"رەسەي ءوزىن ەۆرازيالىق دەرجاۆا رەتىندە عانا قۇتقارىپ قالا الادى، تەك ەۆرازياشىلدىق ارقىلى عانا " ل.ن. گۋميلەۆ

"رەسەي ءوزىن ەۆرازيالىق دەرجاۆا رەتىندە عانا قۇتقارىپ قالا الادى، تەك ەۆرازياشىلدىق ارقىلى عانا " ل.ن. گۋميلەۆ

«ەۆرازياشىلدىق يدەياسى» كەيىنگى جىلدارى ءجيى ەستيتىن سوزىمىزگە اينالدى. ونى قوزعاپ جۇرگەندەر بۇل - تمد مەملەكەتتەرىنىڭ، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە قازاقستاننىڭ بىردەن-ءبىر دامۋ جولى ەكەنىن دالەلدەگىسى كەلەدى.. «قازانشىنىڭ ءوز ەركى قايدان قۇلاق شىعارسا» دەگەندەي،  كوسەمدەرى كوبىنە ورىستار بولعاندىقتان ولار ەۆرازياشىلدىقتى ورىس مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋگە بەيىمدەپ العان. وعان: «ەۆرازياشىلدىقتى رەسەيدىڭ گەوساياسي تۇجىرىمداماسى عانا ەمەس، ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ گەوساياسي ءداستۇرى دەپ تە ايتۋعا بولادى» دەگەن پىكىرلەرىن دالەل رەتىندە كەلتىرسەك بولادى. ياعني، بۇل  رەسەيدىڭ يمپەريالىق مۇددەسىمەن استاسىپ جاتىر.  ەندى بۇل يدەيا  قازاققا نەسىمەن ءتيىمسىز  دەگەن سۇراققا جاۋاپ  ىزدەپ كورەلىك..... ەۋرازياشىلدار قوزعالىسى اۋەلدە شەتەلدەگى ورىس ەميگرانتتارىنىڭ اراسىندا دۇنيەگە كەلدى. ولار بارلىق حالىقتارعا ۇستەمدىك ەتۋگە ۇمتىلعان ەۆروتسەنتريزم مەن روماندىق-گەرماندىق مادەنيەتتىڭ اگرەسسيۆتىك سيپاتىن سىنعا الىپ، 1928 جىلى «ەۋرازيا» دەپ اتالاتىن گازەت شىعارا باستايدى. كەيىن قوزعالىس مۇشەلەرىنىڭ كوپشىلىگى سلاۆيانشىلدىقتى وزدەرىنىڭ رۋحاني نەگىزى دەپ تاني باستادى. قازاققا جاقپايتىن جاعى وسى. سەبەبى قازاقتار سلاۆياندار ەمەس، اتتارىنىڭ تۇياعى ەۋرازيا ءتوسىن دۇبىرلەتكەن قىپشاقتاردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ەكەنى بەلگىلى. كەرەك دەسەڭىز، بىزدە وعان بالاما بولاتىن «تۇرانشىلدىق»، «تۇرىكشىلدىك»، «الاششىلدىق» سياقتى ءوز يدەيالدارىمىز بار. بۇل جاعىنان بىزگە وزدەرىن رەسەيگە ءسىڭىپ كەتكەن «دالالىقتاردىڭ» ۇرپاعى سانايتىنداردىڭ كوزقاراسى جاقىنىراق. بىراق بۇلار ءالى ۇيىسىپ، رەسەيدە ۇلكەن كۇش بولا الماي وتىر.  سەبەبى  ورىستاردىڭ وزىندەگى  «دالالىقتارعا» قاتىستى پىكىر ەكىگە جارىلعان. ءبىرى «ماڭعول-تاتارلار» توڭىرەگىندە بىزدە جاڭساق پىكىر قالىپتاسقان، سوندىقتان  قولدان جاسالعان جاساندى تاريحتى اشكەرەلەپ، اقيقاتتى ايتاتىن  كەز تۋدى دەسە، ۇلى ورىستىق شوۆينيزممەن ۋلانعان كەيبىر وقىمىستىلار قىپشاقتار مەن ماڭعول-تاتار شاپقىنشىلىعىنا بايلانىستى قالىپتاسقان قازىرگى قوعامدىق ويعا قوزعاۋ سالماۋ كەرەك دەگەن پىكىردەن اينىماي وتىر. ولار ەگەر رەسەي تاريحى جاڭا كوزقاراس تۇرعىسىنان تالدانسا، اقتاڭداقتار اشىلىپ قالىپ، «تاتارلاردىڭ»  ورىس مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا قوسقان وراسان زور  ۇلەسىنە ءادىل  باعا بەرۋگە تۋرا كەلەدى دەگەن ءۋاج ايتادى. ءبىر جاعىنان «تاتار-ماڭعولدارعا» باسقاشا باعا بەرىپ ۇيرەنگەن قازىرگى بيلىكتە وعان ونشا ىقىلاس ءبىلدىرىپ وتىرعان جوق.  ونداعى وقىمىستىلار مەن قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ رەسەي شەجىرەسىنە قاتىستى ەكى ءتۇرلى پوزيتسيا ۇستاناتىندىعىن بەلگىلى تاريحشى، رەسەي مەملەكەتتىك گۋمانيتارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرەزيدەنتى  يۋري افاناسەۆتىڭ مىنا سوزىنەن بايقاۋعا بولادى:  «كەز-كەلگەن  ادامنان  دميتري دونسكوي كىم بولعان دەپ سۇراڭىزشى.  كۋليكوۆو شايقاسى، تاتار ەزگىسىنەن قۇتىلۋ دەپ جاۋاپ بەرەدى ...ەگەر «تاتار ەزگىسىنەن قۇتىلۋ» دەگەندى دميتري دونسكويدىڭ وزىنە ايتسا، ول ەسىنەن اداسىپ كەتەر ەدى.  سەبەبى، ول مويىندايتىن پاتشا تاتار پاتشاسى عانا بولاتىن. ال ماماي ءوزىن حان جاساعىسى كەلگەن كولدەنەڭ كوك اتتىنىڭ ءبىرى بولدى.  دونسكوي وسىعان قارسى شىعىپ، زاڭدى پاتشانى قورعاعان.   «تاتارلاردان ازات بولۋ» دەگەن ساندىراقتى ول قابىلداماس ەدى. بىراق قازىر وسىلاي ءسوز ساپتاۋ  ءبىزدىڭ تاريحي قاعيدامىزعا اينالىپ كەتتى»... ال ەۋرازياشىلار يدەياسىنىڭ بىزگە ءتيىمدى تۇسى ولاردىڭ سلاۆيان-تۇركى بايلانىسىن قايتا جانداندىرىپ، وڭىردەگى الىس-بەرىسكە جاڭا سيپات بەرەتىندىگى. ولار ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى ورتاق تاريحي-مادەني قۇندىلىقتاردان باس تارتقان جوق.  ۇلى دالانىڭ الەم وركەنيەتىنە قوسقان ولشەۋسىز ۇلەسىنە وڭ باعا بەرىپ،  ورىس تاريحى «تاتارلارمەن» تىعىز بايلانىسىپ جاتقانىن مويىندادى. سوندىقتان ەۋرازياشىلدار باتىسقا بۇيرەگى بۇرىپ تۇراتىن وتانداستارىنا قارسى شىعىپ، ۇلى دالانى ءرۋستىڭ قۇداي قوسقان كورشىسى ءارى ستراتەگيالىق ارىپتەسى دەپ تانىدى. بىراق بۇل ماسەلەگە ولار سلاۆيانشىلدىق كوزقاراسپەن ءۇڭىلدى.  ويتكەنى ورىس وركەنيەتى وزىنشە ءبىر الەم. بۇل ەۋروپا دا ەمەس، ازيادا ەمەس، ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى سينتەز دەيدى ولار. تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى ەۋرازياشىلار، «تاتار-ماڭعول ەزگىسى» رەسەي ءۇشىن قايىرلى بولدى. سەبەبى رەسەي شىڭعىس حان يمپەرياسىنان ەۋرازيالىق مەملەكەتتىلىكتىڭ ەستافەتاسىن قابىلداپ الدى،-دەگەن پىكىر ايتادى. نيكولاي ترۋبەتسكوي بۇل جونىندە بىلاي دەگەن بولاتىن: «ماسكەۋ پاتشالىعى تاتار ەزگىسىنىڭ ارقاسىندا قۇرىلدى. ماسكەۋ پاتشالارى «ورىس جەرىن بىرىكتىرىپ» ۇلگەرمەستەن ۇلى ماڭعولداردىڭ باتىستاعى ۇلىسىنا يەلىك ەتە باستادى. ماسكەۋ قازان، استراحان مەن ءسىبىر حاندىعىن جاۋلاپ العان سوڭ عانا كۇشتى مەملەكەت بولدى.  ورىس پاتشاسى ماڭعول حانىنىڭ مۇراگەرىنە اينالدى. وسىلايشا پراۆوسلاۆ پاتشاسى تاتار حانىنىڭ ورنىن باسىپ، حان ورداسى ماسكەگە اۋىستى»..الايدا ەۆرازياشىلدارعا قارسى شىعىپ، ولاردىڭ ماقساتىن تۇككە تۇرعىسىز دەپ تاپقاندار دا بار. ماسەلەن گريگوري فلوروۆسكي «ەۋرازياشىلدىقتى رۋحاني ساتسىزدىك،- دەپ باعالاعان.  «رەسەيدى باتىستان ءبولىپ تاستاۋعا بولمايدى. ءبىز ەۋروپاعا تەحنيكالىق قاجەتتىلىكتەردىڭ اسەرىنەن بەت بۇردىق. ال ەۋرازيالىق فاكتورعا كەلسەك، رەسەي ەۋروپا مەن ازيانىڭ اراسىنداعى سينتەز ەمەس. ەۋروپاعا جيىركەنىشپەن قاراپ، ازيانى قالاپ العان  ەۋرازياشىلاردىڭ وزدەرى ەدى» دەگەن بولاتىن..جيىرماسىنشى جىلداردىڭ باسىندا ەۋرازياشىلدار فەودور دوستوەۆسكيدىڭ: «ەۋروپا  ءبىزدى قۇل رەتىندە قابىلداسا، ازيادا ءبىز مىرزا بولدىق. ەۋروپا ءبىزدى تاتارلار دەسە، ازيادا بىزدەردى ەۋروپالىقتار دەپ اتادى» دەگەن پىكىرىن ءجيى قايتالايتىن.  قالاي دەسەكتە ەۋروپا مەن ازيانىڭ «ورتاسىندا ورنالاسقان» رەسەي ەشقاشان يمپەريالىق مۇراتى پەن امبيتسياسىنان باس تارتقان ەمەس. بىزگە كەرەگى دە ساقتاناتىنىمىز دا وسى. وعان رەسەيدىڭ پرەزيدەنتتىك كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولعان سەرگەي كاراگانوۆتىڭ  «رەسەي ءوزىنىڭ بايىرعى يمپەريالىق رولىنەن باس تارتپايدى...ول بارلىق امالمەن بۇرىنعىشا جەرگىلىكتى كنيازدەردى اقشاعا ساتىپ الىپ،...قاجەت بولسا كەرەك جەرگە اسكەر دە اتتاندىرىپ تۇرادى. ءبولىپ الدا بيلەي بەر ساياساتىن جۇرگىزە بەرەدى»-دەگەن پىكىرى دالەل بولا الادى.. فرانتسۋزداردىڭ «ورىستىڭ بەتىن تىرناساڭ ار جاعىنان تاتار كورىنەدى» دەگەن تاماشا ماقالى بار. بىراق فرانتسۋزدار وسىلاي دەسە دە ورىستار تەگىن تاني الماي ءالى ءبۇلىنىپ جاتىر. سوندىقتان «بۇلىنگەننەن بۇلدىرگى الۋدىڭ» قاجەتى جوق دەپ ويلايمىز.

«اباي-اقپارات»