(Ómirde tegin eshtene joq nemese KSRO nege kýiredi?)

Kenes Odaghynda júmysshylary men kolhoz sharualary «aqysyz» pәterlerge, bilim men densaulyq saqtaugha aqy tóledi. Kommunistik diktaturanyng 74 jylynyng 60 jylynda kolhoz sharualary krepostnoylar jaghdayynda boldy. Búl asyra silteu emes - sizderding bireuleriniz múny bilesizder:

a) 1976 jylgha deyin 50 000 000 (elu million!) kenes kolhozshysynyng tólqújaty bolmady;

b) kenes kolhozshylar óz enbekterining nәtiyjelerimen ainalysa almady: olar óndirgen barlyq nәrseni memleket olardan formalidy týrde «satyp alatyn» kýlkili baghamen aldy, búl naqty naryqtyq baghadan birneshe ese tómen boldy.

Kolhozshylardyng qalay tonalghanyn oqyghanda jylaghyng keledi. 

1. Djugashviliy-Stalin kezinde kolhozda júmys istegeni ýshin kolhozshy aqsha alghan joq. Onyng júmys kýnderi esepteldi - olar esep kartochkasyna kene qoydy. Jyl sonynda әr júmys kýnine kolhozshygha birneshe jýz gramm biday nemese biraz aqsha - 30-40 kopeek berildi. Yaghni, bir otbasyna jylyna birneshe qap biday shyqty - bir kýnde bir bólke nan pisiruge jetkilikti.

2. Sonymen qatar, memleket kolhozshylargha krepostnoylyq kezendegi korveyge jәne kvitrentke óte úqsas salyqtar jýktedi. Kolhoz sharuasy salyqty zattay tóleuge mәjbýr boldy: et pen sýtke - eger ol siyr ústasa, aqshamen - kez-kelgen tiri jangha, óz aulasynyng jerine, jemis aghashtaryna jәne t.b.

3. Sonymen qatar, jyl ishinde sharualargha aghash kesu, joldardy tazartu, jóndeu jәne taghy basqalarynda biraz uaqyt aqysyz júmys isteuge tura keldi.

Múnday jaghdayda sharualar qalay kýn kórdi? Tek óz jeke sharuashylyq esebinen. Biraq olardyng kópshiligi kedey boldy. Búghan kenes kolhozshylaryna 1960 jyldargha deyin zeynetaqy tólenbegendigin qosu kerek.

Kenes júmysshylarynyng jaghdayy da jaqsy bolghan joq! 

Birinshiden, kenes júmysshylar óz qalauymen júmystan shygha almaytyn kezender boldy.

Ekinshiden, Kenes memleketi kenes júmysshylaryna jәne kolhozshylargha olar óndirgen ónimning azdaghan bóligin jalaqy retinde tólendi.

Ýshinshiden, tipti búl mardymsyz aqshany da Kenes memleketi azyq-týlik pen ónerkәsip tauarlaryna kóterilgen bólshek sauda baghalary arqyly alyp otyrghan.

Mihail Gorbachev 1986 jyly KSRO-da «Qayta qúru, glasnosti/jariyalylyq, demokratiya» dep jariyalaghan kezde kenestik búqaralyq aqparat qúraldary sóz bostandyghyna ie boldy. Sonymen, kenes halqy damyghan nәrselerding az ghana bóligin aldy.

Gorbachevtik qayta qúru turaly kenes gazet-jurnaldaryn oqy otyryp, kenes adamdary «býkil progressivti adamzattyng jetekshileri men ústazdary» basqarghan «tughan Kommunistik partiyasy» olardy ondaghan jyldar boyy qalay aldaghanyn bilip, tang qaldy. Qayta qúrugha deyin de kommunisterding ózderi KSRO-da bólshek sauda baghalary óte joghary kóterilip ketkendigi turaly mәsele kótergeni qyzyq, búl kenes halqynyng kedeylik sebepterining biri.

Ras, múnyng bәri jabyq esik jaghdayynda talqylandy jәne búl postkenestik dәuirde belgili boldy. Kommunistter kenes adamdarynan jymqyrghan aqsha qayda ketti?

Eng basty ýlesi «kenestik qorghanys ónerkәsibine nemese VPK-gha» tiyesili boldy: KSRO qaru-jaraq, tank, yadrolyq oqtúmsyqtardy qarbalas qarqynmen shyghardy. Búl salada KSRO-nyng ónerkәsip júmysshylarynyng jartysynan kóbi júmyspen qamtyldy.

Kenes odaghy «bauyrlas halyqtargha» kómekke ýlken qarajat júmsady. Eger qaruly tónkeris nәtiyjesinde biylikti kezdeysoq basyp alghan kez-kelgen Afrika biyleushisi aqsha men qaru-jaraq qajet bolsa, ol sosializm qúryp jatqanyn mәlimdep, «úly jәne kýshti» KSRO-nyng kómegine ie bolatyn edi.

Osylaysha, KSRO (yaghny bizding әjelerimiz ben atalarymyz, әkelerimiz ben analarymyzdyng arqasynda) Angolagha, Mozambikke, Kubagha jәne Soltýstik Koreyagha, planetanyng jartysyna juyghyna jan-jaqty kómekti ayamay berdi.

KSRO, Hrushevting biylik basyndaghy songhy jyldarynnan bastap 1990 jylgha deyin, bidaydy AQSh, Kanada men Argentinadan valuta nemese altynmen tólep, satyp aldy. Kenestik ýgit-nasihatty qoldana otyryp, «imperializm akulalaryn» tamaqtandyrdy.

Endi, mine, osy «estimegen jomarttyq merekesinen» keyin qalghan ýgindiler ýshin kenestik kommunistik memleket «aqysyz» pәterler, «tegin» dәri-dәrmekter men «aqysyz» bilim berdi. Ras, KSRO-nyng jankýierleri «aqysyz» pәter alu ýshin óz ómirining 10-15 jyl nemese tipti 20 jylyn «osheredite» júmsau kerek ekenin úmytady.

Kenes memleketi óz azamattyryna tek jalgha pәter berdi. Siz ony sata almaysyz, qayyrymdylyq jasay almaysyz, múra retinde balalarynyz ben nemerelerinizge qaldyra alasyz. Taghy da, búl «aqysyz» pәterler onsha kóp bolghan joq: KSRO halqynyng jartysy – auyl-derevnyadaghy túratyn sharualar boldy. Olar aghash sayajaylarda ómir sýrdi. Qalghan jartysy da pәterlermen qamtamasyz etilmegen: kóbisi kommunaldyq pәterlerde, baraktarda, jataqhanalarda túryp, 10-15 jyl boyy jeke pәterge kezekte túrghan edi.

Búl býkil Kenes dәuiri ayasynda salystyrmaly týrde órkendegen Brejnev kezeninde boldy. Eger siz Djugashviliy-Stalin dәuirin alsanyz, onda búl on ese nashar boldy! Eshkim jappay túrghyn ýy salghan joq.

«Stalindik ýiler» dep atalatyn túrghynýilerding qúrylys qarqyny tómen boldy, tek kenestik kommunistik elita ghana pәter aldy. Qalalarda adamdar kommunaldyq pәterlerde, baraktarda, jataqhanalarda ómir sýrdi.

Hrushevting kezinde jappay túrghyn ýiler/«hrushevkalar» salyna bastady. Demek, búl bloktardan qúrylghan ýilerding atauy. Qazirgi uaqytta Hrushevting túrghyn ýii nashar, biraq kenes adamy ýshin búl arman bolghan. Eger kenes otbasyna pәter alugha kezegi keldi, bólek pәterde túrsa, búl KSRO-nyng ómir sýrgen 74 jylynyng tek songhy 25 jylda bolghan jaghday.

Aldynghy kenestik tarihtyng 50 jylynda bolghan súmdyqtar turaly - Golodomor, kulaktardy kәmpeskeleu, kýshtep stalindik újymdastyru, sharualar kóterilisteri, ólim jazalary - keybireuler bilmeydi nemese olardyng «esinde joq».

Brejnevting kezinde kolhozshylar erkindigin aldy: 1974 jyly bes jyl ishinde - 1976 jyldan 1981 jylgha deyin jýzege asyrylghan KSRO Ministrler Kenesining әmbebap sertifikattau turaly qaulysy qabyldandy. Pasporttaryn alyp, kenes kolhozshylary jýru erkindigin aldy.

Hrushev búl erkindikti kolhozshylargha berudi josparlaghan. Biraq onyng batyly barmady. Hrushev kenes kolhozshylary qalalargha konys audarady dep qorqatyn edi, sonda býkil kenes qalalarynda túratyn halyqqa tamaq beretin eshkim bolmay qalady dep oilady.

Brejnevting kezinde bolghan jaghday: kolhozdan qashu mýmkindigi payda bolghannan keyin, kolhoz jastary jaqsy, jayly ómir izdep kenes qalalaryna kete bastady. Auyldar men derevnyalar bosay bastady. Al KSRO-da azyq-týlik tapshylyghy kýsheye týsti.

KSRO-ny biraz uaqyt «múnay iyne» qútqardy. Ol múnay men gazdy shetelge satudan týsken aqshagha olar biday, et, kókónis konservileri men et satyp aldy. Biraq ózin tamaqpen qamtamasyz ete almaytyn el – bolashaghy joq degen sóz. Álemdik múnay baghasy qúldyray salysymen, KSRO halqyn asyray almady jәne kýiredi!

Kerimsal Júbatqanov

Abai.kz