IYә, bizding jýiede kýresuge bolatyn jәne kýresuge bolmaytyn dýniyeler bar. Sebebi, jýiedegi biraz dýnie biraz adamnyng jeke menshik biznesi. Al, elge qanshalyq kesiri tiyip jatsa da, bilim salasyn qanshalyq keri tartyp túrsa da, oghan tiyisuge bolmaydy.

Ashat Aymaghambetov әuelden ministr bop kelip qadamdaryn bastaghan kezde, kóp isterin qoldadym. («Ayatjannyng da ministrge kónili tolatyn kezi bolady eken» dep kýlgender de bar.) Biraq, ministrding key isterin Don Kihottyng tirligine baladym. Sebebi, bizding jýiede qazirge mýmkin emes ister bar. Sonyng bir parasyna kóz jýgirteyik.

1. Uniyversiytetter liysenziyasy jәne uniyversiytetterding keybir mamandyqty oqytugha alghan liysenziyasy.

Mysaly, Qazaqstanda 85+ uniyversiytet múghalim mamanyn dayyndaydy. Biraq, bәri múghalim shygharyp jatyr ma? Álde «dimplomy bar adam» shygharyp jatyr ma? degen mәselege kelsek, әriyne ekinshisi. Tipti keybir uniyversiytetke 200 student qabyldanyp, 800 student bitirgenin de kórdik. Auyr ә?

Ashat Qanatúly dәl osy múghalim dayyndaytyn 85+ uniyversiytetti 25-ke týsiremin dedi. Men Ashattyng ózinen qoryqtym. Qalghan 60+ uniyversiytet qarap otyra ma? Áriyne, olar qarap otyrmaydy. Sebebi, student olar ýshin aqsha! Bir mamandyqtyng liysenziyasynan airylu - jýzdegen studentten, milliondaghan aqshadan airylu.

Búghan deyin de jeke menshik uniyversiytetpen alysam dep qúrban bolghan ministrler joq emes.

2. Audandyq bilim bólimderin audan әkiminen tartyp alu. Qarjylandyruyn tútastay oblystyq budjetke beru.

Búl tym auyr. Audanda, auylda әkim bop otyrghan, audanda bilim bólimin basqaryp otyrghan, audanda, auylda diyrektor bop otyrghandar kimder? Sәl oilanynyz, olardyng birazy jogharydaghy biraz kisilerding jergilikti jerdegi tuysqandary.

Mektep salasy, bilim salasy audannyng qarmaghynan ketui - qarap otyryp nannan airylu. Kim may shelpekti dalagha tastay salady? Qolynan kelgenshe kýreseri... aqiqat.

3. Ghylym salasyndaghy tenderler.

Instituttar men zertteu ortalyqtarynyng birazy tek otchet dengeyinde ótirik ghylym jasap jýrgenin bәrimiz bilemiz. Biraq, nәtiyjesi...

IYә, Asekeng kelgeli ghylym salasyna bólingen qarjy artty, biraq, súrauy qataydy. Instituttar men zertteu ortalyqtarynyng birazynyng basshysy almasty. Birazy nanynan airyldy. Nannan airylu onay ma? Qiyn, әriyne.

4. Oqulyq.

Bayaghyda, este joq eski zamanda, oqulyqqa tәuelsiz saraptama jasaytyn bop, qazir parlamentte, senatta otyrghan biraz agha-tәteler bar, júmys istedik. Sol kezde:

- Nege biz oqulyqtan qate izdeymiz, odan da qatelikting ketu sebebin izdeyik, baspadan oqulyq jazu qúqyn alyp, baspa tek basyp shygharu isimen ainalyssyn, - degende, qazir eldegi eng joghary lauazymdardyng birinde otyrghan aghamyz:

- Ayatjan, әlimiz keletin ispen ainalysayyq, - dep iyghymnan qaqqan edi.
IYә, әl keletin ispen ainalysqan jaqsy, biraq, bylyqtyng tamyryna balta kim shabady?

Dәl sonday qadamgha Asekeng barghysy kelgen niyetin bir emes, birneshe ret bayqatty. IYә, bizde oqulyq shygharatyn baspalardyng menshik iyelerin jaqsylap bir tekserip kórseniz, olarmen kýresu tym qiyn ekenin sezesiz.

Dәl osylay tizeyin be? Tizim tym úzaqqa ketedi. Negizi tym kóp.

Al, múnday artynda "kókesi" bar, neshe ondaghan jyl qalyptasyp ketken, trilliondar ainalymdaghy dýniyemen kýresu tym qiyn. Kezinde osynday isterin kórip, Asekenning key jobasyna ministr týgili, premier-ministrding shamasy keletinine kýmәndanam degen edim. IYә, bizding jýiede kýmәndi.

Asekeng birinshiden, jas, maksimalizm bar, ekinshiden anau audandyq bilim bóliminen bastap, ministrge deyingi lauazymdy basyp ótken, salany ishinen biletin adam retinde jay qaray almaytyny aqiqat. Bey jay qaramaydy eken, dәl qazirgidey shabuylgha da ministr kreslosynan ketkenshe dayyn boluy kerek. Kýreste ne bel ketedi, ne belbeu ketedi.

Shabuyldar bolatyny týsinikti shyghar, ә? Ary qaray 5,6... ózderiniz taratyp alarsyzdar.

Álqissa dialogymyzdy ary qaray jalghayyq.

- Ashat Qanatúlyn júrt jabyla qorghap jatyr. Qoldap jatyr. Sonshalyq ne tyndyrdy?

- Búl súraqqa «Asekeng «Ashyq alangha» ózi baryp qatysty, feysbukte kez kelgen súraqqa ózi jauap berip otyrady» dep qarapayym degen argumentterdi algha tartsam, kóp populizm sekildi bop keter. Biraq, men jogharyda onyng niyeti men bastamasyn aityp kettim. Sol tirlikterge bel sheshe kirisui-aq onyng qoldaugha, qorghaugha tatityn shendi ekenin kórsetse kerek. Sonda da ashyp aitayyn.

Asekeng ministrlikke kelgeli osy salany biletin maman retinde baryn saldy jәne qatardaghy múghalimnen, jas ghalym, jasamys ghalymgha deyin, til janashyrlarynan el janashyrlaryna deyin qabyldap, bәrimen kenesti. Kenesti de, bilim-ghylymdy damytudyng 2020-2025 jyldargha arnalghan baghdarlamasyn qabyldatty. Mening bar ýmitim osy baghdarlamada edi. "Álippe" jәne "Ana tili" búl baghdarlama ayasyndaghy kishkentay ghana is edi. Sonyng ózi biz ýshin ýlken quanysh syilap jatqanda, 5 jyldyq jospardy oryndatpay shabuyldau endi, qorqaulyq.

IYә, pandemiya bizding salany da biraz silkidi. Ayaq astynan qashyqtan oqu men onlayn oqu ministrlikti әbigerge saldy. Biraq, múnda tuyndaghan eng ýlken bylyqtar bizding ministrlikting emes, elimizding 30 jyldyq sifrlandyru salasynyng "jemisi" edi. Bireuding tayaghyn Asekeng bólise jedi. Amal joq, ministr bolugha kelisken son, endi tózu kerek.

Asekeng kelgeli bir jyl bir ay boldy. 12 jyl osy salanyng sarapshysy retinde Asekeng bir jylda isteuge mýmkin isti istedi. Ony tizbelesem, tym úzaqqa ketermin. Bastysy, esi dúrys zandar men baghdarlamalar qabyldanyp, ashyq júmys jýrgizilip jatyr.

IYә, maghan qyzyl sózdi susha sapyrugha bolady. Men ministrlikten tәuelsiz sarapshy retinde maqtau aluyma da bolar. Biraq, ministr mening maqtauyma múqtaj emes, halyq onsyz da baghasyn berip jatyr. Bizdiki, Asekene kemi 3-4 jyl mýmkindik berse degen oi. Ministr almastyrudan shyghar mýiiz bolsa, endigi qaraghayday bolar edi. 30 jylgha jetpeytin uaqytta 16 ministr kórgen salamyz ghoy. 17-nshisin de kóre salamyz deuge bolar edi, biraq, odan payda bar ma?

Qúday-au, biznesmenge de, bankirge de 2-3 mýmkindik berdinizder ghoy, onyng qasynda salanyng qazanynan qaynap shyqqan maman ghoy, berinder.

- Shabuyldaushylar ne deydi?

- Olar әdemi qulyqqa bardy. Kezinde viyse-ministrdi dәl osy aiyptaumen "óz erkimen" ketuge mәjbýrlegen ministrlikting eks qyzmetkeri Anar Qayyrbekova ontýstikke rektor bolyp taghayyndalghan edi. Taghayyndaghan da qazirgi ministr Ashat Aymaghambetov. Biraq, rektor kreslosyndaghy orny belgisiz sebeptermen bayandy bolmady. Shumen barghan rektor shumen qoshtasty. Biraq, ministrlikpen araz bolyp qoshtasqan edi.

Endi dәl osy kónil-kýidegi adamdy әldebir top, mýmkin klan qol shoqpar etti, әlde jeke ózi ósh alghysy keldi. Týsiniksiz. Ashat Qanatúlynyng aldyna aibaltasyn kóterip shyghypty. Kesheli beri әleumettik jelidegi әngimeni bir kýn qarap otyryp, Anardyng jalghyz ózi degenge sene almadym. Ýlken toptyq shabuyl ekenin, tipti, attangha oibay qosqan, oghan aqyly jarnama berilgendigin әleumettik jeli shabuylynan sezu asa qiyn emes.

- Shabuyldaushylar uәji ne?

- Asekenning ghylymy ataq alghan kezdegi júmysyn plagiat deydi, kóshirme deydi, zansyz deydi.

- Búghan ne aitasyz?

- Búl shabuylmen, aighaymen sheshiletin dýnie emes, elimiz qúqyqtyq memleket. Zang bar, búiryq bar. Zandyq jolmen tekserilu kerek. IYә, plagiat bolsa, ghylym ministri bolugha moraldyq qaqysy joq. Bolmasa she? Abyroygha kir keltiru, jalghan jala jabu bolsa she?

Ony anyqtaytyn biz emes, ony anyqtaytyn qúzyrly organ. Sondyqtan, ol әleumettik jeli dengeyinde emes, zandyq shenberde sheshilip, shegendelui kerek.

Jә, az sóileyin dep edim, qansha qysqa sóileyin desem de, әngimem úzaryp ketti. Biraq, Asekenning attap basqan enbegin qanjyghasyna menshiktep baylap berudi dúrys kórmedim. Sebebi, ministr bop otyrghasyn kýndelikti júmysyn adalynan atqaru, ol turaly ashyq esep berip otyru - ministrding azamattyq paryzy, qyzmettik mindeti. Mindetin atqaruy - memleket aldyndaghy jauapkershiligi. Bәrin adalynan jasaghay degen tilegimdi qystyra keteyin.

- Ashatqa júmys isteu nege sonsha qiyn?

- Bizding jýiede júmys isteuding qiyn ekenin aitpaghannyng ózinde, Sәrinjipov pen Saghadiyevten qalghan "atqorany" tazalau onay deymisin. Atqora degenime renjimenizder. Saghadiyevting ózi men birinshi orynbasary Biybigýl sottalmady demeseniz. Viyse-ministr Suhanberdiyevadan tartyp, ministr hatshysy, atshysy, kómekshisi, taghy basqasy bar, birazy isti bolghanyn bәriniz bilesizder. Endi kileng qylmyskerler, jemqorlar júmys jasaghan jerdi basqa qalay ataugha bolady. Últtyq testileu ortalyghynyng eki eks diyrektory paragha Toyota Camry 70 minip ketkenin esterinizge sala keteyin.

Ol oryngha da beldi, jas Didar Smagulovty ýlken ýmitpen әkelgen Ashat ekenin, onyng biylghy ÚBT-daghy erligin kórdinizder. Biraq, onyng әserinen de bireuler ýlken may shelpekten airylghanyn qystyra keteyin.

Dәl sol eks eki komandanyng (Sәrinjipov, Saghadiyev) aty shuly "ýsh tildilik" baghdarlamasyn qabyldap, qoghamnyng pikirine pysqyrmaghany, milliardtargha esep bermegen kýii, bylyqqan ordanyng tizginin óz ortasyna viyse bop "syimay" ketken Ashatqa úsynyp, Saghadiyevting "shetel asqany" kýni keshe ghoy.

Endi ol oryndy tazalap, taza komanda jasaqtap, taza júmys istep, eleuli nәtiyje shygharugha ne artynda tirep túrghan ýlken kisileri, ne bolmasa temirdey jýike, tastay sabyr kerek ekeni aqiqat.

Al, kókesi bar ma, joq pa? Asekeng qay komanda mýshesi? Onda bizding júmysymyz joq. Tek tazalaghan "qorasyn" ordagha ainaldyryp, qazaq balasyna sapaly bilim, sanaly tәrbie alatyn qogham qalyptastyrsa, bala-baqshadan uniyversiytetke, ghylymy jobadan ghylymgha deyin dúrystasa degen janashyr tilek qana.

- Endi ne bolmaq?

- Búl súraq mening qúziretimde emes. El preziydenti Toqaev pen Elbasy Nazarbaev biledi. Men boljam aita almaymyn. Meniki tek tәuelsiz sarapshynyng kózqarasy.

- Sizding oy ne?

- Men oiymdy jogharydaghy súraqtargha qystyra kettim. Mening tilegim, kinәsi bolsa, tek zang ainalyssyn. Kinәsiz bolsa, júmys isteuge mýmkindik bersin. Qabyldaghan zanyn ornyqtyryp, qabyldaghan baghdarlamasyn ayaqtaugha mýmkindik bersin. Enbek etem degen adamgha kedergi keltirmesin degen ghana tilek. Áriyne, meni kim tyndaydy, biraq, qogham bolyp qorghap qalu keshegi Ahannyng kózi bolghan әlippening qayta oraluyna quanghan halyqtyng enshisinde.

Bilim salasy týzelmey, el týzelmeydi. Týzeymin dep kelgen adamnyng betin qaqpa, belin bu. Ministrindi qorghap qal, halyq. Ministrdi jaugha bermeniz, El preziydenti qadirli Qasym-Jomart Kemelúly.

Ayatjan Ahmetjanúly,

Respublikalyq «QAZBILIM» ortalyghy bas diyrektory