Uinston Cherchili myrza demokratiyanyng biylik nysanynyng nashar týri ekenin, biraq adamzat әzirshe odan jaqsy eshtene oilap tappaghandyghyn aitqan. Al filosof Platon: «Kez-kelgen demokratiya týbinde diktaturagha ainalady», dep sanaghan. Ondaydy boldyrmau ýshin qayta órleu zamanyndaghy Djon Lokk, Sharli Montekie siyaqty aghartushylar biylikting bólinuin, yaghny memlekettik basqarudaghy tejeu-tenestiru jýiesin oilap tapqan. Sondyqtan, elde halyqtyq biylikti ornata otyryp, diktaturagha ainalmay, últtyq mýddeni qorghaytyn sayasatty qamtamasyz etetin birden bir jol ol – biylikting ýsh tarmaqty tәuelsiz instituttarynyng jýieli júmys isteuin qamtamasyz etu. Basqa jaghdayda elding sayasi-ekonomikalyq vektory biylikte otyrghan adamnyng jәne onyng komandasynyng kózqarasyna tәueldi bolady jәne onyng qúrbanyna ainalady. Elimizde qalyptasqan sayasy ahualdy osy túrghyda qarastyrghan dúrys.

Keybir anglo-saksondyq qúqyqtyq jýielerde prokuror qyzmetin atqarghan túlgha sot qyzmetine auysqysy keletin bolsa, belgili bir uaqyt aralyghynda advokaturada júmys isteui kerek degen talap kezdesedi. Yaghni, prokurorda aiyptau kózqarasy daghdygha ainalyp ketedi. Al sot qyzmetine qoyylatyn obektivti talapqa say boluy ýshin aiyptalushyny qorghap ýirenu kerek. Búl – qyzmettik mindettemelerding sipatyna baylanysty adamnyng oilau jýiesinde shablondar qalyptasatynyn aighaqtaytyn bir mysal. Al kәsiby diplomattyng qanday qasiyetter men qabiletterge ie boluy kerek ekeni kópshilikke mәlim. Mysaly, diplomat ortalyq biylik bekitken kózqarasqa sәikes әreket etedi de, óz pikirin qoldanudy mýmkindiginshe azaytady. Diplomattyng kәsibi – ynghaysyz súraqtarda, qiytúrqy mәselelerde ótirik bolsyn, sofistikalyq әdistermen bolsyn, jogharydan berilgen pozisiyany qorghay otyryp, sóilesip otyrghan adamdy renjitip almaugha negizdelgen. Osy orayda Preziydent qolyna shynayy biylikti shoghyrlandyrghan toptar men ashynghan halyqtyng arasyndaghy diplomatqa úqsaydy. Búl, әriyne, mening jeke pikirim. Biraq, Qasym-Jomart Kemelúlynyng syrtqy jәne ishki sayasattaghy keybir sheshimderine onyng kәsiby daghdylary әser etui mýmkin ekenin bayqaymyz.

Dәlel kerek pe? Preziydentting Qyrym mәrtebesine qatysty: «Anneksiya degen Qyrymgha qatysty tym auyr sóz...», - degen mәlimdemesi Qazaqstannyng úzaq merzimdi qauipsizdik mәselesine әser etui mýmkin. 1973 jyly Fransiyanyng Tynyq múhitta yadrolyq qarudyng synaghyn úiymastyrghanyna qarsy Avstraliya men Jana Zelandiya BÚÚ Halyqaralyq sotyna jýgingen bolatyn. Sot ózining sheshiminde Fransiyanyng yadrolyq synaq jasaudan bas tartqany jóninde mәlimdeme jasaghan. Ol mәlimdeme Fransiya ýshin mindetteme bolyp sanalady dep sheshken. Yaghni, memleket basshysy belgili bir halyqarlyq qúqyqta oryn alghan oqigha turaly  auyzsha bolsyn, mәlimdeme jasasa, ol memleketting resmy ústanymy retinde moyyndaluy әbden mýmkin. Al Qazaqstangha Qyrym týbeginen kelgen tauarlar Resey emes, Ukraina aumaghynan eksporttalatyndyqtan EEO-nyng mýshesi emes el tauary retinde kedendik rәsimdelu kerektigin belgileytin birneshe sot sheshimderi bar. Osylaysha Qazaqstan Qyrymdy Ukraina aumaghy retinde moyyndasa, ol jaqtaghy ózin-ózi anyqtau qúqyghyna negizdelgen referendumdy moyyndamauy kerek. Ol jaghdayda anneksiya termiyni búl jaghdaygha әbden keledi. Osy orayda Qazaqstan diplomatiyalyq beytaraptylyqty ústanyp otyr. Biraq tarih kuә, zaman ózgergenimen Reseyding syrtqy sayasatynyng modeli 2008 jyldan bastap qaytadan agressivti baghyt alyp, ózining mýddesi bar aimaqtarda ashyq óktemdik sayasatyn jýrgizude. Erteng jerimizding bir bóliginen aiyrylyp jatsaq «anneksiya» sózi auyr bolady ma, jenil bolady ma?! Oilana berinizder...

Endi de fakto Reseydi jiyrma jyl basqaryp otyrghan V. Putin myrza tarihy әdilettilik turaly әngimeni taghy bastady. Aldynda ol kisining qazaqtyng memleketteligi turaly pikiri el qazynasyna ýsh milliard tenge kóleminde auyrtpalyq týsirip, úlan-asyr toy úiymdastyrugha mәjbýrlegen bolatyn. Osy joly Preziydentimizding Mәskeude ótetin әskery sheruge barudan bas tartuy jeter edi. Biraq, bizding taraptan eshqanday jauap bolmady. ­Ózining sayasy reytingisin kóterudi kórshi memleketke qysym jasaytyn qúral retinde qoldanu ýshin Resey TMD aumaghynda birneshe «qatyryp tastalghan qaqtyghystar» (Qarabah, Prednestrovie, Donbas) úiymdastyrugha mýddeli bolghan. Onday «búzaqy» kórshining tilin tabudyng joly retinde biz «Bәke, siz keremetsiz ghoy» sayasatyn qoldanyp kele jatqandaymyz. Onyng qanshalyqty nәtiyjeli bolatynyn kóre jatarmyz...

Taghy bir derek. Ekinshi túlghanyng sanaly әreketining nәtiyjesinde sening mýlkine zalal kelse, onday túlghagha basqa sharalar qoldanylmasa da, keltirilgen zalal kólemindegi somany óndirip alugha qúqyly ekeni aqiqat. Ózbek kórshilerimiz su tospasy býlingen kezde óz egistikterin qútqaryp qaluy ýshin artyq sudy bizding jerge jibere saldy. Sonyng kesirinen ýiler qirady, mal qyryldy, egistik alqaby sudyng astynda qaldy. Ókinishke qaray, әli kýnge deyin keltirilgen zalaldyng kólemi anyqtalghan joq. Biraq, onday sommany ózbek kórshimizden óndirip alugha qúqyqtyq negiz bar edi. Alayda, ainalyp kelgende ol mәsele eki preziydentting arasyndaghy telefon arqyly әngimemen sheshilip ketti. Reseyding oligarhy ózi qalaghan kólemde qarajat jiberetinin habarlady, Ózbekstan ózi qalaghan kólemde júmysshylaryn jiberdi. Onday «kómek» zardap shekken aumaqtardy qalpyna keltiruge bólinetin el qazynasynyng shyghynynyng qay bóligin jabatyny belgisiz. Osylaysha el budjetining bir tiynyn shygharmay әreket etu mýmkindigi bola túra, óz qaltamyzdan aqsha shygharugha mәjbýr boldyq. Ne degen esepke joq el edik?!.  Búl jerde transmemlekettik ózenderdi paydalanu jóninde halyqaralyq konvensiya bar ekenin eskeru kerek. Ózbekstan da qol qoyghan búl qújat boyynsha olar Qazaqstannyng kelisiminsiz sugha tospa jasaugha qúqylary joq edi. Soghan qaramastan ózbek aghayyndar sudy bekitip alyp, úzaq jyldar boyy elimizding bir aimaghyn zar qaqsatyp keldi emes pe... Endigi mәsele – kórshilerimiz su tospasyn qalpyna keltiredi me, joq pa?! Oghan bizding Preziydentimiz elshi retinde jauap beredi me, әlde memleket mýddesin birinshi oryngha qoyady ma, mәsele osylay qoyylyp otyr!

Taghy da  sol «Tәuelsiz memleketter dostastyghy» dep atalatyn úiym mәselesi... Halyqtyng arasynda eleuli qarsylyq bolghanyna qaramastan kezinde kedendik odaq qúryldy. Ol odaqtyng qaybir mýshesining halqyna týsinikti bola qoymaghan keyingi transformasiyasy da jýrgizilip jatyr. Euraziyalyq ekonomikalyq odaqty qúru turaly 77 bettik shartty oqyp kórgen qazaqstandyqtar da kóp emes shyghar. Belorussiyanyng qazirgi basshysy Lukashenko myrza odaqqa qatysty syn aitqanda qay taraptyng mýddesi shektelip jatqany birden týsinikti bolyp qalady

Elding ishki sayasatynda ne bolyp jatqanyn týsinu ýshin jogharghy isteblishmentte insaydy bar, sayasattanuda mamandanghan adamnyng boljamdaryna senuden basqa eshtene qalmasa, Qazaqstannyng syrtqy sayasatynda qabyldanyp jatqan sheshimder qanday negizde jasalghanyn bilu tipti elitagha ghana qol jetimdi bolyp otyr. Qanday da bir eleuli ózgeris sayasatyn jýrgizu ýshin sayasy erik qajet. Sayasy erikke serpilis qajet, halyqtyq qoldau boluy shart. Al halyqtyng qoldauy ýshin jay úran retindegi propaganda emes, týsinik bolghany jón. Bizge shynymen bolyp jatqan mәselening barlyq qyryn ashyp berip, elimizding mýddesi qayda jatqanyn kórsetse, halyq onday basshynyng sonynan eredi. Halqynnyng qoldauy bolsa, meninshe, eng batyl qadamdargha barugha bolady. Basqa jaghdayda «sen tiymeseng men tiyme», «jyrtyqty jamau» sayasy tehnologiyalary qoldanylatyn irkilu ne toqyrau mәselesi oryn alady. Jeke óz basym osy elding azamaty retinde ózimdi qanday da bir memleketting sayasatyna әser ete alatyn adam retinde sezinbeymin. Kóptegen sheshimderdi, әsirese kadrlyq mәseleni qoljetimdi aqparattyng joqtyghyna baylanysty týsinbeymin. Shiykizat eksportyna tәueldilikten shyghu baghytyndaghy nәtiyjeli әreketterdi kórmedim. Azamattyq qúqyqtarym, sonyng ishinde jeke menshikke qolsúghylmaushylyq qamtamasyz etiletinine senbeymin. Búnyng bәri mening sayasy beytaraptyghyma alyp keledi. Osynday beytaraptylyq elimizding óz әleuetin, potensialyn tolyqqandy jýzege asyra almauynyng eleuli sebepterining biri.  Óz elimde jaldamaly pәterde túryp jatqan adam siyaqty bir sezim osydan, shetelge jastardyng aghyluy da osydan. Kez-kelgen úzaq merzimdi diskriminasiya radikalizasiyagha alyp keledi. Qorday men Almaty oblysyndaghy etnikalyq janjaldyng da sebepteri osydan. Qazaqstan halqy týgeldey memleketti biyleuden shettetilgen. Olardyng 70 payyzy qazaqtar. Sayasy erikti bildiruding basqa joly bolmaghandyqtan osynday osal nýktelerde halyqtyng narazylyghy  payda bolady jәne demokratiyany qamtamasyz etetin institusionaldy reformalar oryn almaghan jaghdayda әleumettik tensizdikting negizinde, etnikalyq negizde, diny jәne t.b.  negizde janjaldar oryn ala beredi. Al elimizding ekinshi Preziydentining ishki sayasaty da jartylay, shala sharalargha toly. Mitingterdi ótkizu tәrtibin «habarlaushy» sipatqa kóshiretinin jariyalaghanymen qabyldanghan zang bәribir shekteulerdi saqtap qaldy. Sayasy partiyalar qúru tәrtibindegi ózgerister qolyndaghy eki kisenning birin sheshumen ten. «Estiytin memleket» tújyrymdamasy el nazaryn kishigirim auqymdaghy, tipti keyde túrmystyq dengeydegi mәselelerge búryp qoydy. Eldegi qarajat ekonomikagha qyzmet etuding orynyna, kem degende Astana qarjy ortalyghyna jiberiluding ornyna әli de shet eldik offshorlargha aghylyp jatyr. Elding basty strategiyalyq baghyty aiqyn emes, múnay baghasynyng qúldyrauy, pandemiya, ekonomikanyng diyversifikasiyalanbauy kesirinen bastalghaly jatqan daghdarystan shyghudyng aitarlyqtay jospary úsynylmaghan. Kómirtekti otyngha súranys túraqty týrde qúldyrauda. Qytay men AQSh arasynda ekonomikalyq soghys bastalghaly túr. Endigi múnay elge azyq bolmaytyn zaman keldi jәne biz oghan dayyn emespiz. Osynday qiyn qystau uaqytta elge týbegeyli ústanymy bar, baghdary bar biyleushi sayasy kýsh kerek. Auyrghandy dәri berip emdeytin emes, isikti kesu kerek jerde kesetin, últtyq ruhty jandyratyn kóshbasshy qajet. Sayasy beytaraptylyq qayda jeteleytinin otyz jyldyq tarih kórsetti. Condyqtan bizge elshilik qyzmetti tereng mengergen túlgha ghana emes, elim deyitin er kerek!

Syrym Ábil,

halyqaralyq qúqyq magistri.

Abai.kz