Serikqaly BAYMENShE. Kózding aghynday "Ayqap"
Reseydin Troisk qalasynda 1911 jyldyn qantar aiynda túsauy kesilip, 1915 jyldyn qyrkýiek aiyna deyin shyghyp túrghan "Ayqap" jurnalynyng alghashqy nómirinin jaryq kórgenine 2011 jyly 100 jyl tolady.
Belgili aqyn, jurnalist, jazushy Múhametjan Seralin syndy tanymal túlghanyn qayratkerliginen tughan búl merzimdik basylym XX ghasyrdyng bas kezindegi qazaq qoghamynda tendesi joq enbek atqaryp, últtyq oi-sananyng qúdyretti qozghaushysy bola bildi.
Qazaq baspasózining qarlyghashy icpetti túnghysh jurnal eng aldymen halyqty oqu-bilimge shaqyryp, aghartushylyq dәstýrdi nysana etti. Jariyalanymdary arqyly óz dәuirindegi qazaq halqynyng qoghamdyq-sayasi ómirining barlyq mәselelerin qamtugha tyrysty, әcipece әielderding әleumettik ahualyna airyqsha kónil bóldi. Oqushylarynyng ruhany әlemin janghyrtu maqsatynda últtyq әdeby shygharmalar men kórkem audarmalargha keng oryn berdi.
Ghalym-zertteushiler S.Zimanov pen Q. Ydyrysovtyng tújyrymdauy boyynsha, "Istoriya jurnala ("Ayqap" jurnalynyng – S.B.) v liyterature pochty ne osveshena, ne izuchen y puti, po kotoromu shel M.Seralin k ego sozdanii, a vmeste s tem etot etap ego deyatelinosty vajen ne toliko v poznavatelinom, no y v nauchnom plane, ibo motivy y sely sozdaniya jurnala ne mogly ne otrazitisya na ego soderja¬nii" (Zimanov S.Z., Idrisov K.Z. Obshestvenno-politicheskie vzglyady Muhamedjana Seralina. A., 1989, S.64-65.)
Reseydin Troisk qalasynda 1911 jyldyn qantar aiynda túsauy kesilip, 1915 jyldyn qyrkýiek aiyna deyin shyghyp túrghan "Ayqap" jurnalynyng alghashqy nómirinin jaryq kórgenine 2011 jyly 100 jyl tolady.
Belgili aqyn, jurnalist, jazushy Múhametjan Seralin syndy tanymal túlghanyn qayratkerliginen tughan búl merzimdik basylym XX ghasyrdyng bas kezindegi qazaq qoghamynda tendesi joq enbek atqaryp, últtyq oi-sananyng qúdyretti qozghaushysy bola bildi.
Qazaq baspasózining qarlyghashy icpetti túnghysh jurnal eng aldymen halyqty oqu-bilimge shaqyryp, aghartushylyq dәstýrdi nysana etti. Jariyalanymdary arqyly óz dәuirindegi qazaq halqynyng qoghamdyq-sayasi ómirining barlyq mәselelerin qamtugha tyrysty, әcipece әielderding әleumettik ahualyna airyqsha kónil bóldi. Oqushylarynyng ruhany әlemin janghyrtu maqsatynda últtyq әdeby shygharmalar men kórkem audarmalargha keng oryn berdi.
Ghalym-zertteushiler S.Zimanov pen Q. Ydyrysovtyng tújyrymdauy boyynsha, "Istoriya jurnala ("Ayqap" jurnalynyng – S.B.) v liyterature pochty ne osveshena, ne izuchen y puti, po kotoromu shel M.Seralin k ego sozdanii, a vmeste s tem etot etap ego deyatelinosty vajen ne toliko v poznavatelinom, no y v nauchnom plane, ibo motivy y sely sozdaniya jurnala ne mogly ne otrazitisya na ego soderja¬nii" (Zimanov S.Z., Idrisov K.Z. Obshestvenno-politicheskie vzglyady Muhamedjana Seralina. A., 1989, S.64-65.)
«Bizding qazaqtyng «Áy, qap!» demeytúghyn qay ici bar?!» dep betin ashyp alghan "Ayqap" patsha ýkimeti bekitip bergen baghdarlamasyna sәikes "syrtqy habarlardy, músylman tirshiligining mysaldaryn, uaqighalardy, kitaptar haqynda hәm ghylym baptarynan kenesterdi, basqarushygha kelgen hattardy», sonday-aq baghdarlamada "felieton" dep kórsetilgen kórkem әdebiyet ýlgilerin jariyalap otyrugha tiyisti boldy.
Jurnaldyng túnghysh nómirinde Ahmet Baytúrsynovtyng әigili «Qazaqtyng ókpesi» degen maqalasy jariyalandy. «Dýniyada erge tendik, kemge kendik, azdy kópke tengeretin ghylym men ónerdi, elsizdi eldige tengeretin, joqty bargha tengeretin ghylym men ónerdi kerek qylatyn qazaq az. Tendikke qoly qalay jetsin? Qaterli jerde qapersiz otyrdyq. Ózimizge ókpelemesek, ózgege ókpeler bet joq» dep Ahang osy joly halyq aldynda qazaq jerinin sol kezdegi taghdyry turaly tolghandy.
Keyinnen qanatty sózge ainalyp ketken «Bizding zamanymyz - ótken zamannyng balasy, keler zamannyng atasy», «Talap joq, ýmit mol bip halyqpyz», «Enbeksiz egin shyqpaydy, terlesen, tering tegin qalmaydy», «Telmirip alghan tengeden ter sinirgen tiyn júghymdy», «Ata joldasy – nadandyq» tәrizdi oilaryn osy maqalasynda bildirdi.
Basylymnyn búdan keyingi nómirlerine de qyzu atsalysqan Ahanmen 6ipge Álihan Bókeyhanov, Mirjaqyp Dulatov qoghamdyq-sayasy qúrylym jayyndaghy manyzdy maqalalaryn jariyalady. Ácipece alashtyng osy ýsh arysy jazghan jer mәselesine, otyryqshylyq túrmysqa kóshu jayyna, qazaq jazuyn tәrtipke keltiruge qatysty jariyalanymdar oqyrmandar tarapynan san aluan pikirler tuyndatty.
«Ayqapty» neghúrlym tartymdy, qalyng kópshilikting qyzyghushylyghyn arttyratynday etip shygharu ýshin talapker aqyndardyng ólen-jyrlaryna, júmbaqtargha, halyq auyz әdebiyetining basqa da kórnekti ýlgilerine, taghylymdyq әngimelerge keng oryn berildi.
«Ayqap» jurnaly basqarmasynda Múhametjan Seralinmen bipre sol tústaghy tanymal aqyn, jazushy, drama¬turg Ákiram Ghalymov, belgili aqyn, jurnalist Múhamedsәlim Kәshimov, kórnekti aqyn Súltanmahmút Torayghyrov enbek etip, óz shygharmalaryn jariyalap túrdy. Maghjan Júmabaevtyn, Sәbit Dónentaevtyn, Sәken Seyfullinnin, Tahip Jomartbaevtyn, Mirjaqyp Dulatovtyn, Qoshke Kemengerovtin, Ahmet Mәmetovtin, Mústaqym Maldybaevtyn, Kenjeghaly Ghabdullinnin, Samat Ábishevtin, Baybatyr Erjanovtyng alghashqy ólenderi «Ayqapta» jaryq kórdi. Jurnal sonymen bipge audarma әdebiyetke de nazar audardy. Búgan Á.Ferdousiydin «Shahnama» epopeyasynan audarylghan «Rýstem-Zorab» tarauy, jazushy Lihanovtyng «Manap» dramasy, I. Krylovtyn, M. Lermontovtyn, A. Pushkinnin, A.Chehovtyn, A. Sorokinning qazaqshalanghan enbekteri mysal bola alady.
«Oy tirilip, úiqy ketinkirep, jamannan jiyirkenip, jaqsynyng iyici múryngha kipe bastaghan kezde» («Ayqap». A., 1995, 169-bet) jarq ete qalghan «Ayqaptyn» betinde aitar sózin halqyna jetkize almay bulyqqan oqyghan qazaq balasynyn jappay jarysa sóz aluy jalpy júrshylyqty beytarap qaldyrghan joq. Ásirese jana jurnaldy qúmarta oqyghan sol kezdegi kózi ashyq jastar basylym jariyalanymdarynan jalpy qoghamnyng sayasy sarynyn saralap, qorshaghan әlemning tynysyn úghyndy, ózindik týsinikterin týzip, naqty kózqarastaryn aiqynday bastady.
Sol tústa-aq jarqyn jyrlarymen tanylyp qalghan Maghjan Júmabaevtyng «Ayqap» betterindegi:
Basqa júrt aspan-kókke asyp jatyr,
Kiltin óner-bilim ashyp jatyr.
Bipi ai, bipi júldyz, bipi kýn bop,
Jaltyray kókten núryn shashyp jatyr...
Oilamay bizding qazaq tekke jatyr,
Bir iske janasa almay tekke jatyr.
Azyraq kóz jýgirtip qarap túrsan,
Qazaghyng tanqalarlyq kepte jatyr.
Baylaryn myndy aidaghan shalqyp jatyr,
Bar malyn bolystyqqa sarqyp jatyr.
Barymta, úrys-keris, kici óltiris,
Ishinde sorly qazaq qalkyp jatyr...
(«Jatyr» óleninen);
Qazaqta sorly úrghashy,
Erden tendik kórer me?
Tiylyp, kúrghap kóz jasy,
Bipge dәuren sýrer me?
( «Shyn sorly» óleninen);
Jas ghúmyr nadandyqta ótken bosqa,
Oqymay, óner qumay jazy, qysta.
Bilimnen at-tonymen qashqan qazaq,
Saylaugha talasugha qanday ústa...
Qor boldyq, bilim qumay, kayran elim,
Kýsh ketip, talay jannan kórdik kórim,
Súlyq bop jan shyqqaly túr tayaulap,
Mandaydan shyp-shyghyp ólim terin.
(«Kýz kýni» óleninen),-
dep ashy da bolsa ashyq aitqan jýrekjardy syrlary, Sәbit Dónentaevtyn:
Búl zaman osy kýni kýshtiniki,
Azuly, tyrnaqty men tistiniki.
Dýniyening patshalyghy, batyrlyghy,
Typyrlap tynysh jatpaghan estiniki..
(«Zaman kimdiki?» óleninen), -
dep tolghanuy jәne basqa da últ úlandarynyng zaman men qazaq balasyn qatar qoyyp qozghaghan qordaly oilary talaydyn talabyn úshtap, sanasyna sony oy saldy.
Halyq túrmysyndaghy keybir kelensiz әdet-ghúryptardan arylu qajettigin algha tartqan tanymdyq jariyalanymdardyng biri retinde Beyimbet Maylinning «Qostana ýiezi, Dambar bolysy» (1913) dep atalatyn tyrnaqaldy tuyndysyn atap ótuge bolady.
«Bipaq bizding qazaq halqynyng ejelden paydasyn bile túra ayaq baspaytyndyghy bar emes pe?- deydi bolashaq jazushy.- Birsypyra jaramsyz әdetterin ata ghúrpymyz dep aiyrylmay búl uaqytqa sheyin qolyna ústap keldi. Ol jaramsyz әdetterining bipi qyz alyp, qyz beru turasynda, onan song 6ipeyi ólik turasynda».
Jurnaldyng jas avtory búdan keyin ólikke mýshe berudin, moldalardyng adam qaytys bolghan kezde mal alamyn dep úmtylatynyna qynjyla kelip, osy ghúryptyn óreskeldiginen syn aitady. Sóitip, 19 jastaghy auyl balasy «nәpil-sadaqalardyn bәrin jiyp, nege meshit-medrese ashpaymyz, nege ony bilim beru jolyna júmsamaymyz» dep sol zamannyn tabighatyna sinise qoymaytyn tyng oy úsynady. Jasóspirim Beyimbetting búl oilarymen kelispeu qiyn, әriyne.
Osy tústaghy jurnal avtorlarynyng basylym múratymen birliktegi ortaq kózqaras-oylaryn Beyimbet Maylinnin «Ayqapta» jariyalanghan taghy bir manyzdy múrasymen baylanystyra bayandaugha bolady. Ol - 1915 jylghy «Bolghan ic» atty derekti әngimesi. Búl turasynda zertteushi-ghalym Ýshkiltay Súbhanberdina: «B.Maylinning alghashqy әngimelerining bipi. Avtor sol kezdegi etek jayghan jer satu icin, orys pen qazaq baylarynyng keypin kedey tap túrghysynan synay jazghan» (Ádeby múra. A., 1970, 250-bet) deydi.
Osy alghashqy әngimelerining birinde jas qalamgerdin shygharmashylyq qoltanbasyn kórsete otyryp, jer satu syndy soraqylyqtyng sony kimning mandayyna soqqy bolyp tiyetinin aldyn ala boljay bilgendigi tang qaldyrady. Shygharmada kóship kelgen orystargha jer satyp, payda tauyp jýrgen Janpeyis degenning jaghymsyz beynesi bar. Janpeyisting pysyqtyghyna Qajybay aqsaqal tәnti bolyp, odan mening de jerimdi orysqa ótkizip ber dep ótinedi...
Aqyry pereselen Mekolay satqan jerindi tolyqtyryp ber, bolmasa aqshamdy qaytar dep Janpeyisti soqqygha jyghady. Qajybaydyng jylqysy ýirengen ópicine jayylyp barghanda, ózi satqan jerdegi orystyng eginine týsedi. Mekolay jylqynyng bәrin aidap әkep, qamap tastaydy. Qamauda túryp Qajybaydyng eki tu biyesi men aty ashtan óledi. Qajybay pristavqa baryp, qalghan jylqysyn әreng bosatyp alady...
Osy rette Ahmet Baytúrsynovtyn «Qazaq jerining eki úshy eki qolda: bip úshy qazaqta, bip úshy orysta. Ádis qylghan jaghy auystyryp alyp jatyr, bos ústaghan jaghy aiyrylyp qalyp jatyr. Jerdi qolynda qatty ústau, bos ústau qazaqtyng ózderinen» (Baytúrsynov A. Aq jol. A.,1991, 228-bet) degen sózderining sol jyldary tegin aitylmaghanyn taghy da moyyndaugha mәjbýr bolamyz.
Atalmysh shygharma jalpy jurnal shygharushylardyn da maqsatyn sezdiredi. Azyn-aulaq qarjygha maldanyp, ata-babadan qalghan qara jerdi saudagha salyp jýrgen aghayynnyng qylyghyn qoshtaugha bola ma? Eger sol tústaghy qalam ústaghan jastar el-júrtyna jany ashymasa, kóz aldynda bolyp jatqan soraqylyqty sezine almasa, dәl osy qúbylys әngime arqauyna ainalar ma edi?
Kenestik zamandaghy әdeby syn «Ayqaptyn» jariyalanymdaryn kedey tap mýddesi túrghysynan bir jaqty úghyndyryp kelgeni jasyryn emes. XX ghasyrdaghy qazaq balasy bastan keshirgen qiytúrqy zamannyng múraghat qabattarynda qattauly jatqan bip búrylysy osynday. Alayda ghasyr basyndaghy tektes basylymdargha qaraghanda, kezinde birshama zerttelip, zeyindelgen, oqyp, tanysugha mýmkindik bolghan da osy «Ayqap». Biraq «Ayqaptyn» barlyq avtorlary jayynda kezinde tolyq aitylmady; al búrynghyday aq pen qyzylgha bólmey, «Ayqapqa» shyn mәninde bet búrylghan kezeng elimizding tәuelsizdik aluymen birge bastaldy. Jurnal jariyalanymdarynyng jeke kitap bolyp mazmúndalyp shyghuyn osy oraydaghy ýlken әdebiy-ghylymy jetistik retinde baghalaghan jón. Jariyalanymdar mazmúnyna terenirek ýnilgen sayyn aldymyzdan búryn seze almaghan ózgeshe lep - alash úly mekendegen atamekenge degen últjandylyq saryn esedi.
HH ghasyrdyng bas kezinde «Ayqappen» qatar «Qazaq» gazeti jaryq kórdi. Biraz uaqyt eki basylym aqparattyq kenistikte qatar jýrdi. Keyinnen kenestik ghylym búlardyng bireuin qoshtap, bireuin moshqap, bireuin demkoratiyashyl, ekinshisin últshyl dep aidarlady. Soghan baylanysty «Qazaq» gazeti 90-jyldardyng bas kezine deyin mýlde jabyq jatty.
Biraq kezinde «Ayqap» jazghanday, «Túnghysh úly «Ayqapty» sýigen qazaq «Qazaqty» da sýie bastap» [5] edi. Osy eki basylymgha baylanysty әngimede Beyimbet Maylinnin «Qazaq» gazetine shyqqan «Ayqap» oilarynda bar ma?» degen maqalasy sol kezennin bir tynysyn tanytady.
Mәselening mәnisi mynada edi: «Qazaq» gazetine jazghan bir maqalasynda Shәkәrim Qúdayberdiúly «bilimsiz el jas bala syqyldy, bir jana nәrse kórinse, búrynghyny tastap, soghan úmtylmaqshy» dey kelip, bizdin qazaq «Qazaq» gazeti shyqqan son, «Ayqap» jurnalyn tastap ketpey me degen kýdigin bildirgen edi. Mine, Beyimbet osyghan oray qolyna qalam alady.
«Ayqaptyn» alghashqy shyqqan kezinde,- deydi ol,- týimening tana monshaghy onyng ýstinde boldy. Áriyne, ol endi «Ayqaptyn» janalyghynan bolsa da, jalghyzdyghynan bolsa da bolghan bir qúrmet shyghar deuge jaqyndap qaldyq. Bolmasa jazushylarynyng búrynghydan kemiytin reti bar ma? Ras, «Qazaq» gazetasy shyghyp, eki-ýsh jazushynyng orny joghalghany. Onyng esebine eski jazushylar ysylmaqshy, janadan biren-saran jas jazushylar da qosylmaqshy. Sóitip, «Ayqaptyn» asyghy týgel bolmaqshy emes pe edi? Biraq olay bolmady. Jazushylardyng jazghany «Qazaqqa» ghana jazatyn bolyp, jazbaghany mýlde qoydy...». Osylaysha tolghana kelip, gazet-jurnalgha jazushylargha «Ayqap» qalamdarynyzdy tistey me? «Qazaq» kózimizding qarasy bolghanda, «Ayqap» aghy emes pe edi» degen oiyn úsynady. Sonymen birge, Beyimbettin búl sózderi úzaq uaqytqa deyin әdebiy-ghylymy ainalymnan shet qalyp kelgenin de aita ótken jón.
«Ayqap» jurnalynyng mazmúndy, oqyrman ýshin qyzyqty jariyalanymdary az emes. Mysaly, 1914 jylghy onynshy sanynda oqyrmangha birneshe júmbaqtar úsynghany bar. Baybatyr Erjanov joldaghan sol júmbaqtyng biri mynaday edi:
«Bala kóterip túrghan qatyngha bipey:
- Búl kóterip túrghan bala ózinizge qay jaghynan jaqyn bolady? - dep súraghanda, qatyn:
- Balamnyng balasy, bayymnyng inisi dep jauap beredi, búl qalay?».
Osy júmbaqty Biymúhamet Maylin sheshipti. Jauaby mynaday eken: «Mysaly, bip balasy bar túl qatyn bip kýndi erjetken balasymen satyp alady. Sodan song kýnning balasyn azat qylyp, ózi soghan tiyedi. Qoja qatynnyng bala¬sy kýnine jaqyndyq qylsa, sodan tughan bala – balasynyng balasy, bayynyn inici bolyp tabylady».
«Ayqap» jurnaly 1915 jylghy 14-nómirinen son shyghuyn toqtatty. Búghan sol kezdgi Reseyde bolyp jatqan soghystyng saldarynan tughan kýrt qymbatshylyq aitarlyqtay әser etti. Qaghaz baghasy men baspahana shyghyndary ósti. Ekinshi jaghynan, jurnalgha jazylushylar azayyp, naqty qarjylay kómek berushiler bolmady. Osy songhy nómirinde jurnal basshylyghy oqyrmandaryna mynaday sóz arnady: «Al endi alash azamattary!.. Biz qolymyzdan kelgen júmysymyzdy alash paydasyna júmsaudan tartynbay qazaq júrtymyzgha az da bolsa bip soqpaq jol bolsyn dep bastap jurnal shyghardyq, maqsútymyz dýnie jiyp bayymaq, paydalanbaq emes, tek qana júrttyng kózi, qúlaghy bolmaq edi. Bilgenimizdi jazdyq, aittyq... ne jazsaq ta taza jýrek, taza niyetpen jazyp edik,... maqsútymyz halyqqa jol kórsetpek edi. Gazetashylyq, jurnalshylyq qazaq jigitterinin qolynan keletin júmys ekendigin sypat etpek edik. Biz sol maqsútymyzgha jettik. Endigi júmys oqyghan jastardyng moynynda...» («Qazaq», A.,1998, 228-bet).
Qazaq halqynyng jazba eskertkishining biri bolyp sanalatyn «Ayqap» jurnalynan býginde Resey jerinde qanday belgi bar? Ókinishke qaray, eshtene joq. Búdan jýz jylday búryn shyqqan jurnal basqarmasy ornalasqan ýy qaydan saqtalsyn, әriyne... Biraq qazaqtyng alghashqy últtyq kәsiby jurnalynyng bir kezde Resey aumaghynda shyqqanyn býgingi úrpaqtargha bildiru eki el arasyndaghy mәdeniy-ruhany baylanystardy bayyta týsetindigi sózsiz. Soghan oray biz qazaqtyng kózining aghynday «Ayqap» jurnaly turaly Troisk qalasynda bir belgi ornatylghany oryndy bolar edi dep sanaymyz. Búl bәrimizge, sonyng ishinde Resey qazaqtaryna da syn. (2013 jyly Orynborda shyqqan «Qazaq» gazetining jaryq kórgenine de jýz jyl tolady).
Serikqaly BAYMENShE, filologiya ghylymdarynyng doktory.
"Qazaq tili" gazeti