Ókinishke oray koronovirus indetining birinshi tolqynyn auyzdyqtay almay jatqanda, jyghylghangha júdyryq degendey oghan pnevmoniya qosyldy. Býgingi tanda koronavirusqa shaldyqqandar sany 60 mynnan asty. Mausym aiynda pnevmoniyagha 623 adam shaldyqqan, búl kórsetkish ótken jylmen salystyrghanda 2,3 ese joghary.

1-8 shilde aralyghynda 56 809 nauqas tirkelip, 39 702-ning etiologiyasy koronoviruspen birdey, 9789 bakteriyaly ekeni anyqtalypty. Jarty jylda pnevmoniyadan 1780, koronovirustan 375 adam qaytys bolghan, sauyqqandary - 33814 adam. Songhy kezde Qazaqstanda keng taralghan pnevmoniyany dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymy koronovirus indetining bir týri degen boljam jasady. Osyny eskersek, býgingi tanda búl aurugha shaldyqqandar 250 mynnan, qaytys bolghandar 2 mynnan asty.

Koronovirus elimizde jana tarala bastaghan kezde myndaghan alys jәne shetelderden oralghan azamattardy eki apta karantinde ústap, úshaq pen poezda jәne qoghamdyq oryndarda nauqas adammen birge bolghandardy provizorlyq emhanalargha jatqyzyp, milliardtaghan qarajat júmsasaq, býgingi tanda onymen jenil jәne ortasha dәrejede auyrghandardy ýide jatyp emdel dep kenes berilude. Indetting taraluyn shekteu ýshin elimizde eki ay tótenshe jaghday jariyalanyp, qalalarda blokpostylar qoyylyp, avtokólik qatynastary toqtalyp, azamattardyng kóshege shyghuy qatang shekteldi. Kópqabatty túrghyn ýilerding birinde KV shaldyqqan adam bayqalsa, ghimarat karantinge alynyp, kireberisteri men ainalasy, Almaty men Núr-Súltan qalalarynda halyq kóp jýretin kósheler men sayabaqtar,  ayaldamalar zalalsyzdandyryldy.

Áriyne sanitarlyq gigiynealyq túrghydan búl shara qajet bolghan shyghar, biraq virustyng jogharghy temperaturagha berik, ony joyatyn birde bir himiyalyq zat joq ekenin eskersek, milliarrdataghan budjet qarajaty bosqa ysyrap boldy. Mamyr aiynda koronoviruspen kýresuge 6 trillion tenge nemese 13 milliard dollar, JIÓ-ning 8%-yna juyq qarjy júmsalypty degen aqparat boldy. Jaqynda taghayyndalghan densaulyq saqtau ministr A. Soydyng resmy mәlimeti boyynsha 114 mlrd 826 mln, Qarjy ministrining birinshi orynbasary B. Sholpanqúldyng mәlimetine sәikes 191,9 milliard tenge júmsalypty. 

Býgingi tanda Densaulyq saqtau ministrligi men respublikanyng Bas sanitarlyq dәrigeri úsynghan sharalar koronovirustyng taraluyn shekteude  naqty nәtje bermegenin, jauapty sheneunikter men ghalymdardyng boljamy aqtalmaghanyn moyyndaugha mәjbýr boldyq. Qazaqstan telearnasynyng «Ashyq alan» baghdarlamasy úiymdastyrghan, ministrlik ókili men mamandar qatysqan habardy túraqty kórip jýrdim. Alghash virus infeksiyasynan saqtanudyng negizgi joly -  azamattardyng betperde paydalanuy ekenine mýlde nazar audarylmady. Sebebi keyin belgili boldy, dәrihanalarda ol  tapshy eken, alypsatarlar múqtadjyqty paydalanyp baghasyn eselep satyp, paydagha kenelu ýshin alyp qoyghan eken.

Virus infeksiyasy keselge shaldyqqan adamdar týshkirip, jótelgende auagha taralyp, kóbinese sol arqyly júghatyndyqtan Qytay mamandary betperde paydalanudy keselden saqtanudyng birinshi sharty dep esepteydi. Kelesi sharttar nauqas adamdarmen qatynasta bolmaugha tyrysu nemese belgili qashyqtyq saqtau, qoldy jii sabyndap juu. Atalghan habargha birneshe ret qatysqan professor D. Baysheva infeksiya tipten nauqas adam otyrghan oryndyq pen divannan, kiyimderinen júghatynyn, dúrys tamaqtanu men salauatty ómir saltyn ústap, sportpen ainlysudy aitudan jalyqpady.

Koronovirus elimizde janadan tarala bastaghanda, kýzding sonyna qaray indetting ekinshi tolqyny bolatynyn, túmaumen qosyla oghan kóptegen azamattar shaldyghyp, jaghday әlde qayda kýrdelene týsetinin, sondyqtan iri megapolister men oblys ortalyqtarynda infeksiyalyq auruhanalar, olardyng qasynda dәrigerler túratyn jataqhanalar men tamaqtanatyn ashanalar saludy úsynghan edim. Býgingi tanda iri qalalarda auruhanalarda oryn jetispeuinen jenil jәne ortasha dәrejede auyrghandar ýiinde  emdelude, demek infeksiya otbasy mýshelerine taraluda.

Jaqynda Elbasy «Samúryq qazyna» qorynyng basshysy A. Esimovti qabyldap, Almaty men Elordada birmyndyq auruhanalar salugha qajet qarajat bóluge tapsyrys berdi. Ókinishke oray jedel jәrdem qyzmetine súranys eki ýsh esege deyin artyp, nauqastargha mezgilinde kómek kórsetuge mýmkindik bolmay, tәjiriybeli dәrigerler men kólikter jetispeude. Atyrau oblysyna Reseyden on eki dәriger kelip kómek jasauda. Áriyne dәrigerlerge onay emes ekenin, olardyng nauqastardy ólimnen arashalap qalu ýshin  shamasy kelgenshe kómektesip, ailap otbasyn kóre almay jýrgenin bilemiz.  Ýstimizdegi jyly eki mynnan asa aqhalattylar koronovirus júqtyryp, 28  dәriger qaytys boldy. 

Bir millionnan asa túrghyndary bar megapolister Almaty men Núr-Súltan jәne Shymkent qalalary koronovirus pen pnevmoniyanyng taraluy boyynsha   alghashqy oryndarda ekeni týsinikti. Indetterding kóp taralghan aimaqtary iri óndiris oryndary bar Atyrau, Aqtóbe, Qaraghandy, Pavlodar oblystary bolyp túr. Demek toy tomalaqpen qatar, júmysshylar shoghyrlanghan múnay jәne ken oryndarynda. óndiristik kәsiporyndarda sanitarlyq jәne gigiyenalyq talaptardyng saqtalmauy indetting taraluyna sebepker bolyp otyr. Osydan bir aiday búryn Atyrauda júmysta bolghan jýzge juyq júmysshy koronovirus júqtyryp, ýilerine qaytarylghany jayly aqparat bolghan edi.

Býgingi tanda koronoviruspen pnevmoniyagha shaldyqqandardy emdeu tәsilderi asa ózekti mәselelerding biri bolyp otyr. Birinshi indetke ortasha jәne auyr dәrejede shaldyqqandar stasionarlyq jaghdayda emshara alyp jatyr,  qazir Resey men Qytay, Batys Europa elderining tәjiriybesin negizge ala otyryp, onynshy hattamamen jýrgizilip jatyr eken, demek emdeu tәsilderi birneshe ret ózgertilgen. Al indetpen jenil jәne ortasha dәrejede ýy jaghdayynda emdelip jatqandargha dәrigerlerding kenesine jýginip, emsharalar aluy qajet jәne resmy úsynystar aqparat qúraldary arqyly taratylmaq. Ókinishke oray býgingi tanda atalghan aurulardy emdeuding neshe týrli  tәsilderin úsyghan sәuegeyler kóbeyip ketti. Mәselen, korovirusqa qarsy  qoydyng qúiryq mayyn qoldanu, sorpasyn, jabayy tanquraydyng tamyryn, nemese tauda ósetin qayynnyng japyraghyn qaynatyp ishu jәne t.s.s.

Áriyne aghzanyng keselge qarsy immuniytetin kóteru ýshin qymyz ben shúbat, әsirese saumal, vitamiyni mol kókónister men jemis jiydekter paydaly  ekeninde kýman joq. Biraq qala túrghyny saumaldy qaydan almaq, kýndelikti  qoy nemese jylqy etin asyp, sorpasyn ishuge jaghdayy bar ma? Súranys artqan song olardyng da baghasy bir jarym- eki esedey sharyqtap ketipti. Bir quanatyn jaghday Qazaqstan telearnasynan teledәriger dep atalatyn  arnayy baghdarlama ashylyp, kórermendermen tәjiriybeli mamandar tikeley tildesip neshetýrli dertterden aiyghu joldary jayly kenes bere bastady.

Býgingi tanda densaulyq saqtau salasyndagha ózekti mәselening biri  nauqastargha qajet dәri-dәrmek pen qorghanys kiyimderi men arnayy  qúraldardyng jetispeui. Pnevmoniyanyng keng taraluy, KV jenil jәne ortasha dәrejejde shaldyqqan azamattardyng ýide emdeluine baylanysty súranys artyp, dýrbelennen dәrihanalarda kóptegen dәriler tez arada satylyp,   zәruge ainaldy, olardy shetelderden tasymaldaudamyz.   

El basyna kýn tughan osynday qiyn qystau kezende alypsatarlyq pen sybaylas jemqorlyq beleng aluda. Koronovirus jana tarala bastaghanda onay tabys tabu ýshin milliondaghan betperdelerdi birneshe ese qymbat satumen ainalysqandar әshkerelense, qazir dәri dәrmekter men qorghanys zattaryn zansyz satumen ainalysqandar ústalyp jatyr. Mәselen songhy kýnderi jalpy qúny 725 mln 182 myng qaptama dәri dәrmekter tәrkilengen.  Almaty oblysynda bir azamat qúny 7.2 mln 2920 dәrimen ústalsa, ekinshisi  koronovirusqa qarsy qoldanylatyn 10  qaptama azitromisinmen qolgha týsken. El preziydentning núsqauymen qúqyq qorghau jәne sybaylas jemqorlyqpen kýres mekemelerining qyzmetkerleri alypsatarlarmen  ymyrasyz kýres jýrgizip jatyr. Mindetti saqtandyru qory men SK «Farmasiya» mekemelerining basshylary qyzmetinen bosatyldy.

Búgingi tanda qajet dәri dәrmekter Resey men Ózbekstan jәne Týrkiya men Ýndistannan tasymaldanuda. Týrik memleketi ókpeni jasandy tynystandyru  qúralyn shygharatyn zauyt salugha kómektespek. Batys Europa men Týrkiyada túratyn qandastarymyz da gumanitarlyq kómek retinde dәrә dәrmekter men qorghanys, tynys alu qúraldaryn jiberdi. Atalghan júmystardyng bәrin koronovirus pen pnevmoniya әbden asqyndap ketkende emes, osydan jarty jylday búryn, tipten egemendik alasymen bolmasa da, múnay baghasy sharyqtap, budjetke milliardtaghan qarjy týsip jatqan jyldary qolgha alugha bolatyn edi. 

Osydan ýsh aiday búryn Abai.kz portalynda jariyalanghan «Koronovirus, ekonomika jәne azyq týlik qauipsizdigi» dep atalghan maqalamda milliardtaghan qarjy júmsalatyn mәdeniyet jәne sport keshenderi   qúrylystaryn saludy, memlekettik jәne kvaziysektorlarda isteytin sheneunikterdi qysqartudy, futbol jәne basqa sport komandalaryndaghy jaldamaly oiynshylardan bas tartudy jәne t.b. memleket budjetin ýnemdeytin sharalardy qarastyrudy úsynghan edim.

Ókinishke oray elimizde  býgingi tanda koronovirus nandemiyasy saldarynan múnay baghasy qúldyrap, әlem ekonomikasy qúldyrap túrghanda elimizde qarajatty ýnemdeu sayasaty ylghida eskerilip jatyr dep aita qoi qiyn. Mәselen ýstimizdegi jyly Almatyda 28 panfilovshylar sayabaghyn kýrdeli jóndeuden ótkizu 8shin bir milliard qarajat qarastyrylypty. Abay danghylyn Sain kóshesinen Nauryzbay audany әkimshiligining ghimaratyna deyin sozu maqsatynda qiratylatyn jana salynghan jekejaylar men jerlerin satyp alu ýshin iiyelerine tólem retinde jýz milliardqa juyq qarjy qarastyrylghan kórinedi. Omyghan oray senat deputaty M. Baqtiyarúlynyn: joldardy jóndeuge bólingen 700 mlrd tengeni indetpen kýresuge baghyttau  qajet degen pikirin qoldaymyn. 

Múrat Qoyshybaev

Abai.kz