"Resey ózin Evraziyalyq derjava retinde ghana qútqaryp qala alady, tek Evraziyashyldyq arqyly ghana " L.N. Gumiylev

"Resey ózin Evraziyalyq derjava retinde ghana qútqaryp qala alady, tek Evraziyashyldyq arqyly ghana " L.N. Gumiylev

«Evraziyashyldyq iydeyasy» keyingi jyldary jii estiytin sózimizge ainaldy. Ony qozghap jýrgender búl - TMD memleketterinin, onyng ishinde әsirese Qazaqstannyng birden-bir damu joly ekenin dәleldegisi keledi.. «Qazanshynyng óz erki qaydan qúlaq shygharsa» degendey,  kósemderi kóbine Orystar bolghandyqtan olar Evraziyashyldyqty orys mýddesine qyzmet etuge beyimdep alghan. Oghan: «Evraziyashyldyqty reseyding geosayasy tújyrymdamasy ghana emes, bizding memleketting geosayasy dәstýri dep te aitugha bolady» degen pikirlerin dәlel retinde keltirsek bolady. Yaghni, búl  Reseyding imperiyalyq mýddesimen astasyp jatyr.  Endi búl iydeya  Qazaqqa nesimen tiyimsiz  degen súraqqa jauap  izdep kórelik..... Euraziyashyldar qozghalysy әuelde sheteldegi orys emigranttarynyng arasynda dýniyege keldi. Olar barlyq halyqtargha ýstemdik etuge úmtylghan Evrosentrizm men romandyq-germandyq mәdeniyetting agressivtik sipatyn syngha alyp, 1928 jyly «Euraziya» dep atalatyn gazet shyghara bastaydy. Keyin qozghalys mýshelerining kópshiligi slavyanshyldyqty ózderining ruhany negizi dep tany bastady. Qazaqqa jaqpaytyn jaghy osy. Sebebi Qazaqtar slavyandar emes, attarynyng túyaghy Euraziya tósin dýbirletken Qypshaqtardyng tikeley úrpaghy ekeni belgili. Kerek deseniz, bizde oghan balama bolatyn «Túranshyldyq», «Týrikshildik», «Alashshyldyq» siyaqty óz iydeyaldarymyz bar. Búl jaghynan bizge ózderin reseyge sinip ketken «Dalalyqtardyn» úrpaghy sanaytyndardyng kózqarasy jaqynyraq. Biraq búlar әli úiysyp, Reseyde ýlken kýsh bola almay otyr.  Sebebi  orystardyng ózindegi  «Dalalyqtargha» qatysty pikir ekige jarylghan. Biri «manghol-Tatarlar» tónireginde bizde jansaq pikir qalyptasqan, sondyqtan  qoldan jasalghan jasandy tarihty әshkerelep, aqiqatty aitatyn  kez tudy dese, Úly orystyq shovinizmmen ulanghan keybir oqymystylar Qypshaqtar men manghol-Tatar shapqynshylyghyna baylanysty qalyptasqan qazirgi qoghamdyq oigha qozghau salmau kerek degen pikirden ainymay otyr. Olar eger Resey tarihy jana kózqaras túrghysynan taldansa, aqtandaqtar ashylyp qalyp, «Tatarlardyn»  orys memleketining qalyptasuyna qosqan orasan zor  ýlesine әdil  bagha beruge tura keledi degen uәj aitady. Bir jaghynan «Tatar-mangholdargha» basqasha bagha berip ýirengen qazirgi biylikte oghan onsha yqylas bildirip otyrghan joq.  Ondaghy oqymystylar men qogham qayratkerlerining Resey shejiresine qatysty eki týrli pozisiya ústanatyndyghyn belgili tarihshy, Resey memlekettik gumanitarlyq uniyversiytetining preziydenti  Yuriy Afanasievtyng myna sózinen bayqaugha bolady:  «Kez-kelgen  adamnan  Dmitriy Donskoy kim bolghan dep súranyzshy.  Kulikovo shayqasy, tatar ezgisinen qútylu dep jauap beredi ...Eger «tatar ezgisinen qútylu» degendi Dmitriy Donskoydyng ózine aitsa, ol esinen adasyp keter edi.  Sebebi, ol moyyndaytyn patsha Tatar patshasy ghana bolatyn. Al Mamay ózin han jasaghysy kelgen kóldeneng kók attynyng biri boldy.  Donskoy osyghan qarsy shyghyp, zandy patshany qorghaghan.   «Tatarlardan azat bolu» degen sandyraqty ol qabyldamas edi. Biraq qazir osylay sóz saptau  bizding tarihy qaghidamyzgha ainalyp ketti»... Al Euraziyashylar iydeyasynyng bizge tiyimdi túsy olardyng slavyan-týrki baylanysyn qayta jandandyryp, ónirdegi alys-beriske jana sipat beretindigi. Olar Euraziya qúrlyghyndaghy ortaq tarihiy-mәdeny qúndylyqtardan bas tartqan joq.  Úly dalanyng әlem órkeniyetine qosqan ólsheusiz ýlesine ong bagha berip,  Orys tarihy «Tatarlarmen» tyghyz baylanysyp jatqanyn moyyndady. Sondyqtan Euraziyashyldar batysqa býiregi búryp túratyn otandastaryna qarsy shyghyp, Úly Dalany Rusiting qúday qosqan kórshisi әri strategiyalyq әriptesi dep tanydy. Biraq búl mәselege olar slavyanshyldyq kózqaraspen ýnildi.  Óitkeni orys órkeniyeti ózinshe bir әlem. Búl Europa da emes, Aziyada emes, ekeuining arasyndaghy sintez deydi olar. Taghy bir ereksheligi Euraziyashylar, «Tatar-manghol ezgisi» Resey ýshin qayyrly boldy. Sebebi Resey Shynghys han imperiyasynan euraziyalyq memlekettilikting estafetasyn qabyldap aldy,-degen pikir aitady. Nikolay Trubeskoy búl jóninde bylay degen bolatyn: «Mәskeu patshalyghy Tatar ezgisining arqasynda qúryldy. Mәskeu patshalary «orys jerin biriktirip» ýlgermesten Úly mangholdardyng batystaghy úlysyna iyelik ete bastady. Mәskeu Qazan, Astrahan men Sibir handyghyn jaulap alghan song ghana kýshti memleket boldy.  Orys patshasy manghol hanynyng múragerine ainaldy. Osylaysha Pravoslav patshasy Tatar hanynyng ornyn basyp, han ordasy Mәskege auysty»..Alayda Evraziyashyldargha qarsy shyghyp, olardyng maqsatyn týkke túrghysyz dep tapqandar da bar. Mәselen Grigoriy Florovskiy «Euraziyashyldyqty ruhany sәtsizdik,- dep baghalaghan.  «Reseydi Batystan bólip tastaugha bolmaydy. Biz Europagha tehnikalyq qajettilikterding әserinen bet búrdyq. Al Euraziyalyq faktorgha kelsek, Resey Europa men Aziyanyng arasyndaghy sintez emes. Europagha jiyirkenishpen qarap, Aziyany qalap alghan  Euraziyashylardyng ózderi edi» degen bolatyn..Jiyrmasynshy jyldardyng basynda Euraziyashyldar Feodor Dostoevskiydin: «Europa  bizdi qúl retinde qabyldasa, Aziyada biz myrza boldyq. Europa bizdi Tatarlar dese, Aziyada bizderdi europalyqtar dep atady» degen pikirin jii qaytalaytyn.  Qalay desekte Europa men Aziyanyng «ortasynda ornalasqan» Resey eshqashan imperiyalyq múraty pen ambisiyasynan bas tartqan emes. Bizge keregi de saqtanatynymyz da osy. Oghan Reseyding preziydenttik kenesining mýshesi bolghan Sergey Karaganovtyng  «Resey ózining bayyrghy imperiyalyq rólinen bas tartpaydy...Ol barlyq amalmen búrynghysha jergilikti knyazderdi aqshagha satyp alyp,...qajet bolsa kerek jerge әsker de attandyryp túrady. Bólip alda biyley ber sayasatyn jýrgize beredi»-degen pikiri dәlel bola alady.. Fransuzdardyng «Orystyng betin tyrnasang ar jaghynan Tatar kórinedi» degen tamasha maqaly bar. Biraq fransuzdar osylay dese de orystar tegin tany almay әli býlinip jatyr. Sondyqtan «býlingennen býldirgi aludyn» qajeti joq dep oilaymyz.

«Abay-aqparat»