Til qanshalyq yqsham bolsa, sonshalyq qoldanugha tartymdy bolmaq. Qazaq tili biznestin, resmy kommunikasiyanyn, kýndelikti qarym-qatynastyng tiline ainalsyn desek, biz meylinshe ony yqshamdauymyz kerek. Til mamandary tildegi konstruksiyalardy qysqartu men standarttau, tildi býgingi kýnge aktual etumen ainalysqany jón. Irgeli til bilimining qajettigi dau tudyrmaydy. Alayda kýndelikti ómirde jii kezdesetin konstruksiyalardy kópshilikke tartymdy etpey, tildi keng qoldanysqa engizgu mýmkin emes. Sol sebepti lingvister “búl bizding ainalysatyn mәsele emes” degen ústanymnan ketip, “mayda-shýide” siyaqty kórinetin mәselelerge nazaryn búrsa eken.

Ol qanday mәseleler? Mәselen, qarapayym meken-jaydy jazudy alayyq. Qazir Qazaqstan osydan birneshe jyl búryn engizilgen 7 simvoldy poshta indeksterin qoldandy. Ol sandar men әripterden túrady. Eski indeks tek sandardan túratyn 6 tanbaly edi. “Úly reformatorlardyn” indekske qosyshma bir simvol qosqany azday, ony әriptermen “bayytyp”, indeksti odan beter kýrdelendirdi.

Bilgishter 7 simvoldy әrip pen san aralas indeksti qoldanu Royal Mail tәjiriybesinen alynghan desedi. Jana indekstegi alghashqy әrip ónirdi bildiredi jәne ony kólik qúraldaryna berilgen tirkeu belgisimen sәikes bolsyn degen oimen tandaghan. Sóitken kezde, memlekettik tirkeu belgisinde ónirlerdi әrippen belgilmeytin boldy.

Endi meken-jaydy tolyq jazugha kelsek. Ókinishke qaray, Qazposhta saytynan meken-jaydy rәsimdeuge baylanysty naqty standartty taba almadym. Qazposhta Almaty qalasyn Almaty oblysyna jatqyzyp qoyghanyn kórgende, olardan ýmit shamaly ekenin týsindim. Biluimshe, meken-jay bylaysha jazylady:
Pәlenshe Týgenshe, Tarihta-bolmaghan batyr danghyly, 13 ýi, 35 pәter, Almaty, A15P4T4 (11 sóz, 71 simvol).

Bizge sabaq bergen bir amerikalyq professor ýnemi bylay deytin: There is no reason to make things complicated (zattardy kýrdelendiruding esh mәni joq). Meken-jaydy jazudy da kýrdelendiruding esh qajetin kórip túrghan joqpyn. Amerikalyqtar meyilinshe qysqa jazugha tyrysady. Aghylshyn tili әbden standarttalghan jәne tóselgen desem eshkimge janalyq ashpaymyn. Sol sebepti yankiylerding tәjiriybesin “smelo” kóshire beru kerek. Álgi meken-jaydy AQSh-sha jazyp kóreyik:
Pәlenshe Týgenshe, 13 Tarihta-bolmaghan batyr danghyly, 35 P, Almaty, 05000 (10 sóz, 62 simvol).

Amerikalyq tәsilmen jazghanda meken-jayymyz 1 sózge, 9 simvolgha qysqardy. Búl Almaty qalasyna baylanysty. Endi auyldaghy meken-jaydy ózimizding standartpen jazyp kóreyik:
Pәlenshe Týgenshe, Ruymyzdyng batyry kóshesi, 25 ýi, Týgenshe by auyly, Jambyl audany, Jambyl oblysy, H16K3T1 (15 sóz, 90 simvol).
Amerikalyq standartqa salsaq:
Pәlenshe Týgenshe, 25 Ruymyzdyng batyry, 25 Ý, Týgenshe by AL, JA, JL, 08000 (13 sóz, 60 simvol).

AQSh-tyng indeksteri 5 tanbaly jәne tek sandardan túrady. 330 milliongha juyq halqy bar, territoriyasy Qazaqstannan 3,5 ese kóp AQSh-tyng meken-jaylary 5 tanbaly indekske syiyp túrghanda, 7 simvoldy indeksti tandauymyzgha esh qisyn tappay otyrmyn. Somen qatar, meken-jaydy kórsetude abberviaturlardy keninen qoldanatyn AQSh-ta hattar óz adresattaryna adasusyz jetip jatyr. Biz de abberviaturlardy qoldansaq, hattarymyz adresatyn tappay qalmaytyn shyghar.

PS. Osy siyaqty standarttau men yqshamdaugha múqtaj sózder/sóz tirkesteri jeterlik. Mysaly, “ot sebya” men “na sebya”-nyng qazaqshasynyng san aluan núsqasyn kórdim. Jii qoldanylatyn sózderdi standarttap, qajet jerinde abberviaturalap tastau kerek siyaqty.

Núrbek Matjanidyng jazbasy

Abai.kz