى ايىپتاۋعا ەشقانداي مورالدىق قۇقى جوق ەكەنىنە، حالىق جازۋشىسىن ءبىر كىسىدەي بىلەتىن ءوزىم دە كۋادۇرمىن، - كۋالىككە ءجۇرادۇرمىن، اعايىندار.

سونىمەن، نازارلارىڭىزعا ۇسىنىلعان ماقالامىزداعى باستى تۇيىندەردى ناقتىلار بولساق:

ھ«قابانباي باتىر» كىتاپشاسىنىڭ اۆتورى كىم، ۇرى، پلاگيات حالىق جازۋشىسى قابدەش پە،الدە ز. سانىك پە دەگەن سۇراققا دالەلدى جاۋاپ بەرىپ، ول كىتاپتىڭ اق يەسى - شەجىرەشى اقىن بەيسەنعالي سادىقانۇلى ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك. سونداي-اق ق. ءجۇمادىلوۆتىڭ «دارابوز» رومانىن جازاردا ۇرىمجىدەن شىققان «قابانباي باتىردان» ۇرلادى دەگەن جالادان حالىق جازۋشىسىن اقتاپ، الالداپ الدىق.

1. ال، ز. سانىكشىلەردىڭ «كورنەكتى جازۋشى، ەتنوگراف، فيلوسوف، فولكلوريست» دەگەن دابىرلارىنا، زەينوللانى دا، قىتايداعى قازاق ادەبيەتىن دە جەتىك بىلەتىن پروفەسسور ىبىراي قوشقاري بىلاي دەپ جاۋاپ بەرگەن بولاتىن: «قىتايدان كەلگەنى ءۇشىن قىتايتانۋشى بولىپ، وتىرىكتى جەلدەي ەستىرىپ، جۇرتتى شاتاستىرىپ جۇرگەندەردىڭ قىلىعى از بولعانداي، قىتايدا قىتاي ادەبيەتىن زەرتتەۋشى دەپ تە، اۋدارماشى دەپ تە، كەرەك دەسەڭىز قىتاي ءتىلىن بىلەدى دەپ تە تانىلمايتىن زەينوللا سانىك مىرزانىڭ كوسەمسىگەنىنە جول بولسىن» («قازاقستان» گازەتى. 2010. 4-اقپان).  ەندەشە حالىق جازۋشىسى قابدەشتىڭ «شالا شەكسپير، تولماعان تولستوي» سورتىنداعى زەينوللاعا ءىسى ءتۇسىپتى دەگەنگە كىم سەنەدى؟

2. «زەينوللا سانىك اعامىزعا وسىنشاما جاسقا كەلگەندە بىرەۋدى ناقاقتان عايباتتاپ، قيانات ءسوز تاراتۋ نەگە كەرەك بولدى ەكەن؟! «الجىپ قالدى» دەۋگە دە اۋىز بارمايدى. بۇل سۇراققا جاۋاپ تابۋ ءۇشىن، ول كىسىنىڭ وتكەنىنە ۇڭىلسەك، ءبارى دە الاقانداعىداي ايقىندالا كەتەدى ەكەن. ول كىسى قاي جاقتا جۇرسە دە بيلىككە، نە بولماسا بيلىككە جاقىن جۇرگەندەرگە جاعىنۋدى ءوز ءومىرىنىڭ ەڭ باستى قاعيداسىنا اينالدىرعان. وسى جولدا ەشكىمدى دە ايامايدى. راقىم ايىپۇلى. «اقساقال ما، اداستىرۋشى ما؟» ادەبيەت\ 26.12.12, اباي پورتالى.

3. جاناتتىڭ 1962 جىلعى ىلە-شاۋەشەك وقيعاسىنا بايلانىستى ق. جۇمادىلوۆقا تاققان كىناسىنىڭ مۇلدە نەگىزسىز ەكەنىن، قابەڭنىڭ جان جولداسى اقىن قاجىتاي ءىلياسوۆتىڭ 2006 جىلعى  «التىن وردا» گازەتىندە باسىلعان «حالىق جازۋشىسى جانە وعان جاعىلعان جالا، جاعىلعان كۇيە» اتتى ماقالاسىندا اشكەرەلەپ بەردىك.

ج. احماديگە كۋالىك بەرىپ، قابدەشتى ۇرى ەتكىسى كەلگەن كۋاگەرلەردىڭ وتباسى، وشاق قاسى وسەگىنە جاۋاپ بەرىپ، ەتيكا مەن ادەپتەن جۇرداي جاناتتىڭ ءباداۋي جارگوندارىنداعى «قاراسوزدىڭ جۇك قالدىرماس قارا نارىنا» جاپقان جالالارىن ءبىر-بىرلەپ اتاپ كورسەتتىك. وسىعان وراي «ج.ا.» گازەتى باس رەداكتورىنىڭ ءباسپاسوز ەتيكاسى مەن ادام قۇقى جونىندەگى قاراپايىم نورمالاردى قۇرمەتتەمەي جاناتتىڭ بەيپىل اۋزىنا كوز جۇما قاراعانىنا قاتتى وكىندىك. سوندىقتان، «ج.ا.» وقىرماندارىن حالىق جازۋشىسىنىڭ اتاق-ابىرويىن قورعاۋعا شاقىرامىز. حاكىم اباي ايتقانداي: «وسى، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ولگەن كىسىسىندە جامانى جوق، ءتىرى كىسىسىنىڭ جامانداۋدان امانى جوق بولاتۇعىنى قالاي؟»

قادىرلى وقىرماندار، وسى كۇندەرى  جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشقان گازەت رەداكتورلارى گازەت سوڭىنا: «جاريالانعان ماقالا اۆتورىنىڭ پىكىرى رەداكتسيا كوزقاراسىن بىلدىرمەيدى»، - دەپ ەسكەرتپە جازادى. قىتايدا كپك بيلىككە كەلگەن 1949 جىلدان بىلاي قاراي «بارشا گۇلدەر شەشەك اتسىن، جالپى جارىسا ءۇن قاتسىن»،- دەيتىن كولگىر ۇران پايدا بولدى. سەنگىش، مومىن حالىق «جالپى جارىسا ءۇن قاتقاننىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ، وتىرىگى مەن شىنى ارالاس ويلارىن «دا زى باۋ – ۇلكەن ءارىپتى گازەت» دەيتىن ەسكى گازەت بەتىنە قارا، قىزىل سيامەن بادىرايتا جازىپ، كەز-كەلگەن جەرگە ۇن جەلىممەن جاپسىرىپ قوياتىن. ونى وقىعان ادامدار ءسوزدىڭ اق-قاراسىمەن جۇمىسى جوق، الگى قارالانعان ادامدى الدىمەن ءوز ۇجىمىندا، سوسىن موينىنا تاقتاي ءىلىپ، ۇرىپ-سوعىپ، كوشە اينالدىرا سازايى-جازالى رەتىندە ماسقارالايتىن. ولار دا بىزدەگى گازەت رەداكتورلارىنشا ەش نارسەگە جاۋاپ بەرمەيتىنىن ءبىلىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەيتىن. سوندا دەيمىن-اۋ، بىزدەگى ءباسپاسوز تۋرالى زاڭ مەن كونستيتۋتسيا كەپىلدەندىرگەن ەل ازاماتتارىنىڭ ابىرويى مەن قاق، قۇقىقتارىن قورعامايتىن باسىلىمدار كىمگە كەرەك؟ وسىنى بىلەتىن جانات سياقتىلار ءوز سوزىمەن ايتقاندا «... جىلاننىڭ قۇسىعىنداي ۋلى تىلىمەن شارپىعانى ادامگەرشىلىككە جاتپايتىن» جالالى شيمايلارىن گازەتتەرگە تىقپالايتىن بولدى. بۇعان نە دەيسىزدەر ارلى ازاماتتار؟! «بارىنەن دە اقيقات قىمبات»  دەپ ۇرانداعان مارقۇم التىنبەك سارسەنبايدىڭ گازەتىنىڭ وسىلايشا قىتايدىڭ جابايى «دا زى باۋى» دارەجەسىنە دەيىن قۇلدىراعانى وكىنىشتى-اق.

الىمعازى داۋلەتحان،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور.

قوسىمشا: Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى ەركىن اقپارات الاڭى. مۇندا وي جارىستىرىپ، پىكىر الماستىرۋعا بارلىعى قۇقىلى. پورتال رەداكتسياسى اتالعان ماسەلەگە قاتىستى ەكى تاراپتىڭ دا ايتار پىكىرىن تولىق جاريالادى. تاراپتاردىڭ پىكىرى رەداكتسيا كوزقاراسىن بىلدىرمەيدى.  

Abai.kz