Kezinde Ahmet Baytúrsynov: «Bizding zamanymyz – jazu zamany» degen bolsa, qazirgi zaman – aqparattar aghyny zamany, sóileu zamany. Sóileu zamany deytinimiz – búl kýnde teledidar algha shyqty, onyng bolashaghy óte zor.

Men ózim meken qylyp otyrghan Qostanay qalasyndaghy telearnany sóz qylsaq, teledidar kýnnen kýnge týzelip, jaghdayy jaqsaryp kele jatqanyn kórip otyrmyz. Oblystyq teledidardyng tanerteng beriletin «Tobyl tolqyny» baghdarlamasy, «Birinshi studiya» baghdarlamasy, qyz-kelinshekterge arnalghan «Ajar» jurnaly, oblystyng ekonomikalyq jәne mәdeny ómirine, belgili túlghalargha arnalghan habarlary kóp kónilinen shyghyp jatqany quantady. Ásirese, tikeley efir arqyly taratylatyn habarlardyng mazmúny jaqsaryp, sapalyq dengeyi kóterildi. Jýrgizushiler kórermen kónilinen shyghar joldardy izdestire bastady. Kýnde beriletin janalyqtar shynynda da janalyq bola bastady. «Qazaqstan-Qostanay» telearnasy «Qazaqstan» RTRK» AQ qoghamy filialdarynyng arasyndaghy reytingtik kórsetkish boyynsha aldynghy bestikte túrghan újym ekenin estigende marqayyp qalamyz. Oblys kórermenderine úsynylghan «Biznes janalyqtary» jobasy da býgingi kýnning ózekti talabynan tughan sekildi. Teledidarda qazaq tili men dәstýrin nasihattaytyn, músylman dini, mәdeny qúndylyqtarymyz turaly habarlar jii kórine bastady. Mәdeniyet qayratkerlerining oblysta ótken shygharmashylyq keshterin kógildir ekran arqyly kórsetu dәstýri qalyptasa bastady.

Sóz ónerin qazirgi tanda jalghastyryp otyrghan negizgi buyn jazushylarmen qatar jurnalister ekeni dau tughyzbaydy. Olar auyzeki sóileu stiylindegi tәsilderdi teledidar men radio habarlarynda tiyimdi paydalanghan jaghdayda jurnalistikanyng halyqqa yqpaly da kýsheye týsedi.Teledidar men radio – qazaq tilining qazynasyn tartushy ekeni dausyz. Sheshendik ýlgilerin tiyimdi paydalanudyng bir joly, sóz joq, merzimdik basylymdar jәne radio men teledidar. Teledidar qazirgi uaqytta  jas úrpaqty qazaq tilining qazynasynan susyndatatyn búlaqtardyng biri. Endeshe onyng tili de zәmzәmday qasiyetti, sýttey taza boluy kerek.

Teledidar men radioda jýrgizushining keskin-kelbetining tartymdylyghy, ýnining qúlaqqa jaghymdylyghy, kónil kýiining birqalyptylyghymen qatar sóilegen sózining tartymdylyghy aiyryqsha oryn alady. Tikeley efir jýrgizushilerining sóiley bilu sapasyna, oilau qabiletine jәne habar jýrgizuge psihologiyalyq beyimdiligine de erekshe mәn beru kerek.

Endigi jerde jalpy qazaq teledidaryna qatysty oilarymdy ortagha salmaqpyn. «Abay» portalynda Balmolda degen azamat: «Telejýrgizushiler sóilemning ayaghyn basyna, basyn ayaghyna qoyyp, tyndaushysyn janyldyryp sóileuge әues. Bastauysh pen bayandauysh oryndarynan adasyp ketti. Osy bir tyng ýrdis jaqsylyqtyng nyshany ma, joq pa, úqpay jýrmiz. Ýstine kiygen kiyiming sekildi auzynnan shyghar әr sózing ýilesimdi, әdemi boluy kerek emes pe? Shala-púla, saldyr-salaq sóileu, orynsyzdy tyqpalau nege qajet? Basymyzdy kóterip, kózimizdi ashyp, sanamyzdy silkip, kónilimizdi serpip, ainagha qaraghanday ózimizge, sózimizge nege bir syn kózben qaramaymyz?» degen pikirin bildiripti.

«Qazaqstan» telearnasynyng jýrgizushisi Gýlmira Dayrabaeva «tamasha úl-jigit» degen tirkesti qoldanady. Birinshiden, qazaq úlbala, qyzbala dep aitsa da, eshqashan úl-jigit dep aitpaydy, óitkeni, úl men jigitting maghynasy eki bólek. Endeshe múnday sózjasamdar kimge kerek?

«Habar» arnasynan berilgen «Qozy-Kórpesh–Bayan-súlu»  mulitfilimining keyipkeri Qozy: «qazir besbarmaq jeymiz» degen tirkesti qoldanypty. Shamasy, filim әueli orys tilinde týsirilip, keyin qazaq tiline audarylghan. Alayda, besbarmaq degen as atauy kelimsekterding qazaqtardy kelemejdep aitqan sózi ekenin esten shygharugha bola ma? Alayda, osy atau qazir beshbarmaq-shougha ainalyp,  qazaqtyng asy mazaqqa úshyrady.

Eng aldymen súhbat beretin mamandar turaly sóz qozghasaq, olardyng kópshiligining qazaq tilin jete mengermegeni belgili. Alayda, asyghystyq saldarynan habarlardy jedel dayarlau kezinde olardyng birazy orys-qazaq tili aralasqan  «metiys» tilde sóileydi nemese tili kelsin, kelmesin, qazaq tilinde sóileuge talpynyp, kóbinese tilimizge sayqymazaq karikatura jasap  jatady. Búdan shyghatyn týiin, jurnalisterimiz mamandardy sóiletken kezde onyng tildi biletin, bilmeytinine qarap jatpaydy. Keyde orys tilinde sóilegen qazaqtarymyzdyng sózin  ana tiline diktor audaryp túrady. Kәris nemese nemis bolsa bir sәri, qazaqty qazaqshagha audaru degen ne súmdyq? Ghafu etinizder, qazirgi uaqytta sol kәris pen nemis bauyrlarymyz qazaq tilinde qazaqtan kem sóilemeydi.

Sóz qasiyetin týsinedi degen  keybir jurnalisterimiz ben mamandarymyz da  әdeby til normalaryn kópe-kórineu búzyp jatady. Mysaly, teledidar jurnalisteri «tolyqqandy» degen tirkesti jii qoldanady. Múnyng ózi orys tilindegi «polnokrovnoe» degen sózding audarmasy ekeni beseneden belgili. Al atamyz  qazaq tolyq sózin qangha baylanysty eshqashan aitqan emes. Tolyqqandy degen tirkes qany tasyp ketken degen úghymgha  menzemey  me? Jalghyz búl emes, әueli oryssha oilap, qazaqsha sóz tirkesterining bastauyshyn anyqtauyshtan keyin, bayandauyshyn bastauyshtyng aldynda aitatyn tilshiler de bar ekenin jasyra almaymyz. Áriyne, auyzeki sóileu tili men jazba tilding erekshelikteri bar. Biraq, «men oilaymyn» – dep sóz bastaghan kisilerding oryssha «ya dumang» – dyng izimen ketkeni taygha tanba basyp túrghanday kórinip túrghan joq pa?!

Keyingi uaqytta teledidar diktorlary men jýrgizushilerdi ózge últ ókilderi arasynan tandau modagha ainalyp barady. Olardyng arasynda óz isin sheber mengergen, qazaq tilinde jatyq sóileytin mamandar az emes. Alayda, qazaqtan artyq sóiley almaytyn ózge últ ókilderine  ekrannan memlekettik tildi damytu, órkendetu sekildi arnayy habarlarda ghana kóbirek oryn berip, basqa jaghdayda tól jurnalisterimizge arqa sýiegen abzal ghoy.

Audarmadaghy orasholaqtyqtan da ayaq attap jýre almaymyz. Mәselen, jýgirtpe joldarda beriletin jarnamadaghy «bir saghattyq kýieu» degen tirkesti qalay týsinemiz? «Muj na chas» degen orys tilindegi tirkes qysqa merzimde ýy sharuasyn tap-túinaqtay oryndaytyn er degen  úghymdy bildiredi.  Olay bolsa, aldynda aitylghan anayy tirkesten kóri «ýy sharuasyna sheber»  sekildi balama tabugha bolady ghoy.

Telearnadaghy jýgirtpe joldardan «qara júmysshylar qajet» degen tirkesterdi oqydyq. Ángime negrler turaly emes, auyr júmysty atqarushylar, oryssha aitqanda, chernorabochiylar turaly bolyp otyrsa kerek. Sol sekildi «nadvornye postroyki» degendi  «esik aldyndaghy qúrylystar» dep audarypty. Dúrysy: auladaghy ghoy. Keyde «kojannye izdeliya» degendi «teri búiymdar» dep jarnama beremiz. Teri – koja, al kojannye izdeliya – bylgharydan jasalghan  búiymdar nemese kiyimder degen úghymdy bildiredi.

«Qazaqstan» telearnasynan bir tilshining auzynan «auzy kýigen ýrip ishedi» degen sózdi estidik. Endi bir keyipker «taz ashuyn tyrnadan alady» degen tirkesti qoldandy. Búl tirkesterdin dúrys aityluy: «auzy kýigen ýrlep ishedi» jәne «taz ashuyn tyrnap alady» boluy kerek.

Keybir jurnalister aitylatyn sózding әueli oryssha balamasyn tauyp alyp, soghan iyek artyp, qazaq tiline «aynytpay» audarady. Osydan kelip, «ya dumay – men oilaymyn», «oryn alyp otyr – iymeet mesto», júmys ornyn joghaltyp aldy – poteryal rabochee mesto», «aghymdaghy jyly – v tekushem godu», «kýtilude – ojidaetsya», «óz júmysyn bastady – nachal svoi rabotu», «óz kezeginde – v svoi ocheredi», «belgili bolghanday – kak stalo izvestno», «nәtiyjesinde – v rezulitate», «bolyp tabylady – yavlyaetsya» degen siyaqty sózder qúlaqqa sinisti bola bastady.

Jurnalist Júldyz Ábdilda «Ózindi redaksiyalap ýiren» degen maqalasynda («Qazaqstan jurnalisterining tәjiriybesinen», 67 bet, Almaty,2008 j): «Osydan tórt-bes jyl shamasy búryn marqúm  Seyilbek Qyshqashúly orys tilinen tikeley audarylghan osynday «bóten sózderdi» tizip, «Jas Alash» gazetining betinde kólemdi maqala jazghan edi.  Alayda, kýni býginge sheyin  «pәlenshe payyzdy qúrady», «bolady dep kýtilude», «aghymdaghy aida», «ýstimizdegi jyly», «atalmysh oqigha», «bolyp tabylady»  dep jazatyndar azaymay otyr» – dep qynjylghan bolatyn.

Teledidardaghy «Sport janalyqtarynan» aqtyq oiyn degen tirkesti estiymiz. Songhy oiyndy aqtyq oiynmen salystyrugha bola ma? Aqtyq degen sóz – endi bәri bitti degendi bildiredi ghoy. Sol sekildi «aldyn ala tólem – artyq tólem» degen jarnama boldy. Qazaq sózindegi artyqtyng orys tilindegi «luchshiy» degen maghynadan basqa da mәni bar ghoy. Dúrysy: tamasha nemese tandauly tólem. Búl kózimiz kórgenimiz ghana. Al qúlaqpen estigendi týgel aitpay-aq qoyayyq. Óitkeni, tilshiler sózindegi kedir-búdyr jetip artylady.

Oraza aiy kezinde «Qazaqstan» telearnasy Qadir týnine arnalghan habarda Mәjilis deputatynyng lebizin berdi. Ol ne aitty deysiz ghoy?  Elge oraza aiynda qonaqqa kelgende dәm-túzben qarsy alghandar úsynghan dәmnen  auyz tiyip qoyghanyn aitty. Jaraydy, bir ret bayqamady eken, keshirimmen qarayyq. Odan keyin auzynyng suy qúryp, qalay qymyz ishkenin, jal-jaya, qazy-qarta jegenin bayandady. Búl Islamnyng nasihaty emes, kerisinshe, qarsy jarnama emes pe?! Aytushy qatelesken eken, ony jurnalister men redaktorlar týzetui kerek qoy.

Jalpy, Islam dinine baylanysty habarlarda imamdar men moldalarymyz, qajylarymyz  diny ataulardy ala-qúla aitady, tipti Alla degen auyzgha kelip túrghan sózding ózi keyingi uaqytta teledidarda da, merzimdi basylymdarda da eki týrli aitylyp, eki týrli jazylyp jýr. «Allanyng ózi de ras, sózi de ras» degen úly Abay sózinen bastap qazaqtyng barlyq ziyalysy Alla sózin tórt әrippen aitqanyn jәne solay hatqa týsirgenin bilemiz. Al arab tilindegi AllaH Qúran oqylghanda solay aityla bersin, qazaqsha sóz qoldanystarynda Alla sózi auyzgha jenil emes pe degen oy keledi. Onyng ýstine últymyzdyng qazaq degen aty sekildi Alla sózin onnan solgha qaray oqysang da, soldan ongha qaray oqysang da, bir sóz bolyp shyghady. Qazaqstan músylmandary diny basqarmasy Alla sózin dúrys aitu turaly arnayy pәtua (2014 jyly) shygharsa da, osy sóz әli de kóbinese qate aitylyp keledi.

Auzymyz ýirengen «bisimillany» da imamdarymyz «bismillaH» dep auzyn kerip aitady. Salystyru ýshin aita  keteyin,  kәpir degen sóz arab tilinde «ka», «fa», «ra» degen ýsh әripten qúralghan. Arabtar solay aitty eken dep, kәpirdi kafara demeymiz ghoy. Týpnúsqasyn ózgertpeu kerek degen jeleumen  samauyrdy samovar, shaynekti chayniyk, keruetti krovati dep sóilegen  qazaqty estidiniz be?!

Sonday-aq qazaq tilinde balamasy bar kóptegen sózderdi habargha qatysushylar da, tipti tilshiler de orys tilinde qoldanghany estigen qúlaqqa jaghymsyz, kórgen kózge ersi. Múndayda, jýrgizushiler «ana tilimizde osylay ghoy» – dep týzetu jasap otyrsa qúba-qúp.

Teledidardan til ghylymyn damytugha ýlken ýles qosqan kórnekti qazaq ghalymy turaly habar jýrip jatyr. Ákesi turaly úldary men qyzdary orys tilinde súhbat berip, ony tilshi qazaq tiline audaryp, diktor qazaq kórermenine audaryp berip jatyr. Búl ne degen súmdyq?!

Biraq, osy kórinisti kýnbe-kýn kórip jýrmiz. Sheneunikterdi bylay qoyghanda, ana tili arqyly kýnin kórip jýrgen ghalymdardyng balalary, aqyn-jazushylardyng balalary, qazaq tilinen sabaq beretin múghalimderding balalary orys mektebinde oqidy, orys tilinde sóileydi, nemereleri shet memlekette oqidy, shet tilinde emin-erkin sóileydi. Soghan ata-anasy da mәz, ózderi de mәz. Ol az bolghanday, olardy teledidardan kórsetip, radiodan sóiletip, ýirenetin emes, jiyrenetin qylyqty kópshilikke nasihattap jatyrmyz.

Sәken Týsipbek deytin avtor «Serke» saytynda (17.12.2012 j.): «Jýz payyz qazaq tiline kóshken újym qyza-qyza qazaqtardy ózge tilde sayratyp, bylayghy júrttyng kózin baqyraytyp qoyyp, sóileushini sózbe-sóz tәrjimalap beretin jaman әdet tapty. Oilap kórinizshi! Bet-әlpeti qazaq, aty-jóni qazaq, Qazaqstanda túrady, osy elding otyn ottap, suyn iship otyr. Biraq, memleketting tilin ysyryp qoyyp, ózge tilde auzy-auzyna júqpay sydyrtyp sóilep jatyr... Paqyrdyng sózin qazaq tilinde habar taratatyn jalghyz arna týkirigin jerge týsirmey audarma jasap efirden taratuda. Búl – syrt kóz rahattana artyn ashyp kýletin jaghday bolghanymen, «elim, jerim» degen azamattardyng jýregin qan jylatqan psihologiyalyq auyr soqqy. Turasyn aitqanda, onsyz da ildәbaylap  kýn keship jatqan qazaqtyng tilin mýjgilep, qúrtyp, qúrdymgha qaray iyteretin jaghday. Ókinishtisi, Últtyq arna Elbasymyz N.Nazarbaevtyng «Qazaq qazaqpen qazaqsha sóilessin!» degen ataly sózin esten shygharyp alghan siyaqty.  Osydan keyin «Áurelenip qaytesinder, memlekettik tildi bilseng de, bilmeseng de bola beredi» degen synaydaghy zymiyan oidy qalyng qazaqqa tyqpalaghan «Qazaqstan» últtyq arnasyna nening kýni tudy eken dep tandanbasqa sharang joq. Áytpese, ana tilinen maqúrym qalghan qazaqty teledidardan qazaqsha sóiletu qazirgi qaryshtap damyghan tehnologiyanyng zamanynda anau aitqan qiyn sharua emes. Mysaly, kýiip-janyp túrghan manyzdy mәsele bolghannyng ózinde, qazaqshany qaghazgha jazyp nemese qazaqsha biletin әriptesterin, dos-jarandaryn, tughan-tuysyn sóiletu arqyly mәseleni jigin bildirmey sheshuge әbden bolar edi» – dep jazypty.

«Qazaqstan» telearnasynan kompozitor Qaldybek Qúrmanәlining berip jatqan súhbatynda aitqan sózin estip qaldyq. Shәmshi Qaldayaqov turaly estelik aityp otyrghan kompozitor: «Shәmshi Qaldayaqov qazaq halqyna bir-aq  ret bergen Allanyng syiy» – deydi. Maqtap otyryp artyq qylamyn dep tyrtyq qylghanyn sóileushi bilmeydi. Ony estip otyrghan telejurnalist ta mәn bermeydi. Shәmshining sazgerligine talas joq, biraq Allanyng syiy Shәmshimen ghana toqtay ma eken?! Endi bir sheshender sóilegenning jóni osy eken dep keyde qayratkerlerdi, keyde әldekimderdi әuliye, kemenger, danyshpan dep jatady.

Teledidardan taghy bir jurnalistin: «Qabanbay batyrdyng jylqysy esek sekildi» degen sózin estidik. Ángime batyr jәne onyng túlparynyng tas mýsinderi turaly bolyp otyr. Batyr jylqy baghatyn jylqyshy emes qoy.

Malgha baylanysty aitylatyn buaz sózin adamgha qoldanatyn, qaraqshylar men úrylargha baylanysty aitylatyn atyshuly degen sózdi jaqsy maghynada aitatyn, jaqsy isterdi «óris aldy, qanatyn jaydy» deuding ornyna «etek jaydy» deytin tilshiler de kezdesedi.

Taghy da telejәshikten eki últtan qúralghan internasionaldyq otbasy turaly habar berilip jatyr. Jýrgizushining sózine sensek, múnday otbasydan tughan bala kórikti әri aqyldy bolady eken. Alayda, men kórip jýrgen kóptegen otbasylar greyfrukt degen jasandy jemisti eske salady. Greyfrukting qabyghy qalyn, ózi ýlken bolsa da, dәmi bólek. Ne limon emes, ne apelisin emes, sol ekeuining qospasynan payda bolghan jemis. Nemese shalapty kóz aldyma әkeledi. Susaghanda shólindi basatyn sol shalap ne qymyz emes, ne airan emes qoy.

Eng súmdyghy, osynday «mahabbattan» jaratylghan balanyng tili sol jemisting sólindey, sol shalaptyng dәmindey bolyp ketedi eken. Qazaqtyng jeti atadan aspay qyz bermeuining ózi  tektilik ekeni beseneden belgili. Ana sýtine uyzynan jaryghan, ata dәstýrin jastayynan kórgen úrpaq qana maqsatyna jete alady.

Radio men teledidar arqyly jii berilip jatatyn halyq әnderining sózderine de redaktorlar kóbine tiyisti mәn bermeydi. Halyq óleni. Halyq әni. Sózi men әni, mәni men sәni jarasqan. Sondyqtan birde bir jolyn alyp tastaugha nemese sózin ózgertuge bolmaydy. Óitkeni, barlyghy ózining ornynda. Ghasyrlar boyy elenip-ekshelip, súryptalyp, osy kýnge aman-esen jetken halyq sózin búrmalau – qiyanat. Qazirgi әnshilerimizding әn sózderin ózgertip aityp jýrgenin estigende janyndy qoyargha jer tappaysyn.

Mәselen:

«Basyna jazatayym is týskende,

Dos týgil dúshpanyng da qashar shetke», -degen óleng joldarynda «dúshpan» jәne «dos» sózderining orny auysyp ketken. Shyn mәnisinde, atalghan joldar Shal aqynnyng auzynan shyqqan. Dúrysy: «Dúshpan týgil, dosyng da qashar shetke». Mәtinning ózgeruine ólen  jolyndaghy bunaq sanynyng әn salugha  sәikes  kelmeui sebep bolghan.

«Baspadym jardyng shetin qúlay ma dep, ishpedim aryqtan su lay ma dep», - dep bastalatyn halyq ólenining keyingi joldaryn әnshiler «qorqamyn dos bolugha jamandarmen, tar jerde er-toqymyn súray ma dep», - dep aityp jýr. Er-toqym qazaq ýshin asa qasiyetti búiym. Ol ony eshkimge bermeydi. Qazaq «ayyrylysatyn er erding artqy qasyn súraydy» deydi. Nemese erding (búl arada azamat degen maghynada) qúnyn súrauy mýmkin. Biraq, er-toqym emes. Osy halyq әnining qayyrmasy: «qyzdar búlbúl, jigit dýldýl, ótip barady ómir qúrghyr» – dep aitylyp jýr. Ómir qúrymaydy, jalghasa beredi ghoy. Biz  biletin Bayjannyng әninde  «jigit – búlbúl, qyzdar – gýl-gýl, óter jastyq, bozbala, oina da kýl!» – bolyp aitylushy edi. Sózge bajaylap qarasaq, gýl qauyzyn tanerteng kýn sәulesi týskende ashady ghoy, búlbúl da jaratylysta sol gýlding ashylghanyn kórgen sәtte sayray bastaydy. Qyzdardy búlbúl qylyp sayratyp, jigitterdi túlpar qylyp shapqyzyp qoyghanda ne úttyq?! Ánning baghasyn kemittik.

Taghy bir belgili әnshimiz Múhtar Shahanov sózin jazghan «Aq bantiyk» әnindegi «Bilmeymin, boy jetip qaldyng ba?» – degen joldy «Bilmeymin, er jetip qaldyng ba?» – dep búrmalap aitqanyn da estidik. Qyz boy jetedi. Úl er jetedi. Ekeuin shatystyrugha bola ma?

«Er jigit mal tapqanmen ne bolady, Qúdayym bir jaghynan qúramasa» degen halyq óleninen halqymyzdyng adal kónili kórinedi. Biraq, Alla berip túrsa da, әiel úqsata almasa, qanday amal bar? Mening oiymsha, osy joldardyng bastapqy maghynasy «er jigit mal tapqanmen ne bolady, júbayyng bir jaghynan qúramasa» bolghan. Keyin «júbayyn» degen sózdi anqau qazaq «Qúdayymgha» auystyryp alghan.

Ánshiler ghana auzyna abay bolmay, radio men teledidar qúlaghyn ústap otyrghandar olardyng aitqan sózderin, shyrqaghan әnderin sýzgiden ótkizip otyruy kerek.

Teledidar nemese radiodan tikeley әfir kezinde әngime jýrgizu súraq beru, jauap qaytaru mәdeniyetin talap etedi. Kez kelgen saual әdemi jәne mazmúndy bola almaydy. Qoyylatyn saual taqyrypqa tikeley qatysty jәne mәdeniyetti boluy kerek. Jauap berushi andamay sóilep qalsa, sóz arasynda tizgindi alyp, jóndep jiberu nemese óz tarapynan pikir qosyp, әngime taqyrybyna jetelep otyru jurnalisting kәsiby biligine baylanysty bolmaq. Osy orayda taghy bir ortagha salar oi, telejýrgizushi degen sózdi teletizginshi degen ataumen auystyrugha bolar edi. Jýrgiziushi orystyng vedushiy emes, vodiyteli degen úghymyn beredi. Al tizginshi degen tirkes qalam ústaghan tilshilerge jarasyp keter edi.

Keybir tizginshiler sóz arasynda «al, bizding uaqytymyz tyghyz, berilgen uaqyt tayap qaldy» dep sóileushini qaqpaylap otyrady. Habar sonynda habar ayaqtalugha birer minut qalghanda aitylsa bir sәri, al bes-on minut búryn «siz sóilemeniz, men sóileyin» degen týsinik jurnalistik etikagha qayshy keledi. Jurnalisting negizgi mindeti studiyagha shaqyrylghan qonaqty sóiletu.

Radiojurnalist te, teledidar tizginshisi de sózdi dúrys qoldanyp qana qoymay, dybystaluyna da erekshe mәn berui kerek. Basqa tilderden engen «bógde» sózderdi qoldanugha da abay boluy kerek. Onday sózderdi qoldanghan jaghdayda da tyndaushy nemese kórermenge týsinikti boluy ýshin retin tauyp, sóz arasynda orayyn keltirip, týsinikteme berip otyrghany da artyq emes.

Jana jyl qarsanynda teledidardy Ayaz ata turaly habarlar jaulap alady. Ded Moroz – Ayazshal. Óitkeni, qazaqta Qydyr ata degen úghym bar. Ol Nauryzda, jyldyng basynda keledi. Al Ayaz qazaq balasyna ata bolugha tiyisti emes. Teledidarda Ded Morozdy bayaghysha Ayaz ata dep jýrmiz. Dúrysy Ayaz shal ghoy. Qanbaq shal degen sekildi. Ayaz shal kóbinese jalghyz da kelmeydi. Qarshaqyz dep atalatyn (Snegurochka) nemeresin erte keledi. Bizding qazaqtar Snegurochkany teledidar habarlarynda kóbine Aqshaqar dep atap jýr. Aqsha qar snejok degen úghymdy bildiredi ghoy. Audarmalardyng dúrys mәtinderi bylasha bolugha tiyis:

Snejinka – aqsha qar.

Snegurochka – Qarsha qyz.

Snejnaya koroleva – Qarly hanym

Snejnyy gorodok – Qarqala (nemese Aqqala)

Snegovik – Qarbala

Snejnyy chelovek –  Qaradam

Ledovyy gorodok  – Múzqala

Katok – múzaydyn

Koniky – syrghytpa

Klushka – doptayaq

Keybir diktorlarymyz «súraqtar qaraldy» (byly rassmotreny voprosy)  degen tirkesti jii qoldanady. Búl orys tilinen qate audarylghan tirkes. Shyn mәninde «vopros» degen sóz «mәsele» bolyp audaryluy kerek.

Sonday-aq әiel adamdy tóragha dep ataghan da jaraspaydy. Tórayym degen sóz bar emes pe?  Medsestrany medbiyke desek, medbratty mederkek deuimiz kerek pe?

Orys tilindegi sóilemderding ózin jynysqa bólu degendi týsinu qiyn. Múnday bólinisti bilmeytin qazaq tilining mýmkindigi әldeqayda keng ekeni aitpasa da týsinikti. Biraq, oqytushy qyz-kelinshekterdi múghalima, mәjilisti basqarghan tóraghany tórayym dep atau ara-túra bolsa da tilimizde  úshyrasady. Kezinde әiel azamat degen sóz azamatsha dep aitylghanyn da bilemiz. Biraq, grajdanindy azamat, grajdankany azamatsha degennen de payda joq sekildi. Qalay bolsa da búlardyng bәri keyin kirgen sózder. Orys tiline elikteuden tughan sózder. Sózderding týp negizinde er men әielge degen kózqaras jatyr. Er men әiel tendigin nasihattap jýrmiz deytin orystar is jýzinde oghan qarama-qayshy, әieldi nemese erkekti tómendetetin, basqasha aitqanda ereksheleytin sóz saptaugha jýginse, naghyz tepe-tendik bizding ana tilimizde saqtalghan.

Qazaq tilindegi «balmúzdaq» degen tәtti sózdi  belgili audarmashy Islәm Jarylghapov tilimizge engizgenin birimiz bilsek te, kóbimiz bile bermeymiz. Orys tilindegi «morojenoe» sózi bolsa, sóz tanyghan kisige maghynasy anyq, boyauy qanyq emes ekeni beseneden belgili. Al bolgar tilinde balmúzdaqty «sladkoled» dep ataydy eken. Osy ataudyng orys tiline kirmey qalghany ókinishti. Sol Islәm aghamyzdyng ayaldama, jaghajay sekildi sәtti audarmalary qazir tól  sózimizge ainalyp ketti.

Týrik tili men qazaq tilining týbi bir, ejelgi týrki tildes tilder esebindegi kóneligi jәne ózara tuystyghy dau tughyzbaydy. Bir ghajaby, týrikter dinozavrdy denezor dep ataydy eken. Denesi zor januar degen úghymdy bildirip túrghan osy sóz bizding ata-babamyz sonau kóne ghasyrlarda, tipti dinozavrlar ómir sýrgen tústa bolghan degen batyl boljam jasaugha negiz beredi.Pildi pil, mamontty zil degen qazaqtar endi dinozavrdy da shet tilden engen kirme sóz esebinde qoldanbay, denezor dep atasa jarasyp-aq túrghan joq pa?! Shtampty týrikter istanba dep ataydy. Biz búl sózdi mórtaban dep jazyp jýrmiz. Zer sala qarasaq, týrik tilindegi balamasy úghymdy. Sonday-aq shanyraq kóteretin baqandy týrikter ministr degen sózding balamasy retinde qoldansa, qazaqtargha da olardan ýlgi alugha bolar edi. Qazaqta «alty baqan ala auyz» degen tirkes bar ghoy. Onyng týpki maghynasy baqan – basshy, el tiregi degendi bildirse kerek. Keleshekte til mamandary eki halyqqa ortaq úqsas tilderdi týbegeyli zertteui qajet sekildi.

Terminologiya komissiyasy bekitken terminderding ózinde tolyp jatqan ala-qúlalyq bar. Jergilikti tilshiler «otbasy» sózin kóbinese «janúya» dep aityp jatady. Búghan deyin ómirbayandyq derekterde jazylyp kelgen «tudy» degen sóz «tuyldygha» ainalyp ketti.

«Atyng barda jer tany jelip jýrip, asyng barda el tany berip jýrip» degen qazaqtyng qanatty sózin jaqynda teledidardan sóilep otyrghan bir azamat ózinshe ózgertip, «atyng barda jer tany shauyp jýrip» degen sóz bar dep aitqanyn estidim. Olay bolsa, onyng jalghasyn «as joq bolsa, jinap al alyp jýrip» dep aitugha da bolady ghoy. Óitkeni, býginde tekten tekke dalaqtap, shauyp jýretinder, biraq, sol shapqanyn mindet qylyp, elden bostan bosqa alyp jýretinder kóbeyip túr.

Qazaq teledidaryn órge sýirep jýrgenderding kóniline kelse de aitayyn, «Teledidar men tonazytqyshtyng qaysysyn jaqsy kóresin?» degen saual qoyyla qalsa, ekinshisin atar edim. Óitkeni, Allagha shýkir, tabysyng jetip túrsa, tonazytqyshtan asqazangha qajettining barlyghy tabylady. Al kók jәshikten jangha qajetin taba almay qalasyn. Kәris, ýndi, filippin kinolarynyng qazaqsha audarmalary kisi kýlerlik.

Eng soraqysy teledidardan kýn sayyn qyz-kelinshekter qoldanatyn әldebir «shýberekter», erkekterge arnalghan atyn aitugha úyalatyn «zattar» turaly jarnama berilip jatady. Bala-shaghamen birge otyryp kóruge bolmaydy. Sol ýshin qansha aqsha alsa da, elding ar-úyatyn taptap jatqan múnday jarnamalargha tosqauyl qoyyluy kerek.

Ayta bersek, sóz kóp. Múnyng bәrin qajeti bolsa, teledidarda jýrgen tilshiler kәdege jaratar degen niyetpen jazyp otyrmyn.

Aqylbek Shayahmet,

Ahmet Baytúrsynov atyndaghy QMU professory,
filologiya ghylymdarynyng kandidaty, jazushy, «Altyn qalam» iyegeri.

Abai.kz