Tәuelsizdik alghanymyzgha otyz jyldan asty. Býginde Qazaqstan – ózining shekarasy, rәmizderi, zannamasy jәne halyqaralyq dengeyde moyyndalghan egemen memleket.

Alayda osy uaqyt ishinde qoghamda bir súraq jii kóteriledi: nege elimizde әli kýnge deyin kóshe ataularynan bastap dýken sórelerindegi, memlekettik mekemeler men jeke kenselerdegi jazular, habarlandyrular, tipti jarnamalar da eki tilde – qazaq jәne orys tilderinde qatar jazylady? Búl ýrdis nelikten әli toqtamay keledi? Memlekettik tilge basymdyq beruding uaqyty jetken joq pa?

Memlekettik til – kez kelgen elding ruhany tәuelsizdigining basty kepili. Til arqyly últtyng oi-sanasy, mәdeniyeti, dýniyetanymy kórinis tabady. Sondyqtan til mәselesi – jay ghana qarym-qatynas qúraly emes, eldiktin, egemendikting jәne últtyq biregeylikting kórinisi.

Qazaqstan Konstitusiyasynyng 7-babynda anyq jazylghan: «Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tili – qazaq tili». Sonymen birge, «memlekettik úiymdar men jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynda orys tili resmy týrde qazaq tilimen teng qoldanylady» delingen. Dәl osy songhy sóilem býginde tildik sayasattaghy eng dauly jәne talqylanatyn normagha ainaldy.

Konstitusiyadaghy búl bap elimizding tarihiy-әleumettik jaghdayynan tuyndaghany ras. Tәuelsizdikting alghashqy jyldary qoghamdaghy orys tildi azamattardyng ýlesi joghary bolghandyqtan, elding túraqtylyghyn saqtau maqsatynda qos tildilik prinsiypi engizildi. Biraq sol jaghday býgingi kýnge deyin saqtalyp qaluy – óz aldyna súraq. Óitkeni arada otyz jyldan astam uaqyt ótti, últtyng ruhany ózegin qalyptastyru kezeni әldeqashan jetildi. Endeshe, nege qazaq tili әli kýnge deyin kýndelikti ómirding barlyq salasynda tolyq ýstemdikke ie bola almay otyr?

Eki tilde jazu – tarihy iynersiya ma, әlde nemqúraylylyq pa? 

Býgin Almaty men Astanadaghy kez kelgen supermarketke kirip qaranyzshy. “Kiru/Vhod”, “Aksiya/Jenildik”, “Sýt/Moloko”, “ Nan/Hleb” degen jazular qatar túr. Memlekettik organdardyng esikterinde “Kadr bólimi/Otdel kadrov”, “Qabyldau bólmesi/Priyemnaya ” degen jazular әli de kezdesedi. Búl kórinis tek iri qalalarda emes, audan ortalyqtarynda da keninen taralghan. Tipti memlekettik mekemelerding resmy sayttarynda qazaq tilindegi núsqa oryssha mәtinnen keyin ornalastyrylyp, keyde audarmasy shala, formaldy týrde jazylady.

Múnday jaghdaydyng birneshe sebebi bar.

Birinshiden, osy – kenestik kezennen qalghan psihologiyalyq iynersiya. Sol dәuirde orys tili «iri últtar tili», «bilim men mәdeniyetting tili» dep tanyldy. Kóptegen buyn sol oimen ósti, al sol buyn osy kýnderi sheshim qabyldaytyn adamdar qatarynda.

Ekinshiden, memlekettik organdar men biznes subektilerining jarty bóligi qazaq tilinde jazudy qiynsynady nemese oghan nemqúraydy qaraydy. Ýshinshiden, til sayasatyn naqty jәne qatang týrde iske asyratyn tetikterding әlsizdigi bayqalady. Zang jýzinde talap bolghanymen, is jýzinde baqylau men jauapkershilik joqtyng qasy.

Qazaq tiline jauapkershilik – barsha azamattyng mindeti

Keybireuler: «Eki tilde jazu – ynghayly, bәrine týsinikti ghoy» deydi. Biraq osy pikirding astarynda memlekettik tilge degen salghyrt kózqaras bar. Eger biz shynymen qazaq tilin memleketting túghyrly belgisi dep sanasaq, onda ony barlyq jerde qoldanu – tek til mamandarynyng nemese Ýkimetting ghana emes, barsha qoghamnyng mindeti boluy kerek.

Kóptegen damyghan elder óz tilining mәrtebesin qorghau ýshin arnayy zandar qabyldaghan. Mysaly, Fransiyada fransuz tilining qoldanyluyn qatang retteytin «Tubon zany» bar. Búl zangha oray, barlyq jarnama, habarlandyru, qoghamdyq nysandardaghy jazular mindetti týrde fransuz tilinde boluy tiyis. Al aghylshyn tilindegi sózder tek qajet bolghan jaghdayda ghana qosymsha qoldanyluy mýmkin. Kórshi Ózbekstan men Týrkimenstan da memlekettik tilge kóshu jaghdayyn tabandylyqpen jýrgizip keledi. Ózbekstanda 2020 jyly qabyldanghan jana zang boyynsha memlekettik organdar men kәsipkerlerding resmy ataulary, mandayshalary jәne jarnamalary tek ózbek tilinde jazyluy mindetteldi. Al bizde múnday naqty talap әli de búlynghyr kýide qalyp otyr.

Keyde kәsipkerler: «Qazaq tilinde jazsaq, orys tildi kliyent týsinbeydi», – deydi. Biraq osy uәj býginde óz negizin joghaltty. Óitkeni elimizdegi orys tildi azamattardyng kóp bóligi qazaq tilin týsinedi, keminde kýndelikti túrmystyq dengeyde sóiley alady. Al jastardyng kóp bóligi ýsh tilde erkin sóileytin úrpaq bolyp ósip keledi. Sondyqtan, “qazaqsha jazsaq, týsinbeydi” degen syltau – jalqaulyq pen nemqúraydylyqtyng kórinisi ghana.

Qazaq tili býginde tek túrmystyq til emes, ol ghylym men tehnologiya, biznes pen zang salalaryna da erkin ene alatyn tilge ainaldy. Memlekettik qújattar, zandar, strategiyalyq baghdarlamalar týgeldey qazaqsha jazylyp keledi. Tipti halyqaralyq dengeydegi forumdar men konferensiyalarda qazaq tilinde bayandama jasau qalypty jaghdaygha ainaldy. Demek, qazaq tili – zamanauy ómirding barlyq talabyna say keletin tolyqqandy til.

Eki tildilik sayasattyng kólenkeli tústary

Eki tildilik – bastapqyda qoghamdyq kelisim men túraqtylyqty saqtaugha baghyttalghan dúrys sheshim boldy. Biraq ol uaqytsha qúral retinde qarastyryluy tiyis edi. Qazirgi tanda búl sayasat memlekettik tilding damuyna keri әserin tiygizip otyr. Sebebi “eki tilde jazu kerek” degen týsinik qoghamda “qazaq tili men orys tili teng dәrejede” degen jansaq pikir tudyrdy.

Nәtiyjesinde memlekettik tilding mәrtebesi qaghaz jýzinde ghana qalyp, is jýzinde ekinshi oryngha syrghydy. Búl ýrdis әsirese qala túrghyndary arasynda keng taraghan: resmy hattar, jinalystar, jarnamalar, mәzirler – bәri әli kýnge deyin qos tilde jýredi.

Eger biz rasymen de «Qazaq eli» dep atalghymyz kelse, tildik sayasat ta soghan say boluy tiyis. Óitkeni til – memleketting eng basty iydeologiyalyq qúraly. Qogham til arqyly birigedi, til arqyly ózin tanidy.

Qazaq tili – tek qazaq halqynyng ghana emes, barsha qazaqstandyqtardyng tili. Búl – elding biriktirushi faktory. Sondyqtan, qazaq tilinde jazu, sóileu nemese júmys jýrgizu – últshyldyq emes, ol azamattyq jauapkershilik. Tilding birligi elding birligin nyghaytady. Kerisinshe, eki tildiklik – qoghamdy bólshekteydi, adamdardyng arasynda psihologiyalyq shekaralar qalyptastyrady. Býgingi jahandanu zamanynda memleket ózining últtyq kelbetin saqtaghysy kelse, eng aldymen tiline qamqor boluy tiyis. Tilin qorghau – últtyng mәdeny jәne sayasy tәuelsizdigin qorghau degen sóz.

Ne isteu kerek?

Birinshiden, memlekettik til turaly zandy naqty kýsheytu qajet. Onda mandaysha, jarnama, habarlandyru, tauar belgisi jәne memlekettik mekeme ataulary mindetti týrde qazaq tilinde jazyluy kerek degen talap boluy tiyis. Ekinshiden, memlekettik qyzmetkerlerge arnalghan tildik standarttar engizilui qajet. Memlekettik qyzmette isteytin әr azamat qazaq tilin erkin mengerip, is qaghazdaryn tolyq qazaqsha jýrgize aluy tiyis. Ýshinshiden, til mәdeniyetine qoghamnyng әr mýshesi ýles qosuy qajet. Kәsipkerler óz dýkenin, meyramhanasyn, kensesin qazaqsha bezendirse, ol tek patriottyq qadam ghana emes, sonymen birge tútynushynyng senimin arttyratyn imidjdik artyqshylyq bolmaq. Tórtinshiden, mektepten bastap joghary oqu oryndaryna deyin qazaq tilinde sapaly bilim men kontent úsynu jalghasuy tiyis. Jastar ana tilinde oilap, ana tilinde janalyq ashugha mýmkindik aluy kerek.

Qazaq tilin tolyqqandy memlekettik til etu – uaqyt talaby ghana emes, últtyng bolashaghyn aiqyndaytyn tarihy mindet. Bizding egemendigimiz tek shekara men tu arqyly emes, eng aldymen, óz tilimiz arqyly tanylady. Sondyqtan “eki tilde jazu” dәuiri birtindep óz mәresine jetip, qazaq tilining tabighy ýstemdigi ornauy tiyis. Búl ýshin zang da, qogham da, әrbir azamat ta bir maqsatta júmys isteui qajet. Qazaq tili – bizding ortaq baylyghymyz, tәuelsizdigimizding ruhany tiregi. Endeshe, óz ana tilimizdi shynayy qúrmetteu – el bolashaghyn qúrmetteu degen sóz.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz