Janaózendegi oqighadan song qogham qayratkeri Amankeldi Aytaly aghamyzgha telefon soqqan edik. Aqtóbede túratyn Parlamentting 2-3 shaqyrylymynyng deputaty bolghan el aghasy 19 jeltoqsannan beri Astanadaghy Preziydentting Is basqarmasyna qarasty auruhananyng terapiya bóliminde emdelip jatyr eken. Janaózen oqighasyna qatysty Amankeldi Aytaly myrzamen auruhanagha baryp súhbattasqan edik.

- Janaózendegi dýmpuden song basu aitqan ziyaly qauym múnayshylardy bosqa «arandap qaldy» desti. Shynymen múnayshylar arandap qaldy ma, qalay oilaysyz?

Janaózendegi oqighadan song qogham qayratkeri Amankeldi Aytaly aghamyzgha telefon soqqan edik. Aqtóbede túratyn Parlamentting 2-3 shaqyrylymynyng deputaty bolghan el aghasy 19 jeltoqsannan beri Astanadaghy Preziydentting Is basqarmasyna qarasty auruhananyng terapiya bóliminde emdelip jatyr eken. Janaózen oqighasyna qatysty Amankeldi Aytaly myrzamen auruhanagha baryp súhbattasqan edik.

- Janaózendegi dýmpuden song basu aitqan ziyaly qauym múnayshylardy bosqa «arandap qaldy» desti. Shynymen múnayshylar arandap qaldy ma, qalay oilaysyz?

- Qazaq halqynyng tarihynda 16 jeltoqsan qayghyly, qaraly, yzaly kýn. 25 jyl búrynghy Jeltoqsan kóterilisinde joghaltqan adamdarymyzgha Mәskeuden qiyanat jasalghan edi. Búl jolghy qasiret - qazaq pen qazaqtyng arasyndaghy qaqtyghysu. Múnday jaghday basqa da elderde bolyp jatyr. Degenmen, búnyng eki kezeni bar. Birinshisinde janjaldy ushyqtyrmay kýshpen toqtatu. Mysaly, bizdegi komendanttyq uaqyt, tótenshe jaghday kóp elderde búrynnan bar tәjiriybe. Búnyng basty sebebi ne? Kezdeysoq, ayaq astynan bolghan oqigha emes. Jeti ay búryn bastalghan múnayshylar men júmys berushilerding arasyndaghy enbek dauynyng kesiri. Sondyqtan osy uaqyt aralyghynda múnayshylardyng ashu-yzasy, olardyng talaptaryn eskermeu, úsynystaryn ayaqasty etu, tyghyryqqa tireu, olardyng jýikesin әbden júqartyp, sharshatty. Bir sózben aitqanda, kýizeltti. Psihologiyada mynaday zandylyq bar. Bir adam kýizelip, sharshasa, onyng yqpaly jeti adamgha tiyedi. Bir adam maskýnem bolsa, zardaby otbasyna, kórshilerine, tughan-tuystaryna әser etedi. Al aghayyn-tuysy, qúda-jekjaty kóp qargha tamyrly qazaqtyng kýizelisi kýlli elge taraydy. Tyghyryqqa tirelgen halyq osyndayda byqsyp janghan qolamta sekildi. Jay ghana jel túrsa, órtke ainalyp ketedi. «Jelge týrtki bolghan týrli kýshter, toptardyng pighyly bolar» degen túspaldar aitylyp jatyr. Búl býgin-ertenderi kýn tandamay kóterileyin dep túrghan jayt edi. Ony ýrleytin adamdar qay kezde de tabylady. Sol jerdegi júmyssyz adamdardyng otbasylary bar, olardyng balalarynyng kiyimi, tamaghynyng bolmauy ashynghan halyqty osynday әreketke barghyzdy. Negizi múnday әreketke barugha bolmaydy. Óitkeni eshkim odan payda tapqan joq, pәlen mlrd. shyghynyn da el kóredi. Alayda ishtegi alapat ashu-yza osynday amalsyzdyqtan shyghady. Basty sebep, ol - әleumettik shiyelenis, sol jerdegi jaghday dep esepteuimiz kerek.

- Áleumettik shiyelenis nege osynday jaghdaygha jetti?

- Bizding biylikting dialogqa, halyqpen til tabysugha bara almaghandyghy, atqarushy organdardyng menmendigi, formalidy týrde zandy qoldap, adamdar mýddesimen eseptespeytindigi osyghan әkeldi. Búl Kenes odaghynan qalghan «biz bilemiz! Bizge talap qoyatynday sen kimsin? Men - bastyqpyn! Sen aqymaqsyn! Bizding aitqanymyzdy tynda! Aydauymyzben jýr!» degen burokratiyalyq psihologiyanyng jemisi. Múnday psihologiya sol jerdegi atqarushy organda, júmys berushi oryndarda, Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrliginde de boldy. Birbetkeylik múnayshylar jaghynan da bolghan shyghar. Eng aldymen, búl talaptyng negizi ne edi? Saralap qarasaq, enbek koeffisiyentteri, enbekaqynyng tómendigi, kelisimge júmys berushilerding barmauy, múnayshylardyng qúqyghy búzylghanyn kórsetedi. Solardy qoldaghan Sokolova degen әieldi «әleumettik arazdyq tudyrady» dep, jeti jylgha sottap jiberdi. Júmysshylardyng talabyn sot arqyly zansyz dep tapty. Endi ainalyp kelgende sottyng sheshimi de, jergilikti atqarushy organdardyng da, ministrlikting de әreketi dúrys bolmay shyqty. Preziydentting sózimen aitqanda, olar Preziydentti de aldaghan bolyp shyqty. Osydan kelip jaghday ushyqty. Janjaldyng basty sebebin osydan kóremiz. Onyng arasynda shet elden qoldau, mýmkin bireulerge azdy-kópti qarjy berip, aitaqtatyp júmsau bolghan bolar. Biraq ashu-yza tudyryp, shekten shyghatyn jaghday bolmasa, aitqangha erip, júmsaghangha jýre beretin halyq bolmaydy. Eldegi tynyshtyqty, túraqtylyqty bәrimiz mәngilik dep eseptedik. Búl - basty qateligimiz. Ana elde býlik, taghy birinde lankester, ekstremister boluy mýmkin. Biraq bizde: «Bizding elimiz - beybitshilik pen kelisimning otany, búl jerde eshtene bolmaydy. Bir adam biylikke qarsy shyqsa, sol kelisimnin, túraqtylyqtyng jauy», - deytin psihologiya boldy.

- Biz osy túraqtylyghymyzgha tym toqmeyilsip ketken joqpyz ba? Shetten kelgen meymandarymyzgha da «Qazaqtyng tilin tapqyng kelse, jata kep maqta» degen týsinik qalyptasqanday. Biraq esikten kýle kirgenmen, kýnirene shyqqandardy da kórip jýrmiz ghoy...

- Biz tasyp ta kettik. Keybireuler úpay jinau ýshin, ishtegiler men syrttaghylar astymyzgha kópshik qoydy. Alysqa barmay-aq, kórshiles Reseyden aqsha ýshin keletin Iosif Kobzon sekildi Ánshiler: «Qazaqstan -әlemdegi ruhany birlikting ýlgisi, otany», - dep odan sayyn madaqtady. Ghylymy tújyrym boyynsha, mәngilik kelisim, túraqtylyq esh uaqytta bolmaydy. Kerisinshe, janjal men teketires te mәngilik bolmaydy. Keyde qogham kelisim, tartys, janjaldy bolady. Sebebi, barlyghy birdey oilaytyn qogham joq. Ár týrli әleumettik top, týrli últ, dinderding óz mýddesi bar. Aluan týrli oilaghannan keyin mýddeler qayshylyghy qay kezde de bolady. Osydan biz qorytyndy shygharsaq deymin. Kóp oinaghan balanyng bir jylaytyny sekildi, kóp maqtanghan el de osylay apatqa úshyrauy mýmkin. Búl biz ýshin oilanatyn jaghday. Qoghamgha shynayy qarap, bardy - bar, joqty - joq dep barlyq qayshylyqtardy shyn kózben saralaytyn bolsa, Janaózendegi ya bolmasa basqa jerlerde bolghan oqighalardyng aldyn alyp, psihologiyalyq jaghynan dayyn bolamyz. Janaózendegi Ishki ister basqarmasynda kóshege shyqqan adamdary qorqytyp, ýrkitetin myltyqtan basqa qaru bolmaghan. Mysaly, su shashyp, bolmasa gazben qaymyqtyru, tipti rezenke oq atyp betin beri qaratugha bolar edi.

- BAQ: «Janaózendikter búghan deyin mereke kýnin ótkizuge qarsylyq tanytyp, kelensiz oqigha bolatynyn aldyn ala estirtken», - dep aqparat taratty. Búl jogharghy jaq kýtpegen oqigha boldy desek bola ma?

- Eshkim qayghyly oqighany qalamaghan shyghar. Janaózende alanda túrghan múnayshylar birneshe ay boyy kóshede túrdy. Biylikting bayaghy menmenshildigi -sol bayaghy ambisiya. «Sender túra berinder! Biz sheru jasap, Tәuelsizdik toyyn toylaymyz!», - dep solargha qyr kórsetip, «Sender kimsinder» degendey múqatudyng boluy yqtimal. Olar qayghyly jaghday bolaryn oilamady. Eger bilse, biz aityp otyrghan myltyqtan basqa da joldaryn qarastyrar edi. Biz deputat bolyp jýrgen kezimizde Ishki ister ministrligi osynday jaghdaygha qajetti talay qúrylghyny Izraili, taghy da basqa elderden әkep jinaghanyn bilemin. Múnday mýmkinshilik bizding elimizde bar. Biraq psihologiyalyq menmenshildik «bizding aitqanymyz bolady» degennen basqany oilatpaydy.
- «Halyq teginnen-tegin qantógiske barmaydy. Osynyng astarynda syrtqy kýshterding әseri qanshalyqty jәne óz mýddesine paydalanyp ketken joq pa eken?» - degen de pikirler aitylyp jatyr. Búghan ne deysiz?
- Eger ishtey toptasqan tatu-tәtti el bolsa, shetten qanshalyqty ýgit-nasihat jýrgizip, azghyrsa da, qogham oghan eshqashan kónbeydi. Ishki jaqta qayshylyqtar tuyndap, dau kóbeyse, syrtqy kýshter yqpalyn jýrgize alady. BAQ-ta aitylyp jýrgendey, eng birinshi qoldau kórsetken adam, ol - Múhtar Ábilәzov. Múny oppozisiyalyq gazetterde jazdy. «Qarsy shyghyndar», - dep ýgittedi. «Barlyq mәsele memleket basshysymen tyghyz baylanysty», - dep aitty. «Sizder jana Parlament emes, jana Preziydent saylap alyndar», - degen ýndeulerin basylymdardan el oqydy. Sol sebepti, syrtqy kýshterding әseri bar. Biraq sol syrtqy kýshterge jel berip, quattap otyrghan ózimizding ishki әlsizdigimiz. Biz aityp otyrghan atqarushy biylik, ministrlikter, júmys berushiler osyny syrtqy kýshter paydalanyp ketpesin dep aldyn alugha tyryspaghandyghy. Jogharydaghy memlekettik qyzmetkerlerding halyqpen eseptesudegi mәdeniyetinin, syilauynyng tómendigin kórsetip otyr.

- Múnayshylar jeti ay boyy ereuildetip, talap-tilekterin aitty. Biraq olardyng úsynysyna jetkilikti dengeyde mәn berile qoyghan joq. Halyq kóterilip edi, sanasa bastady, talaptary biyik minberlerde qarastyryla bastady. Osyny ushyqtyrmay, býgingidey jaghdaygha jetkizbey sheshuge ne kedergi boldy eken?

- Songhy uaqyttary ol jaqqa arnayy komissiya qúrylyp, Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrining orynbasary bardy. Preziydent aitqanday, әkimder: «Kelisemiz. Kóndiremiz. Qayda barar deysiz?», - dep, halyqtyng ashu-yzasynyng órshiytinine sengisi kelmedi. Osydan 25 jyl búryn jeltoqsan oqighasy bolghan kezde halyqpen kim eseptesti? «Biz aittyq, osynday sheshim qabyldadyq. Osylay bolady», - dedi. Búl jerde de kishi qalanyng shenberinde osy tәrizdi menmendik biylikting avtoritarlyq kórinisin kórsetti. Múnyng artynda ýlken oilanarlyq jaghday túr. Biz aldymen ekonomika, sodan keyin sayasat, demokratiyalyq damu dep mәn bermedik. Demokratiyalyq damu degenimizding ózi - qoghamdyq pikirmen, elmen sanasu. Mysaly, әr apta sayyn Mәskeude Duma saylauynan keyin mitingiler ótip jatyr. Búl - qoghamdyq pikir. Ol pikirmen eseptespeuge bolmaydy. Biz eseptespedik, sol ýshin biz osynday jaghdaygha úshyradyq. Áriyne, birjaqty taraptyng ghana pikirimen eseptesu emes, mәsele qoldan kelgenshe sony sheshuding jolyn tabu. Eger shyn niyet bolsa, sheshuding nebir joly tabylady. Búl jaghday tek Manghystau oblysynyng bolmasa Janaózen qalasynyng atqarushy biyligining psihologiyasy emes. Búl - memleketimizdin, býgingi basqarushy organdardyng bolmysy. Osy jerde tereng oilandyratyn mәsele jatyr. Júmys berushiler býgingi jaghdayda shirenedi. Mynnan astam múnayshyny júmyssyz qaldyryp, «Sening ornyna kisi alamyz. Bar, shulay ber», - dep eseptespey, ornyna basqa júmysshy aldy. Ol ainalyp kelgende, qansha adamnyng ólimin әkeldi. Osynday psihologiyadan saqtandyru memleket ýshin bas auyrtatyn mәsele jәne biz ony býgin ya erteng týzey almaymyz. Sondyqtan kadr mәselesin saraptau, dayyndau býgingi kýnde el bolashaghy ýshin halyqpen til tabysudyng ýlken mәselesi bolyp túr.

- Oblys әkimi auysty. Jana әkim búryn Ádilet jәne Ishki ister ministri bolghan adam. Mәseleni qanday jolmen sheshui mýmkin?

- Bәrin uaqyt kórsetedi. Degenmen, jana әkimning kórgen tәjiriybesi kýsh qúrylymdarynda qyzmet ete jýrip, jinaqtalghan. Kýsh qúrylymyndaghy adamdardyng barlyghy birdey bir jaqty kýshke salady degen oidan aulaq bolayyq. Azdy-kópti Senatta deputat bolyp, demokratiyanyng sabaqtaryn alghan da shyghar. Biraq jana әkimning bir kemshiligi, halyqpen qazaqsha erkin sóilese almaydy-au deymin. Al ol jaqtyng adamdary ólse de oryssha sóilespeytin halyq. Biraz uaqyttan keyin Manghystau halqy Qyrymbek Kósherbaevty saghynyp jýrmese iygi... Qyrymbekting osynday jaghday bola túra, halyqpen júmys isteu tәsili bólekteu edi jәne jergilikti halyqtyng psihologiyasyn jaqsy biletin adam. Sondyqtan biz Manghystaudaghy jaghday tolyqtay sheshildi dep nýkte qoya almaymyz, ony uaqyt kórsetedi. Birinshiden, múnayshylar úsynghan talapty qabylday ma әlde ózderining talaptaryn orynday ma? Jana biylik halyqpen dialogqa bara ala ma, almay ma? «Preziydent tapsyrma berdi. Men býitem, men sóitem» deytin bir jaman әdet bar. Tapsyrmany oryndau kerek. Biraq sony oryndaudyng joldaryn tabu, «Elbasy aitty, sender qarsy bolmandar» dep, úr da-jyq әreketke barmay, sonyng joldaryn, әdis-tәsilderin tabu onay bolmaydy. Sebebi, ashynghan halyqpen sóilesu qay uaqytta da qiyn. Al ashynghan tek Janaózenning halqy emes, Shetpe men Jetibay óz aldyna, Aqtaudyng ózinde de múndaylar kóp.

- Ákimmen qatar, múnay kompaniyasynyng basshylyghy ornyn bosatty. Preziydent Aqtauda bolghan saparynda: «Timur Qúlybaevty qyzmetinen bosatam», - dedi. Basshy auystyrudyng saldary qalay bolady?

- Basshylardy auystyru - múnayshylar ýshin ýlken psihologiyalyq em. «Biz ornynan aldyrttyq. Bizding aitqanymyz boldy» degen oy shamaly uaqytqa ghana daua, azdy-kópti uaqyt kónilderine medeu bolady. Odan artyq eshtene әkelmeydi. Shyn mәnisinde әleumettik, ekonomikalyq qayshylyqtar, ónirdegi basqa da problemalar basshy auystyrumen birden sheshimin taba qony ekitalay.

- Aldaghy uaqytta Janaózendegi dýmpuding tolqyny ýlken qalalargha oiysyp ketu qaupi joq pa?

- Keng maghynasynda oilasaq, onyng dýmpui barlyq elge әser etedi. Eng әueli búl qazaq últynyng mәselesi. Býginde múnay salasynda bolsyn, hrom, myrysh, mys sekildi paydaly qazbalar shygharatyn jerlerde shet el júmysshylaryna qaraghanda qazaqtar shettetilip, qara júmys isteydi, enbekaqysy tómen. Barlyq qazaq júmysshylaryn osy jaghy oilandyrady. Sebebi, qazaqtar arasynda iri mamandar az. Olar shet elden kelip jatyr. Sodan keyin júmysshylarda «Nege bizde múnday mamandar dayyndalmaydy? Nege shet elden keledi? Nege bizding tabysymyz az? Nege tabighy baylyghymyz sheteldikterding qolynda? Sondyqtan da osynday jaghdaylar bolyp jatyr» degen oilar boluy mýmkin. Búl búrynnan bar, endi odan sayyn ótkir mәselege ainalady. Sondyqtan dýmpu osy jaqtardan boluy mýmkin. Búl Tәuelsizdikten keyingi qazaqtyng jalpy mәselesi.

- Janaózen Qazaqstannyng imidjine әser etti me?

- Sóz joq, býlik imidjdi týsirdi. Oqighadan keyin «Miyr» arnasynda Yu.Lukashenko: «Chto, v Kazahstane ludy horosho jivut? Vot, tam ludy umirait», - dep súhbat berdi. Búl sol auditoriyagha emes, kýlli TMD-gha tarady, Lukashenkonyng emes, Putin men Medvedevting de solay oilaytynynyng kórinisi desek bolady. Búghan qatysty Putin mәlimdeme jasap: «Qazaqstanda bolghan jaghday Kedendik odaqtyng júmysyna ózining kesirin tiygizbeui kerek», - dedi. Endi osynday bir jaghday bolsa, oghan Euro Parlament pen Euroodaq, AQSh-tyng memdepartamenti qosylady. Búl joly osy TMD dengeyinen aspay qaldy. Qansha degenmen de, el ýshin jaqsy at emes.

- Al búnyng aldaghy saylaugha әseri qanshalyqty?

- Qazir elde «Nege Janaózendegi mәsele joghary dengeyde talqylanbady?» degen saual bar. Nege biteu jara bolyp, sol jerde qala berdi? Sebebi, búl bir partiyalyq mәjilisting saldary. Eger ol jerde basqa partiyanyng ókilderi otyrsa, mәselege basqasha kózben qarap, ótkir aityp zerttelse, Parlamentke sonday qúqyq berilse, osynyng barlyghy bolar ma edi? Sóz joq, bir partiyaly monopoliya eldi oilandyrady. Eger saylauda әdildik bolatyn bolsa, búl bas partiyagha úpay әpermesi anyq.

- Parlament eki-ýsh partiyaly bolsa, qanday ózgeris bolar edi?

- Men «Aqjoldan» deputattyqqa ýmitkermin. Shynymdy aitsam, qaupim bar. Segiz jyl deputat boldym, barlyq jaghdaydy ishtey de, syrttay da jaqsy bilemin. Mysaly, «Aqjol» ótip, on adam Mәjiliske bardy delik. On adam ne bitiredi? Olardy aldymen basyp, janshidy. Ol bir quyrshaq oppozisiya bolyp kórinedi. Oppozisiya bar ma, bar. Parlamentte bir emes, eki partiya bar ma, bar. Ishtey demokratiya bolmauy mýmkin. Biraq syrt kózge búl demokratiya. Mening alandaytynym, «Aqjol» kelmey basqa kelse de, sany kóp fraksiya ózining oiyna kelgenin isteydi. Tipti, elu payyz dauys alghan «Edinaya Rossiyanyn» ózi Dumagha ózderining adamdaryn ótkizdi. Mening oiymsha, Mәjilis eki-ýsh partiyaly bolghannyng ózinde saylau bolashaq mәseleni sheshpeydi. Búl jerde eshqanday әdilettilik kórinbeydi. Mysaly, Mәjiliske bir zang jobasy keldi. Oppozisiyalyq partiyanyng deputattary onyng kóptegen baptarymen kelispeydi. Tapsyrma alghan «Núr Otan» oghan kelisedi. Jiynnyng aldynda partiya óz fraksiyasyndaghy deputattaryna aitady da, qanday úsynys aitylsa da túnshyqtyryp otyrady. Demokratiyalyq elde partiya qansha myqty bolghanymen, saylauda 35-40 payyzdan asyryp dauys jinay almaydy. Bizdegi jaghdaygha kýlli әlem tanghalady.

- Qazir Aqtóbede Pedagogikalyq institutta sabaq beresiz. Deputattyq qyzmetti ansap, «Eger sol jerde men bolghanymda, bylay eter edim» dep ókinetin kezderiniz bola ma?

- Onday sәt jii bolady. Saghynghanda qyzmettik kreslony ansamaymyn. Sol jerde otyrghan bolsam, kóptegen mәselelerde ózimning pikirimdi aitar edim. Mәjiliste «uralap» ketip jatqan dýniyeler óte kóp. Songhy uaqytta qabyldanghan din turaly zannyng kóptegen baptaryn halyq maqúldamady. Soghan qaramastan qabyldandy. Eng bolmaghanda halyqqa: «Biz osylay aittyq. Mynalar qoldamay otyr», - dep ýndeu jasaluy kerek edi. Sonyng ózi elge ýlken demeu. Sonyng ózi saylauda partiyagha dauys beru kezinde oilandyrady. Bilim zany op-onay qabyldanyp ketti. Mәjiliste saqal qoymasa da jasy ýlken aqsaqaldar boldy. Sol kisiler kóp nәrseni aitatyn shyghar dep dәmetkenimmen, aqsaqaldyghyn da, deputattyghyn da kórsetetindey oidan shygha almady. Eshnәrse ózgerip jatpaghan song birqatarynyng jigeri qúm bolyp sharshaytyn shyghar, biraq sharshamau kerek, jalyqpau kerek.

Súhbattasqan - Jankeldi QARJAN

http://www.halyksozi.kz/news/view/id/1117