«Bizding zamanymyz - ótken zamannyng balasy, keler zamannyng atasy» - dep Ahmet Baytúrsynúly aitqanday, osy eki zamangha dәneker bolatyn býgingi kýn bizding aldymyzgha auyr da abyroyly mindet qoyyp otyr. Ótken zamannan qalghan qoqys kóp. Batpandap kirgen aurudyng mysqaldap   shyghatyny   ras   bolsa,   keshegi otarshyldyqtan bastalyp, býgingi kýnge jalghasqan orystanu sayasatyn toqtatyp, jónsiz ózgertilgen jer-su attaryn qalpyna keltiru onay sharua emes. Búqaralyq aqparat qúraldary betinde keyingi kezde jer-su ataularyna baylanysty  «tiyse terekke, tiymese bútaqqa» degendey neshe týrli qisynsyz boljamdar jazylyp jýr.
Qostanay aumaghyndaghy kóptegen jer ataulary orysshagha «jetik» bireulerdin  jer attaryn qazaqshalauynan qate aitylyp kelgeni ras. Áuliyekól degen jer aty orys bosqyndarynyng qonystanuynan keyin sol arada jeti kólding boluyna baylanysty Semiozer bolyp atalghan bolatyn. Ony sol jerding keybir túrghyndary qazaq tiline sózbe-sóz audaryp alyp, biraz uaqyt Jetikól dep te atap jýrdi. Sol sekildi Jitiqara qalasynyng aty biraz uaqyt Jetiqara dep jazylyp keldi.  Jitiqara orys tilinen qazaqshagha kóshken atau emes, kerisinshe, aldyna «D» әrpin qoyyp, búrmalanyp jazylghan atau boldy. Sodan oryssha Djetygara bolyp aitylghan sóz qaytadan «shala qazaqshalanyp», Jetiqara bolyp búrmalanghan bolatyn. Qazirgi uaqytta tarihy әdilet qalpyna keltirildi.

«Bizding zamanymyz - ótken zamannyng balasy, keler zamannyng atasy» - dep Ahmet Baytúrsynúly aitqanday, osy eki zamangha dәneker bolatyn býgingi kýn bizding aldymyzgha auyr da abyroyly mindet qoyyp otyr. Ótken zamannan qalghan qoqys kóp. Batpandap kirgen aurudyng mysqaldap   shyghatyny   ras   bolsa,   keshegi otarshyldyqtan bastalyp, býgingi kýnge jalghasqan orystanu sayasatyn toqtatyp, jónsiz ózgertilgen jer-su attaryn qalpyna keltiru onay sharua emes. Búqaralyq aqparat qúraldary betinde keyingi kezde jer-su ataularyna baylanysty  «tiyse terekke, tiymese bútaqqa» degendey neshe týrli qisynsyz boljamdar jazylyp jýr.
Qostanay aumaghyndaghy kóptegen jer ataulary orysshagha «jetik» bireulerdin  jer attaryn qazaqshalauynan qate aitylyp kelgeni ras. Áuliyekól degen jer aty orys bosqyndarynyng qonystanuynan keyin sol arada jeti kólding boluyna baylanysty Semiozer bolyp atalghan bolatyn. Ony sol jerding keybir túrghyndary qazaq tiline sózbe-sóz audaryp alyp, biraz uaqyt Jetikól dep te atap jýrdi. Sol sekildi Jitiqara qalasynyng aty biraz uaqyt Jetiqara dep jazylyp keldi.  Jitiqara orys tilinen qazaqshagha kóshken atau emes, kerisinshe, aldyna «D» әrpin qoyyp, búrmalanyp jazylghan atau boldy. Sodan oryssha Djetygara bolyp aitylghan sóz qaytadan «shala qazaqshalanyp», Jetiqara bolyp búrmalanghan bolatyn. Qazirgi uaqytta tarihy әdilet qalpyna keltirildi.
Alpayda, sol әdilet qanatyn kenge jaya almay jatyr.Mysaly, Qostanay oblysynda әrtýrli dәuirde ózgertilgen eldi meken, jer-su attary mynaday:
Qútty alap - Zatobol
Áyet - Ayat
Shybyndy - Chebindovka
Qasqa at - Lomonosov
Maldybay - Novo-Nikolaevka
Qyzylqoja - Molodejnyi
Sonaly - Selinnyi
Maybalyq- Vostochnyi
Ótep - Qazaqstan    
Aldiyar - Veselyy Kut
Sholan - Elshanka
Enbek - Kotlovannyi
Mynbay - Beloglinovka
Erkinshilik - Svyatoslavka
Sýlikti - Dalinyi
Shaghan - Novo-Troisk
Somjýrek - Podgorodka
Aqtasty - Borisovka
Imanbay - Ogneupornyi
Birlik - Pobeda
Shaqar batyr auyly - Samany
Qyzylshyrpy - Lesnoy
Syrdaq - Svetlyi
Qaraghayly - Slavyanka
Toghyzbay - Oktyabriskiy
Qorpyldaq - Leninskiy
Baraqbay - Peschanoe
Qarabas - Smirnovskiy
Jadyra - Rybkino
Kerey - Priozernyi
Sýiindik  - Taran(Viktorovka)
Qaraoba - Krasnoseliskiy
Qayyndykól - Sherbinovka
Jabaghy - Juravlevka
Qyzyltal - Nikolaevskiy
Bekibay - Asenkritovka
Kórpeli - Varvarinka
Maqpal - Ekaterinovka
Dos  auyly - Ayatskoe
Maysholaq - Pavlovka
Qadaq - Natalovka
Qaraqoja - Stretinka
Borsyqbay - Barsukovka
Kóshqúl - Nelubinka
Obalkól - Marinovka
Kýshikbay - Lugovoy
Bir ghana Taran audanynda (búrynghy Áyet bolysy) jer betinen typ-tipyl joq bolghan qazaq auyldary: Qaratomar, Qarbasqan, Qaraqogha, Qarymsaq, Qojay, Kindiksay, Saryala at, Súpyly, Sabynkól, Mynatyz, Jaltyr, Shiyeli, Shegebay, Eltay, t.b. Bәrin tizip aitsaq, onyng úshy-qiyry jok. Úzynkól audanyndaghy «Úzynkól» degennen basqa eldi mekenderding atauy týp-týgel orys tilinde. Ózge  audandardaghy jaghday da jetisip túrghan joq.
Oblystaghy 4 qalanyng ekeuining atauy oryssha. Rudnyidyng bayyrghy atauy - Sarybay. Lisakov qalasynyng ornynda búryn Nauryzbay degen eldi meken bolghan. Audan ortalyghy Ordjonikidze - Týiemoynaq, Taran - Tobyl (nemese Áyet),  Fedorov - Jarkól ekenine qazaq týgili basqa últ ókilderi de daulaspas dep oilaymyn.
Qostanay oblysynyng kartasyna kóz salsanyz, zorlyqpen tanylghan ataular ayaq attaghan sayyn jolyghady.
Nikitinka,Stepanovka,Mihaylovka,Surikovka,Kostryakovka,Ryazanovka,Davydenovka, Konstantinovka, Tatiyanevka, Yanushevka, Dokuchaevka, Malorossiyka,Varvarovka,Nechaevka,Krylovka,Sverdlovka,Livanovka,Uspenovka, Diyevka, Moskalevka, Timofeevka, Annovka, Budennovka, Makovka, Slavyanka,Kamenka,Lutinka,Beloyarovka,Harikovka,Timiryazevka,Barvinovka,Novonikolaevka,Novopokrovka,Novonejinka,Novoshumnovka,Voskresenovka,Ershovka,

Mirolubovka, Svyatogorka,Milutinka,Valeriyanovka,Bannovka,Kostryakovka,Podgorodka,Tavrichenka,Zatobolovka, Múnyng keyingisin kezinde orystardyng ózi Samodurovka dep ataghan. Araqqa sylqiya toyyp alghan kelimsekter mekenine halyq auzymen sonday  atau berilgen. Bir kezderi nemis aghayyndar meken qylghan, keyin Torghay ónirinen qonys audarghandar jaylap otyrghan Semenovka degen jerding ózin orystar búl kýnderi Vorobievka dep ataydy eken. Kýlesiz be, jylaysyz ba?! Ne deuge bolady?
Ne maghynasy joq, ne jer tarihyna qatysy joq osynday ataular qúmyrsqaday qújynap jýr. Qazaq úghymyna say degen keybir ataulardyng ózi Shakirovka, Shadyksaevka bolyp búrmalanghan.
Búl jalghauy «skagha» bitkenderding bir parasy ghana. Al Aleksandrovskiy, Vladimirskiy, Baumanskiy, Leninskiy, Priuraliskiy sekildi jalghauy  «skiylargha» kóshsek, ony aityp tauysudyng ózine edәuir uaqyt kerek.
Jer-su jәne auyl ataularyna bir kezdegi kózqarasqa kisining kýlkisi keledi. Mәselen, Áuliyekól audanynda әlginde atalghan Shakirovka degen auyl boldy. Shәkir degen sol auylda ozat shopan bolghan, auyl bolsa sol kisining kózi tirisinde-aq Shakirovka atalghan. Búl ol kisining bedeline baylanysty emes, sol tústaghy últy orys basshynyng biri: «ozat shopan Shәkirding auylyn Shakirovka dep jaza salyndar» degen bir auyz sózden qoyylyp ketken.
Qazaq dalasynda osy kýni Zatobol, Zarechnyi, Pritoboliskiy, Priyrechenskiy sekildi zorlap japsyrylghan jer ataulary kóbeyip ketti. Búl sózderding maghynasy Tobyldyng jaghasy, syrty, ózenning jaghasy nemese manayy degen úghymdy bildiretini attarynan-aq kórinip túr. Alayda, kelimsekterding óktemdigimen osylay dep atalghan jerlerding tarihy ataulary úmyt bolyp barady.
Qazirgi Qostanay audanynyn  ortalyghy bolyp esepteletin Zatobolovka ertede Qútty alap dep atalghan. Búl turaly ózimizding klassik jazushymyz Beyimbet Maylin «Jalbyr» povesinde jazghan.
«Tobyl ózenin tómen qualay jýrip otyrsan, bir auyldan keyin ekinshi auyl kezdesip, Qostanay qalasyna jetkenshe eki bolys elding basynan kirip, ayaghynan shyqqanday bolasyn. Ásirese, jering aitsayshy. At shaptyrym jerdi alyp jatqan keng alaptar - Tobyl ózeni tasyghan kezde  tenizdey bop ketedi.  May ishinde tasyghan su qaytyp, iini ishinde sol alaptar  myng týrli-týsti jonyshqamen bezenedi, iili ishinde qybyrlaghan adammen tolyp, jarqyldaghan oraqty kóresin. «Ýy ornynday jerden bir keben shóp beretin  «Tobyldyng qútty alaby» atanghan jer osy. Alaptyng shóbi baydyng malyna  súlydan da júghymdy. Kedeyding malyna múnyng shóbi búiyrghan emes: kedeyding baygha qaryzdanbay jýrgen kýni bar ma, alaptan alghan shóbi sol qaryzyn óteuge ketedi...» (B.Mayliyn. «El syry».Almaty: Jazushy,1994 j.)
«Jalbyr» povesi osynday joldardan bastalady. Odan әri jazushy Tobyldyng ekinshi jaghy - qanattasyp jatqan qalyng poselke túrghyndaryna «Qútty alaptan» oryn tiygenin aita kelip «biraq, qazaq qúsap shóbine qyzyqpay, alqapqa olar ogorod egedi. «Orys, shirkin, jerding qadirin bile me?» - dep miyghynan kýletin aqsaqaldar da joq emes. Kýz kýni sonday aqsaqaldardyn: «Znakom, kartop beresing be?» - dep orys poselkesin qydyryp jýrgening kóresin» - deydi. Boyamasyz aitylghan shyndyq osy. Qútty alap orysqa qonys bolghaly qazaqqa onyng qadiri ketkeli qashan?!
Jazushy Jaysanbek Moldaghaliyev («Jomart jýrek» Almaty: Óner, 1990 j.): «Samodurovka Tobyldyng shyghys betine ornalasqan, uezdik qalanyng qalqany sekildi, ylghy annan, múnnan qashqan, ne adamnyn, ne qúdaydyng esebinde joq jataqtar mekeni bolatyn. Qyr elinen qalagha kelushiler ol mekendi ainalyp ótip, Tobyl ózenining paromyna basqa jaqtan kelip minetin. Óitkeni múndaghy jataq búzaqylary kóldenen kók attyny ótkizbey, ne tonap jiberetin, ne sabap jiberetin Sol minezine layyq resmy Zatobolovka aty ózgerip, Samodurovka bolyp ketken» - degen derek keltiredi.
Jazushy Ybyray Altynsariyngha arnalghan «Alghashqy qonyrau» atty kitabynda: «Kedey-kepshiktin, jetim-jesirding qara siraq jetimekterin tyshqan andyghan qara japalaqtay qaghyp alyp, Tobyldyng suyna bir batyryp alady da, pravoslaviyege kirgize salady. Tipti, osy Qypshaq júrtynda, Tobyldyng Ábilsay atalatyn iyirimine jәne bir  forpostyng qalana bastaghan kezi edi. Ózenning kýnshyghys betine kóshken beybastaq әskerlerding mekenin orystar «Samodurovka», qazaqtar «Doraq qala» dep atay bastaghan. Ashytpa araqqa toyyp alghan әskerler atty qazaq kezdesse, anadaydan myltyq atyp, tymaghyn týsirip, sabap jiberedi, әiel jolyqsa, abyroyyn tógedi» - dep jazady.
Samodurovka deytini - samogon aidaghan mújyqtar araghyn iship, esirgennen shyqqan sóz boluy kerek. Sondyqtan qasiyetti jer atauyn qaytaryp berudi talap etetin mezgil jetken tústa jetken jerimizdi salmaqtap, asyldarymyzdy  ardaqtap jatsaq - búl eldikting belgisi.
Qostanay audany keyingi jyldary qazaqy qalypqa kele bastady. Audan ortalyghynda Núrjan Naushabayúly atyndaghy qazaq mektebi, onyng irgesindegi Zarechnyy eldi mekeninde taghy bir qazaq orta mektebi boy kóterdi. Beyimbet aitqan eki bolysqa qaraghan kóp qazaq auylynyng biri osy Zarechnyy ornalasqan jerde de bolghany anyq. Onyng qazaqsha atauy qanday ekenin kóne qúlaq qariyalar bilmese, men tap basyp aita almaymyn.
Al Zatobolovka atauy qazaq týgili, basqa últqa da jat. Maghynasy búldyr, mәni shamaly sóz. Olay bolsa, «Qútty alap» degen tamasha jer atauyn qaytaratyn mezgil jetken joq pa?!
Qazaq qazaq bolghaly kórgen kýni azap bolghany, al HH-shy ghasyrda ózgelerge mazaq bolghany ótirik emes.  Tәni órtke sharpylghan, sanasy dertpen ulanghan, janary jaspen sulanghan halyqtyng tili әli kýnge toqaldan tughan balanyng kýiin keship keledi.
Atamekenimizdi birligimizding aighaghy, ana tilimizdi tirligimizding qaynary dep esepteytin bolsaq, jerimizding tóbe qúiqasy sypyrylyp, jayylymgha jamany ghana qalghanyn, suymyzdyng balyghy men baqasy tausylyp, tabany ghana qalghanyn, jaghalaudyng jekeni men boryghy tausylyp, kelimsekterding bos qalbyry men araghy ghana qalghanyn, al qazaq tilining búltyldaghan búlshyq eti bar bilegi emes, sýieginde jilik mayy bar, tepse temir ýzetin ayaghy da emes, jәudiregen janary ghana qalghanyn moyyndauymyz kerek.
Eshqashan kemdik kórmegen orys tiline tendik súraghandar pighylyn týsinu qiyn. Tyn  kensharlary qazaq auyldarynyng keskin-kelbetin aiqynday almaytyny  aqiqat.

Avtordan:

Búl «Qazaq» gazetinde 2011 j. 25 qarasha kýni (№ 46,47) jaryq kórgen maqala. Oblystyq «Qostanay tany» gazetinde de (№ 139) Jitiqara atauy turaly alyp-qashpa pikirler jazylyp jýrgendikten osyghan baylanysty taghy bir jaghdaygha nazar audarghym keledi. Óitkeni, jiti qarasang ghana sóz tórkinin angharasyn.
Kezinde Jetisudy Semiyrechie, Kókshetaudy Siynegorie dep audaryp alghan orys tildester Jitiqaranyng ekinshi bunaghyndaghy «qara» degen sózdi de ózderinshe óndep, Djetygora dep te jazghanyn bilemiz. Sonday jazular qalaaralyq avtobustardyng býiirinde «men múndalap» túratyn.
Qazaq toponomiyasyndaghy syn esimderge kelsek, qazaq úghymynda qasiyetti bolyp esepteletin «ýsh», «jeti», «toghyz» sandaryna baylanysty qoyylghan ataular da jetkilikti. Mәselen, Toghyzaq. Ony keybir basylymdar Toghúzaq dep jazyp jýr. Shyn mәnisinde, el auzyndaghy әngimege qaraghanda,  ataudyng týbiri toghyz. Bir shayqasta toghyz úly birdey qaza tapqan qypshaq júrtynyn  aqylman qariyasy: «toghyz-aq» dep barmaghyn shaynap jibergennen keyin tughan  atauda tarih shyndyghy jatyr.
«Ghylym» baspasynan 1989 jyly jaryq kórgen «Ortalyq Qazaqstannyng jer-su attary» degen kitapta berilgen tizimde Jitiqara atauy  san esimdik toponomiyalyq ataular qataryna jansaq jatqyzylghan. Qazaq Sovet Ensiklopediyasynyng 4-shi tomynda qalanyng aty Jetiqara dep kórsetilgen.
Osy qatelerding saldarynan keyin qalpyna keltirilgen qala atauy kóbinese, әsirese, orys tilinde qate aitylady. Keybir teledidar diktorlary Jitikarany ysyryp qoyyp, bayaghysha Djetigora dep sanqyldaydy.
Qazaqstannyng ontýstik-shyghysynda Dolanqara dep atalatyn tau bar. Búl ataudyng alghashqy bunaghy Dolan monghol tilinde doloon, yaghny jeti degen sóz. Belgili ghalym E.Murzaev óz zertteuinde osy ataudyng ekinshi bunaghyndaghy «qara» sózin slavyan tilindegi  gora (tau), aughan tilindegi gor (tau), alban tilindegi gur(tau), armyan tilindegi qar (tas), kóne ýndi tilindegi giriys( tau), hindy tilindegi gar (qamal), gruzin tilindegi gora (tau) sózderimen salystyrady. Áriyne, ana tilimizdegi «qara» sózi tau degen úghymdy bildirui mýmkin. Biraq, biz biletin Jitiqarada jeti tau joq, jalghyz-aq tau bar. Qazaqy úghymgha salsaq, Jalghyztóbe. «Qaraymyn qarayghangha mal ma eken dep» bastalatyn halyq әninde aitylghanday, búl sózding basqa maghynasy da jetkilikti.Osy sózderge zer salsaq, «jyty», «jiti» degen sózder bajaylap qara, anyqtap qara degendi,  al ekinshi bunaqtaghy sóz kәdimgi kóru, qarau degendi bildiredi emes pe?! Yaghni, Jitiqara atauyn san esimnen emes, syn esimnen izdegen abzal.
Shoqan Uәlihanovtyng bes tomdyq shygharmalar jinaghynyng 1-shi tomynyng 152 betinde «Jyty» sózine týsinik berilgen. Onda: «Jyty-tez, shapshan, qolma-qol. Jyty qara - tez habar alatyn qarauyl orny (sm. kirgizsko-russkiy slovari. Izdanie vtoroe. Orenburg, 1903, str 89)» - dep atap jazylghan.
«Qozy Kórpesh -Bayan súlu» jyryndaghy:
«Alys bolyp Bayan qyz bara almaydy,
Jyty habar jaryna bere almaydy.
Júrtyn jiyp, Qarabay oilatsa da,
San kisiden bir kisi taba almaydy» - degen shumaqtaghy «jyty» sózi osy maghynany bildiredi. Yaghni, Jitiqaranyng alghashqy  atauy Jytyqara bolyp aityluy da yqtimal.
Orys patshasynyng ókili Tevkelevting 1748 jyly jazylghan qújattarynda: «Abulgaiyr-han kochuet nyne ot Orska na vershiyne Kamyshlak-reky na dvudennuy ezdu, a Djanebek-tarhan - po reke Tobolu u nazyvaemoy gory Djitykara ezdy na try dnya» («Istoriya Kazahstana v russkih istochnikah HÝI-HH vekov», tom 3,152 bet)» - degen derekter bar. Osy orys tilindegi tau atynyng jazyluynan da, onyng atauy Jetiqara emes, Jitiqara bolghany  kórinip túr. Qazirgi Jitiqara (orys tilinde Jitikara) atauy ýkimetting qaulysymen tarihy әdilet qalpyna keltirilgen tarihy atau. Endeshe ónbeytin daudy quyp, әurege týsuding ne qajeti bar?!

Aqylbek Shayahmet,
Ahmet Baytúrsynov atyndaghy QMU professory, jazushy

«Abay-aqparat»