امانكەلدى ايتالى: سىرتقى كۇشتەرگە جەل بەرىپ، قۋاتتاپ وتىرعان – ءوزىمىزدىڭ ىشكى السىزدىگىمىز
جاڭاوزەندەگى وقيعادان سوڭ قوعام قايراتكەرى امانكەلدى ايتالى اعامىزعا تەلەفون سوققان ەدىك. اقتوبەدە تۇراتىن پارلامەنتتىڭ 2-3 شاقىرىلىمىنىڭ دەپۋتاتى بولعان ەل اعاسى 19 جەلتوقساننان بەرى استاناداعى پرەزيدەنتتىڭ ءىس باسقارماسىنا قاراستى اۋرۋحانانىڭ تەراپيا بولىمىندە ەمدەلىپ جاتىر ەكەن. جاڭاوزەن وقيعاسىنا قاتىستى امانكەلدى ايتالى مىرزامەن اۋرۋحاناعا بارىپ سۇحباتتاسقان ەدىك.
- جاڭاوزەندەگى دۇمپۋدەن سوڭ باسۋ ايتقان زيالى قاۋىم مۇنايشىلاردى بوسقا «ارانداپ قالدى» دەستى. شىنىمەن مۇنايشىلار ارانداپ قالدى ما، قالاي ويلايسىز؟
جاڭاوزەندەگى وقيعادان سوڭ قوعام قايراتكەرى امانكەلدى ايتالى اعامىزعا تەلەفون سوققان ەدىك. اقتوبەدە تۇراتىن پارلامەنتتىڭ 2-3 شاقىرىلىمىنىڭ دەپۋتاتى بولعان ەل اعاسى 19 جەلتوقساننان بەرى استاناداعى پرەزيدەنتتىڭ ءىس باسقارماسىنا قاراستى اۋرۋحانانىڭ تەراپيا بولىمىندە ەمدەلىپ جاتىر ەكەن. جاڭاوزەن وقيعاسىنا قاتىستى امانكەلدى ايتالى مىرزامەن اۋرۋحاناعا بارىپ سۇحباتتاسقان ەدىك.
- جاڭاوزەندەگى دۇمپۋدەن سوڭ باسۋ ايتقان زيالى قاۋىم مۇنايشىلاردى بوسقا «ارانداپ قالدى» دەستى. شىنىمەن مۇنايشىلار ارانداپ قالدى ما، قالاي ويلايسىز؟
- قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا 16 جەلتوقسان قايعىلى، قارالى، ىزالى كۇن. 25 جىل بۇرىنعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىندە جوعالتقان ادامدارىمىزعا ماسكەۋدەن قيانات جاسالعان ەدى. بۇل جولعى قاسىرەت - قازاق پەن قازاقتىڭ اراسىنداعى قاقتىعىسۋ. مۇنداي جاعداي باسقا دا ەلدەردە بولىپ جاتىر. دەگەنمەن، بۇنىڭ ەكى كەزەڭى بار. بىرىنشىسىندە جانجالدى ۋشىقتىرماي كۇشپەن توقتاتۋ. مىسالى، بىزدەگى كومەندانتتىق ۋاقىت، توتەنشە جاعداي كوپ ەلدەردە بۇرىننان بار تاجىريبە. بۇنىڭ باستى سەبەبى نە؟ كەزدەيسوق، اياق استىنان بولعان وقيعا ەمەس. جەتى اي بۇرىن باستالعان مۇنايشىلار مەن جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ اراسىنداعى ەڭبەك داۋىنىڭ كەسىرى. سوندىقتان وسى ۋاقىت ارالىعىندا مۇنايشىلاردىڭ اشۋ-ىزاسى، ولاردىڭ تالاپتارىن ەسكەرمەۋ، ۇسىنىستارىن اياقاستى ەتۋ، تىعىرىققا تىرەۋ، ولاردىڭ جۇيكەسىن ابدەن جۇقارتىپ، شارشاتتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كۇيزەلتتى. پسيحولوگيادا مىناداي زاڭدىلىق بار. ءبىر ادام كۇيزەلىپ، شارشاسا، ونىڭ ىقپالى جەتى ادامعا تيەدى. ءبىر ادام ماسكۇنەم بولسا، زاردابى وتباسىنا، كورشىلەرىنە، تۋعان-تۋىستارىنا اسەر ەتەدى. ال اعايىن-تۋىسى، قۇدا-جەكجاتى كوپ قارعا تامىرلى قازاقتىڭ كۇيزەلىسى كۇللى ەلگە تارايدى. تىعىرىققا تىرەلگەن حالىق وسىندايدا بىقسىپ جانعان قولامتا سەكىلدى. جاي عانا جەل تۇرسا، ورتكە اينالىپ كەتەدى. «جەلگە تۇرتكى بولعان ءتۇرلى كۇشتەر، توپتاردىڭ پيعىلى بولار» دەگەن تۇسپالدار ايتىلىپ جاتىر. بۇل بۇگىن-ەرتەڭدەرى كۇن تاڭداماي كوتەرىلەيىن دەپ تۇرعان جايت ەدى. ونى ۇرلەيتىن ادامدار قاي كەزدە دە تابىلادى. سول جەردەگى جۇمىسسىز ادامداردىڭ وتباسىلارى بار، ولاردىڭ بالالارىنىڭ كيىمى، تاماعىنىڭ بولماۋى اشىنعان حالىقتى وسىنداي ارەكەتكە بارعىزدى. نەگىزى مۇنداي ارەكەتكە بارۋعا بولمايدى. ويتكەنى ەشكىم ودان پايدا تاپقان جوق، پالەن ملرد. شىعىنىن دا ەل كورەدى. الايدا ىشتەگى الاپات اشۋ-ىزا وسىنداي امالسىزدىقتان شىعادى. باستى سەبەپ، ول - الەۋمەتتىك شيەلەنىس، سول جەردەگى جاعداي دەپ ەسەپتەۋىمىز كەرەك.
- الەۋمەتتىك شيەلەنىس نەگە وسىنداي جاعدايعا جەتتى؟
- ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ ديالوگقا، حالىقپەن ءتىل تابىسۋعا بارا الماعاندىعى، اتقارۋشى ورگانداردىڭ مەنمەندىگى، فورمالدى تۇردە زاڭدى قولداپ، ادامدار مۇددەسىمەن ەسەپتەسپەيتىندىگى وسىعان اكەلدى. بۇل كەڭەس وداعىنان قالعان «ءبىز بىلەمىز! بىزگە تالاپ قوياتىنداي سەن كىمسىڭ؟ مەن - باستىقپىن! سەن اقىماقسىڭ! ءبىزدىڭ ايتقانىمىزدى تىڭدا! ايداۋىمىزبەن ءجۇر!» دەگەن بيۋروكراتيالىق پسيحولوگيانىڭ جەمىسى. مۇنداي پسيحولوگيا سول جەردەگى اتقارۋشى ورگاندا، جۇمىس بەرۋشى ورىنداردا، ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىندە دە بولدى. بىربەتكەيلىك مۇنايشىلار جاعىنان دا بولعان شىعار. ەڭ الدىمەن، بۇل تالاپتىڭ نەگىزى نە ەدى؟ سارالاپ قاراساق، ەڭبەك كوەففيتسيەنتتەرى، ەڭبەكاقىنىڭ تومەندىگى، كەلىسىمگە جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ بارماۋى، مۇنايشىلاردىڭ قۇقىعى بۇزىلعانىن كورسەتەدى. سولاردى قولداعان سوكولوۆا دەگەن ايەلدى «الەۋمەتتىك ارازدىق تۋدىرادى» دەپ، جەتى جىلعا سوتتاپ جىبەردى. جۇمىسشىلاردىڭ تالابىن سوت ارقىلى زاڭسىز دەپ تاپتى. ەندى اينالىپ كەلگەندە سوتتىڭ شەشىمى دە، جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ دا، مينيسترلىكتىڭ دە ارەكەتى دۇرىس بولماي شىقتى. پرەزيدەنتتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، ولار پرەزيدەنتتى دە الداعان بولىپ شىقتى. وسىدان كەلىپ جاعداي ۋشىقتى. جانجالدىڭ باستى سەبەبىن وسىدان كورەمىز. ونىڭ اراسىندا شەت ەلدەن قولداۋ، مۇمكىن بىرەۋلەرگە ازدى-كوپتى قارجى بەرىپ، ايتاقتاتىپ جۇمساۋ بولعان بولار. بىراق اشۋ-ىزا تۋدىرىپ، شەكتەن شىعاتىن جاعداي بولماسا، ايتقانعا ەرىپ، جۇمساعانعا جۇرە بەرەتىن حالىق بولمايدى. ەلدەگى تىنىشتىقتى، تۇراقتىلىقتى ءبارىمىز ماڭگىلىك دەپ ەسەپتەدىك. بۇل - باستى قاتەلىگىمىز. انا ەلدە بۇلىك، تاعى بىرىندە لاڭكەستەر، ەكسترەميستەر بولۋى مۇمكىن. بىراق بىزدە: «ءبىزدىڭ ەلىمىز - بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمنىڭ وتانى، بۇل جەردە ەشتەڭە بولمايدى. ءبىر ادام بيلىككە قارسى شىقسا، سول كەلىسىمنىڭ، تۇراقتىلىقتىڭ جاۋى»، - دەيتىن پسيحولوگيا بولدى.
- ءبىز وسى تۇراقتىلىعىمىزعا تىم توقمەيىلسىپ كەتكەن جوقپىز با؟ شەتتەن كەلگەن مەيماندارىمىزعا دا «قازاقتىڭ ءتىلىن تاپقىڭ كەلسە، جاتا كەپ ماقتا» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقانداي. بىراق ەسىكتەن كۇلە كىرگەنمەن، كۇڭىرەنە شىققانداردى دا كورىپ ءجۇرمىز عوي...
- ءبىز تاسىپ تا كەتتىك. كەيبىرەۋلەر ۇپاي جيناۋ ءۇشىن، ىشتەگىلەر مەن سىرتتاعىلار استىمىزعا كوپشىك قويدى. الىسقا بارماي-اق، كورشىلەس رەسەيدەن اقشا ءۇشىن كەلەتىن يوسيف كوبزون سەكىلدى انشىلەر: «قازاقستان -الەمدەگى رۋحاني بىرلىكتىڭ ۇلگىسى، وتانى»، - دەپ ودان سايىن ماداقتادى. عىلىمي تۇجىرىم بويىنشا، ماڭگىلىك كەلىسىم، تۇراقتىلىق ەش ۋاقىتتا بولمايدى. كەرىسىنشە، جانجال مەن تەكەتىرەس تە ماڭگىلىك بولمايدى. كەيدە قوعام كەلىسىم، تارتىس، جانجالدى بولادى. سەبەبى، بارلىعى بىردەي ويلايتىن قوعام جوق. ءار ءتۇرلى الەۋمەتتىك توپ، ءتۇرلى ۇلت، دىندەردىڭ ءوز مۇددەسى بار. الۋان ءتۇرلى ويلاعاننان كەيىن مۇددەلەر قايشىلىعى قاي كەزدە دە بولادى. وسىدان ءبىز قورىتىندى شىعارساق دەيمىن. كوپ ويناعان بالانىڭ ءبىر جىلايتىنى سەكىلدى، كوپ ماقتانعان ەل دە وسىلاي اپاتقا ۇشىراۋى مۇمكىن. بۇل ءبىز ءۇشىن ويلاناتىن جاعداي. قوعامعا شىنايى قاراپ، باردى - بار، جوقتى - جوق دەپ بارلىق قايشىلىقتاردى شىن كوزبەن سارالايتىن بولسا، جاڭاوزەندەگى يا بولماسا باسقا جەرلەردە بولعان وقيعالاردىڭ الدىن الىپ، پسيحولوگيالىق جاعىنان دايىن بولامىز. جاڭاوزەندەگى ىشكى ىستەر باسقارماسىندا كوشەگە شىققان ادامدارى قورقىتىپ، ۇركىتەتىن مىلتىقتان باسقا قارۋ بولماعان. مىسالى، سۋ شاشىپ، بولماسا گازبەن قايمىقتىرۋ، ءتىپتى رەزەڭكە وق اتىپ بەتىن بەرى قاراتۋعا بولار ەدى.
- باق: «جاڭاوزەندىكتەر بۇعان دەيىن مەرەكە كۇنىن وتكىزۋگە قارسىلىق تانىتىپ، كەلەڭسىز وقيعا بولاتىنىن الدىن الا ەستىرتكەن»، - دەپ اقپارات تاراتتى. بۇل جوعارعى جاق كۇتپەگەن وقيعا بولدى دەسەك بولا ما؟
- ەشكىم قايعىلى وقيعانى قالاماعان شىعار. جاڭاوزەندە الاڭدا تۇرعان مۇنايشىلار بىرنەشە اي بويى كوشەدە تۇردى. بيلىكتىڭ باياعى مەنمەنشىلدىگى -سول باياعى امبيتسيا. «سەندەر تۇرا بەرىڭدەر! ءبىز شەرۋ جاساپ، تاۋەلسىزدىك تويىن تويلايمىز!»، - دەپ سولارعا قىر كورسەتىپ، «سەندەر كىمسىڭدەر» دەگەندەي مۇقاتۋدىڭ بولۋى ىقتيمال. ولار قايعىلى جاعداي بولارىن ويلامادى. ەگەر بىلسە، ءبىز ايتىپ وتىرعان مىلتىقتان باسقا دا جولدارىن قاراستىرار ەدى. ءبىز دەپۋتات بولىپ جۇرگەن كەزىمىزدە ىشكى ىستەر مينيسترلىگى وسىنداي جاعدايعا قاجەتتى تالاي قۇرىلعىنى يزرايل، تاعى دا باسقا ەلدەردەن اكەپ جيناعانىن بىلەمىن. مۇنداي مۇمكىنشىلىك ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بار. بىراق پسيحولوگيالىق مەنمەنشىلدىك «ءبىزدىڭ ايتقانىمىز بولادى» دەگەننەن باسقانى ويلاتپايدى.
- «حالىق تەگىننەن-تەگىن قانتوگىسكە بارمايدى. وسىنىڭ استارىندا سىرتقى كۇشتەردىڭ اسەرى قانشالىقتى جانە ءوز مۇددەسىنە پايدالانىپ كەتكەن جوق پا ەكەن؟» - دەگەن دە پىكىرلەر ايتىلىپ جاتىر. بۇعان نە دەيسىز؟
- ەگەر ىشتەي توپتاسقان تاتۋ-ءتاتتى ەل بولسا، شەتتەن قانشالىقتى ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزىپ، ازعىرسا دا، قوعام وعان ەشقاشان كونبەيدى. ىشكى جاقتا قايشىلىقتار تۋىنداپ، داۋ كوبەيسە، سىرتقى كۇشتەر ىقپالىن جۇرگىزە الادى. باق-تا ايتىلىپ جۇرگەندەي، ەڭ ءبىرىنشى قولداۋ كورسەتكەن ادام، ول - مۇحتار ءابىلازوۆ. مۇنى وپپوزيتسيالىق گازەتتەردە جازدى. «قارسى شىعىڭدار»، - دەپ ۇگىتتەدى. «بارلىق ماسەلە مەملەكەت باسشىسىمەن تىعىز بايلانىستى»، - دەپ ايتتى. «سىزدەر جاڭا پارلامەنت ەمەس، جاڭا پرەزيدەنت سايلاپ الىڭدار»، - دەگەن ۇندەۋلەرىن باسىلىمداردان ەل وقىدى. سول سەبەپتى، سىرتقى كۇشتەردىڭ اسەرى بار. بىراق سول سىرتقى كۇشتەرگە جەل بەرىپ، قۋاتتاپ وتىرعان ءوزىمىزدىڭ ىشكى السىزدىگىمىز. ءبىز ايتىپ وتىرعان اتقارۋشى بيلىك، مينيسترلىكتەر، جۇمىس بەرۋشىلەر وسىنى سىرتقى كۇشتەر پايدالانىپ كەتپەسىن دەپ الدىن الۋعا تىرىسپاعاندىعى. جوعارىداعى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ حالىقپەن ەسەپتەسۋدەگى مادەنيەتىنىڭ، سىيلاۋىنىڭ تومەندىگىن كورسەتىپ وتىر.
- مۇنايشىلار جەتى اي بويى ەرەۋىلدەتىپ، تالاپ-تىلەكتەرىن ايتتى. بىراق ولاردىڭ ۇسىنىسىنا جەتكىلىكتى دەڭگەيدە ءمان بەرىلە قويعان جوق. حالىق كوتەرىلىپ ەدى، ساناسا باستادى، تالاپتارى بيىك مىنبەرلەردە قاراستىرىلا باستادى. وسىنى ۋشىقتىرماي، بۇگىنگىدەي جاعدايعا جەتكىزبەي شەشۋگە نە كەدەرگى بولدى ەكەن؟
- سوڭعى ۋاقىتتارى ول جاققا ارنايى كوميسسيا قۇرىلىپ، ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى باردى. پرەزيدەنت ايتقانداي، اكىمدەر: «كەلىسەمىز. كوندىرەمىز. قايدا بارار دەيسىز؟»، - دەپ، حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىنىڭ ورشيتىنىنە سەنگىسى كەلمەدى. وسىدان 25 جىل بۇرىن جەلتوقسان وقيعاسى بولعان كەزدە حالىقپەن كىم ەسەپتەستى؟ «ءبىز ايتتىق، وسىنداي شەشىم قابىلدادىق. وسىلاي بولادى»، - دەدى. بۇل جەردە دە كىشى قالانىڭ شەڭبەرىندە وسى ءتارىزدى مەنمەندىك بيلىكتىڭ اۆتوريتارلىق كورىنىسىن كورسەتتى. مۇنىڭ ارتىندا ۇلكەن ويلانارلىق جاعداي تۇر. ءبىز الدىمەن ەكونوميكا، سودان كەيىن ساياسات، دەموكراتيالىق دامۋ دەپ ءمان بەرمەدىك. دەموكراتيالىق دامۋ دەگەنىمىزدىڭ ءوزى - قوعامدىق پىكىرمەن، ەلمەن ساناسۋ. مىسالى، ءار اپتا سايىن ماسكەۋدە دۋما سايلاۋىنان كەيىن ميتينگىلەر ءوتىپ جاتىر. بۇل - قوعامدىق پىكىر. ول پىكىرمەن ەسەپتەسپەۋگە بولمايدى. ءبىز ەسەپتەسپەدىك، سول ءۇشىن ءبىز وسىنداي جاعدايعا ۇشىرادىق. ارينە، بىرجاقتى تاراپتىڭ عانا پىكىرىمەن ەسەپتەسۋ ەمەس، ماسەلە قولدان كەلگەنشە سونى شەشۋدىڭ جولىن تابۋ. ەگەر شىن نيەت بولسا، شەشۋدىڭ نەبىر جولى تابىلادى. بۇل جاعداي تەك ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ بولماسا جاڭاوزەن قالاسىنىڭ اتقارۋشى بيلىگىنىڭ پسيحولوگياسى ەمەس. بۇل - مەملەكەتىمىزدىڭ، بۇگىنگى باسقارۋشى ورگانداردىڭ بولمىسى. وسى جەردە تەرەڭ ويلاندىراتىن ماسەلە جاتىر. جۇمىس بەرۋشىلەر بۇگىنگى جاعدايدا شىرەنەدى. مىڭنان استام مۇنايشىنى جۇمىسسىز قالدىرىپ، «سەنىڭ ورنىڭا كىسى الامىز. بار، شۋلاي بەر»، - دەپ ەسەپتەسپەي، ورنىنا باسقا جۇمىسشى الدى. ول اينالىپ كەلگەندە، قانشا ادامنىڭ ءولىمىن اكەلدى. وسىنداي پسيحولوگيادان ساقتاندىرۋ مەملەكەت ءۇشىن باس اۋىرتاتىن ماسەلە جانە ءبىز ونى بۇگىن يا ەرتەڭ تۇزەي المايمىز. سوندىقتان كادر ماسەلەسىن ساراپتاۋ، دايىنداۋ بۇگىنگى كۇندە ەل بولاشاعى ءۇشىن حالىقپەن ءتىل تابىسۋدىڭ ۇلكەن ماسەلەسى بولىپ تۇر.
- وبلىس اكىمى اۋىستى. جاڭا اكىم بۇرىن ادىلەت جانە ىشكى ىستەر ءمينيسترى بولعان ادام. ماسەلەنى قانداي جولمەن شەشۋى مۇمكىن؟
- ءبارىن ۋاقىت كورسەتەدى. دەگەنمەن، جاڭا اكىمنىڭ كورگەن تاجىريبەسى كۇش قۇرىلىمدارىندا قىزمەت ەتە ءجۇرىپ، جيناقتالعان. كۇش قۇرىلىمىنداعى ادامداردىڭ بارلىعى بىردەي ءبىر جاقتى كۇشكە سالادى دەگەن ويدان اۋلاق بولايىق. ازدى-كوپتى سەناتتا دەپۋتات بولىپ، دەموكراتيانىڭ ساباقتارىن العان دا شىعار. بىراق جاڭا اكىمنىڭ ءبىر كەمشىلىگى، حالىقپەن قازاقشا ەركىن سويلەسە المايدى-اۋ دەيمىن. ال ول جاقتىڭ ادامدارى ولسە دە ورىسشا سويلەسپەيتىن حالىق. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ماڭعىستاۋ حالقى قىرىمبەك كوشەرباەۆتى ساعىنىپ جۇرمەسە يگى... قىرىمبەكتىڭ وسىنداي جاعداي بولا تۇرا، حالىقپەن جۇمىس ىستەۋ ءتاسىلى بولەكتەۋ ەدى جانە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ پسيحولوگياسىن جاقسى بىلەتىن ادام. سوندىقتان ءبىز ماڭعىستاۋداعى جاعداي تولىقتاي شەشىلدى دەپ نۇكتە قويا المايمىز، ونى ۋاقىت كورسەتەدى. بىرىنشىدەن، مۇنايشىلار ۇسىنعان تالاپتى قابىلداي ما الدە وزدەرىنىڭ تالاپتارىن ورىنداي ما؟ جاڭا بيلىك حالىقپەن ديالوگقا بارا الا ما، الماي ما؟ «پرەزيدەنت تاپسىرما بەردى. مەن بۇيتەم، مەن سويتەم» دەيتىن ءبىر جامان ادەت بار. تاپسىرمانى ورىنداۋ كەرەك. بىراق سونى ورىنداۋدىڭ جولدارىن تابۋ، «ەلباسى ايتتى، سەندەر قارسى بولماڭدار» دەپ، ۇر دا-جىق ارەكەتكە بارماي، سونىڭ جولدارىن، ءادىس-تاسىلدەرىن تابۋ وڭاي بولمايدى. سەبەبى، اشىنعان حالىقپەن سويلەسۋ قاي ۋاقىتتا دا قيىن. ال اشىنعان تەك جاڭاوزەننىڭ حالقى ەمەس، شەتپە مەن جەتىباي ءوز الدىنا، اقتاۋدىڭ وزىندە دە مۇندايلار كوپ.
- اكىممەن قاتار، مۇناي كومپانياسىنىڭ باسشىلىعى ورنىن بوساتتى. پرەزيدەنت اقتاۋدا بولعان ساپارىندا: «تيمۋر قۇلىباەۆتى قىزمەتىنەن بوساتام»، - دەدى. باسشى اۋىستىرۋدىڭ سالدارى قالاي بولادى؟
- باسشىلاردى اۋىستىرۋ - مۇنايشىلار ءۇشىن ۇلكەن پسيحولوگيالىق ەم. «ءبىز ورنىنان الدىرتتىق. ءبىزدىڭ ايتقانىمىز بولدى» دەگەن وي شامالى ۋاقىتقا عانا داۋا، ازدى-كوپتى ۋاقىت كوڭىلدەرىنە مەدەۋ بولادى. ودان ارتىق ەشتەڭە اكەلمەيدى. شىن مانىسىندە الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق قايشىلىقتار، وڭىردەگى باسقا دا پروبلەمالار باسشى اۋىستىرۋمەن بىردەن شەشىمىن تابا قويۋى ەكىتالاي.
- الداعى ۋاقىتتا جاڭاوزەندەگى ءدۇمپۋدىڭ تولقىنى ۇلكەن قالالارعا ويىسىپ كەتۋ قاۋپى جوق پا؟
- كەڭ ماعىناسىندا ويلاساق، ونىڭ ءدۇمپۋى بارلىق ەلگە اسەر ەتەدى. ەڭ اۋەلى بۇل قازاق ۇلتىنىڭ ماسەلەسى. بۇگىندە مۇناي سالاسىندا بولسىن، حروم، مىرىش، مىس سەكىلدى پايدالى قازبالار شىعاراتىن جەرلەردە شەت ەل جۇمىسشىلارىنا قاراعاندا قازاقتار شەتتەتىلىپ، قارا جۇمىس ىستەيدى، ەڭبەكاقىسى تومەن. بارلىق قازاق جۇمىسشىلارىن وسى جاعى ويلاندىرادى. سەبەبى، قازاقتار اراسىندا ءىرى ماماندار از. ولار شەت ەلدەن كەلىپ جاتىر. سودان كەيىن جۇمىسشىلاردا «نەگە بىزدە مۇنداي ماماندار دايىندالمايدى؟ نەگە شەت ەلدەن كەلەدى؟ نەگە ءبىزدىڭ تابىسىمىز از؟ نەگە تابيعي بايلىعىمىز شەتەلدىكتەردىڭ قولىندا؟ سوندىقتان دا وسىنداي جاعدايلار بولىپ جاتىر» دەگەن ويلار بولۋى مۇمكىن. بۇل بۇرىننان بار، ەندى ودان سايىن وتكىر ماسەلەگە اينالادى. سوندىقتان ءدۇمپۋ وسى جاقتاردان بولۋى مۇمكىن. بۇل تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى قازاقتىڭ جالپى ماسەلەسى.
- جاڭاوزەن قازاقستاننىڭ يميدجىنە اسەر ەتتى مە؟
- ءسوز جوق، بۇلىك ءيميدجدى ءتۇسىردى. وقيعادان كەيىن «مير» ارناسىندا يۋ.لۋكاشەنكو: «چتو، ۆ كازاحستانە ليۋدي حوروشو جيۆۋت؟ ۆوت، تام ليۋدي ۋميرايۋت»، - دەپ سۇحبات بەردى. بۇل سول اۋديتورياعا ەمەس، كۇللى تمد-عا تارادى، لۋكاشەنكونىڭ ەمەس، پۋتين مەن مەدۆەدەۆتىڭ دە سولاي ويلايتىنىنىڭ كورىنىسى دەسەك بولادى. بۇعان قاتىستى پۋتين مالىمدەمە جاساپ: «قازاقستاندا بولعان جاعداي كەدەندىك وداقتىڭ جۇمىسىنا ءوزىنىڭ كەسىرىن تيگىزبەۋى كەرەك»، - دەدى. ەندى وسىنداي ءبىر جاعداي بولسا، وعان ەۋرو پارلامەنت پەن ەۋرووداق، اقش-تىڭ مەمدەپارتامەنتى قوسىلادى. بۇل جولى وسى تمد دەڭگەيىنەن اسپاي قالدى. قانشا دەگەنمەن دە، ەل ءۇشىن جاقسى ات ەمەس.
- ال بۇنىڭ الداعى سايلاۋعا اسەرى قانشالىقتى؟
- قازىر ەلدە «نەگە جاڭاوزەندەگى ماسەلە جوعارى دەڭگەيدە تالقىلانبادى؟» دەگەن ساۋال بار. نەگە بىتەۋ جارا بولىپ، سول جەردە قالا بەردى؟ سەبەبى، بۇل ءبىر پارتيالىق ءماجىلىستىڭ سالدارى. ەگەر ول جەردە باسقا پارتيانىڭ وكىلدەرى وتىرسا، ماسەلەگە باسقاشا كوزبەن قاراپ، وتكىر ايتىپ زەرتتەلسە، پارلامەنتكە سونداي قۇقىق بەرىلسە، وسىنىڭ بارلىعى بولار ما ەدى؟ ءسوز جوق، ءبىر پارتيالى مونوپوليا ەلدى ويلاندىرادى. ەگەر سايلاۋدا ادىلدىك بولاتىن بولسا، بۇل باس پارتياعا ۇپاي اپەرمەسى انىق.
- پارلامەنت ەكى-ءۇش پارتيالى بولسا، قانداي وزگەرىس بولار ەدى؟
- مەن «اقجولدان» دەپۋتاتتىققا ۇمىتكەرمىن. شىنىمدى ايتسام، قاۋپىم بار. سەگىز جىل دەپۋتات بولدىم، بارلىق جاعدايدى ىشتەي دە، سىرتتاي دا جاقسى بىلەمىن. مىسالى، «اقجول» ءوتىپ، ون ادام ماجىلىسكە باردى دەلىك. ون ادام نە بىتىرەدى؟ ولاردى الدىمەن باسىپ، جانشيدى. ول ءبىر قۋىرشاق وپپوزيتسيا بولىپ كورىنەدى. وپپوزيتسيا بار ما، بار. پارلامەنتتە ءبىر ەمەس، ەكى پارتيا بار ما، بار. ىشتەي دەموكراتيا بولماۋى مۇمكىن. بىراق سىرت كوزگە بۇل دەموكراتيا. مەنىڭ الاڭدايتىنىم، «اقجول» كەلمەي باسقا كەلسە دە، سانى كوپ فراكتسيا ءوزىنىڭ ويىنا كەلگەنىن ىستەيدى. ءتىپتى، ەلۋ پايىز داۋىس العان «ەدينايا روسسيانىڭ» ءوزى دۋماعا وزدەرىنىڭ ادامدارىن وتكىزدى. مەنىڭ ويىمشا، ءماجىلىس ەكى-ءۇش پارتيالى بولعاننىڭ وزىندە سايلاۋ بولاشاق ماسەلەنى شەشپەيدى. بۇل جەردە ەشقانداي ادىلەتتىلىك كورىنبەيدى. مىسالى، ماجىلىسكە ءبىر زاڭ جوباسى كەلدى. وپپوزيتسيالىق پارتيانىڭ دەپۋتاتتارى ونىڭ كوپتەگەن باپتارىمەن كەلىسپەيدى. تاپسىرما العان «نۇر وتان» وعان كەلىسەدى. جيىننىڭ الدىندا پارتيا ءوز فراكتسياسىنداعى دەپۋتاتتارىنا ايتادى دا، قانداي ۇسىنىس ايتىلسا دا تۇنشىقتىرىپ وتىرادى. دەموكراتيالىق ەلدە پارتيا قانشا مىقتى بولعانىمەن، سايلاۋدا 35-40 پايىزدان اسىرىپ داۋىس جيناي المايدى. بىزدەگى جاعدايعا كۇللى الەم تاڭعالادى.
- قازىر اقتوبەدە پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتا ساباق بەرەسىز. دەپۋتاتتىق قىزمەتتى اڭساپ، «ەگەر سول جەردە مەن بولعانىمدا، بىلاي ەتەر ەدىم» دەپ وكىنەتىن كەزدەرىڭىز بولا ما؟
- ونداي ءسات ءجيى بولادى. ساعىنعاندا قىزمەتتىك كرەسلونى اڭسامايمىن. سول جەردە وتىرعان بولسام، كوپتەگەن ماسەلەلەردە ءوزىمنىڭ پىكىرىمدى ايتار ەدىم. ماجىلىستە «ۋرالاپ» كەتىپ جاتقان دۇنيەلەر وتە كوپ. سوڭعى ۋاقىتتا قابىلدانعان ءدىن تۋرالى زاڭنىڭ كوپتەگەن باپتارىن حالىق ماقۇلدامادى. سوعان قاراماستان قابىلداندى. ەڭ بولماعاندا حالىققا: «ءبىز وسىلاي ايتتىق. مىنالار قولداماي وتىر»، - دەپ ۇندەۋ جاسالۋى كەرەك ەدى. سونىڭ ءوزى ەلگە ۇلكەن دەمەۋ. سونىڭ ءوزى سايلاۋدا پارتياعا داۋىس بەرۋ كەزىندە ويلاندىرادى. ءبىلىم زاڭى وپ-وڭاي قابىلدانىپ كەتتى. ماجىلىستە ساقال قويماسا دا جاسى ۇلكەن اقساقالدار بولدى. سول كىسىلەر كوپ نارسەنى ايتاتىن شىعار دەپ دامەتكەنىممەن، اقساقالدىعىن دا، دەپۋتاتتىعىن دا كورسەتەتىندەي ويدان شىعا المادى. ەشنارسە وزگەرىپ جاتپاعان سوڭ بىرقاتارىنىڭ جىگەرى قۇم بولىپ شارشايتىن شىعار، بىراق شارشاماۋ كەرەك، جالىقپاۋ كەرەك.
سۇحباتتاسقان - جانكەلدى قارجان
