«Borat» atty sensasiyalyq «satiranyn» ekinshi bóligining shyghuy Qazaqstannyng aqparattyq kenistiginde qoghamnyng nazaryn talap etetin shyn mәnindegi manyzdy taqyryptardy yghystyra otyryp, taghy da ýlken dýrbeleng tudyryp ótti. Osyghan baylanysty elimizde ótkizilip jatqan jergilikti dengeydegi narazylyqtar, ókinishke oray, әlemdik qauymdastyq nazarynan tys qaldy dep aitugha bolady. Qazaqtyng azamaty retinde últ namysyna tiygen sayqymazaqtyng sazayyn tarttyru qajet dep sanaytyndardyng qataryndamyn. Degenmen, biz ne istey alamyz degen súraqqa halyqaralyq qúqyq túrghysynan jauap izdep kórgen edim. Búl jerde bizdi aldymen mazalaytyn saualdar:

1. Biz «Boratqa» ne istey alamyz jәne qandayda bir әreketke baruymyz kerek pe?

2. Nelikten «Borat» bizdi qorlaydy jәne biz oghan namystanghanymyz jón be?

Mәselening qúqyqtyq jaghyna kelsek:

Aldymen aitarymyz – Qazaqstan Syrtqy ister ministrligining (SIM) narazylyq notasyn tapsyratyn adresat joq ekendigi turaly eskertui shyndyqqa keledi. Nege deseniz, narazylyq notasyn, kez-kelgen basqa notalar siyaqty, bir elding ýkimeti ekinshi elding ýkimetine jiberedi. Al biz atalghan tuyndyny qaysybir elge qatysy bar ekenin naqtyly aita almaymyz. Biz Sasha Koen azamaty bolghany ýshin Úly Mәrtebeli Elizavetany nemese filimdi shygharumen jәne taratumen ainalysqan «20th Century Fox, InterCom, Amazon» kinokompaniyasy tirkelgen jeri ýshin Amerika Qúrama Shtattaryn aiyptay alamyz ba degen súraq tuyndaydy? Qazaqstan halqynyng ar-namysyna núqsan keltiretin faktilerdi taratpau mindettemesin búzghany ýshin halyqaralyq shartta kózdelgen halyqaralyq qúqyqtyq jauapkershilik bolghannyng ózinde:

A. "Borattyn" oqighasy naqtyly derekterge qúrylghan dep eshkim aita almaydy;

B. 56/83 qararyna sәikes memleketterding halyqaralyq qúqyqqa qarsy әreketteri ýshin jauapkershiligi, tipti mindetti sipaty joq. Yaghni, zansyz әreketti memlekettik organ nemese memlekettik funksiyalardy jýzege asyratyn adamdar jasaughanda ghana narazylyq bildire alamyz. Sondyqtan Gaagadaghy Halyqaralyq Sotta keybir qogham qayratkerleri talap etip otyrghan isti jýrgizu mýmkin emes. Sebebi:

A. Memleketter әrbir jeke is boyynsha sottyng qúzyretin moyyndauy tiyis, al búl jaghdayda taraptar tek memleketter bola alady;

B. "Borattyn" әreketin "Jer" planetasyndaghy birde-bir elding әreketi retinde moyyndau mýmkin emes.

Búl jerde neghúrlym tiyimdi ssenariy jәne mәseleni zandy sheshudegi jalghyz ýmit – búl distribiutorlyq kompaniyanyng jәne/nemese Sasha Koenning jeke jauapkershiligi. AQSh azamattary bolyp sanalmaytyn etnikalyq qazaqtar tobynyng Vashington shtatynda tirkelgen "Borat 2» filimining distributory bolyp tabylatyn «Amazon» kompaniyasyna qarsy ar-namysy men abyroyyn qorlau (diffamasiya) turaly újymdyq shaghymnyng mýmkindikterin qarastyryp kóreyik.

Amerika Qúrama Shtattarynda azamattyghy joq túlghanyng qúqyqtary el azamatynyng qúqyqtarymen birdey. Búl azamattyq qúqyqtar AQSh Konstitusiyasymen, әr shtattyng Konstitusiyasymen, sonday-aq birqatar federaldy jәne shtattyq zandarmen qorghalghan. Atap aitqanda, AQSh Konstitusiyasynyng III baby taraptar әrtýrli memleketterding azamattary bolghan nemese bir tarap AQSh azamaty, al ekinshi tarap basqa elding azamaty bolghan jaghdayda federaldy yurisdiksiyany úsynady. Ádette sottyng yurisdiksiyasy sheteldik túlghanyng qúqyghyn búzghan zansyz әreket AQSh-ta jasalghanyn rastay alady. Ar namys qorlanghan jerdi qalay anyqtaugha bolady? Eger filim belgili bir adamdardy renjitse, onda ony kóru kimning tandauy? Filimdi jasaushylar ony kóru turaly tandaugha jauapty ma? Aktivteri Qazaqstannyng nominaldy jyldyq JIÓ-men tepe-teng keletin «Amazon» kompaniyasynyng ózderin aqtap shyghatyn ýzdik advokattar ýshin aqshasy jetkilikti ekenin eskersek, is sottyng yurisdiksiyasyn tanu kezeninde aq nәtiyjesiz bolatyny týsinikti.

Eger sotqa AQSh azamattary jýginetin bolsa, mysaly, "Borat" oilap tapqan stereotipter saldarynan qorlaugha úshyraghan asyrap alynghan etnikalyq qazaqtardyng ata-analary aryzdansa da olardyng pozisiyasy әu basta әlsiz bolatynyn moyyndau kerek. Amerika Qúrama Shtattarynyng Jogharghy Soty diffamasiya men jala jabudan túratyn jalpy qúqyq búzushylyqqa qatysty alghashqy týzetulerding shekteulerin moyyndaghandyqtan, sottar Konstitusiyamen qorghalghan sóz bostandyghyna kepildikter men azamattardy bedelge núqsan keltiruden qorghau qajettiligi arasyndaghy tepe-tendikke jetu ýshin kýresude. Sonymen qatar, ar-namysty qorghau aqshalay ótemaqymen shektelmeydi, biraq qúqyq búzushyny "eng qysqa merzimde" jauapqa tartudy mindetteui mýmkin. Vashington shtatyndaghy ar-namys pen qadir-qasiyetti qorlau turaly sot isin jenip alu ýshin Vashington shtatynyng birqatar sot presedentterine sýiene otyryp, 2013 jylghy diffamasiya turaly Zandy týzetuge nemese týsindiruge qatysty aktige sәikes, talapkerler kem degende kelesini dәleldeu kerek:

1. Aryzdanushy turaly faktilerding teristigin jәne jalghan aqparat taratylghanyn;

2. Filim arqyly talapkerge ziyan keltirilgenin;

3. Filimdegi oqighalar arqyly "shyndyqqa janaspaytyn" әreket jasalghanyn.

Biraq jogharyda aitylghanday, filimdi jasaushylar ondaghy aqparatty shynayy dep aitpaydy. Kerisinshe, sot aiyptalushynyng әreketi AQSh Konstitusiyasymen kepildendirilgen oy men sóz bostandyghy ayasynda jýzege asyryldy dep sanaydy.

Úlybritaniyada, eger mәlimdeme adam turaly jaman oilaugha iytermelese, búl jala bolyp tabylady. Jala jabudyng eki týri bar: (1) jazbasha nemese basqa týrde jala jabu; jәne (2) jala jabu, әdette auyzsha nemese ózgeshe týrde jasalynady.

Sot isin jýrgizu ýshin jala japqan naqty adam boluy kerek jәne otbasynyng basqa mýsheleri sotta jәbirlenushi bola almaydy. Mysaly Qúrmanghazynyng ar-namysyn qorlau isi boyynsha Úlybritaniyada tek kompozitordyng ózi sotqa shaghymdana alushy edi. Talapker aghylshyn sotynda kelesini dәleldeui kerek:

a) Ózine qatysty bedelin týsiretin mәlimdeme jasalghanyn;

b) Mәlimdemede kórsetilgen jaylar nemese ar-namysty qorlau faktilerining dәleldenui mýmkindigin;

2013 jylghy diffamasiya turaly Zang kýshine engennen bastap, talapkerge jala jabu turaly mәlimdemening jariyalanuy onyng bedeline "eleuli ziyan keltirgenin" kórsetu mýmkindigi boluy ýshin minimaldy talap bar. Búdan shyghatyny, ótinish berushi filimde tikeley silteme jasalghan naqty, tiri adam boluy kerek.

Qazaqstan tarapynan oidan shygharylmaghan keyipkerlerding ishinen "Borat - 2" filiminde tek "Premier Nazarbaev" obrazy ghana kezdesedi, degenmen búl derekter de Núrsúltan Nazarbaevtyng jeke basyna naqty siltemeni sәikestendiru ýshin jetkiliksiz boluy mýmkin. Tek filimning ssenariyshileri "Preziydent" emes, "premier" sózin qoldanady, óitkeni sotta N.Nazarbaev eshqashan premier bolghan emes jәne Qazaqstanda múnday lauazym tipti joq dep aqtaluy mýmkin. Sonday-aq, kirillisadaghy elding atauy da qate jazylghan, dәl Qazaq tili dep menzegenimen, oidan shygharylghan tilde sóilegen. Múnyng bәri filimdi qiyaldyng әserinen tughan, fantastikalyq týsirilim dep aitu ýshin jasalyp ortyr. Gollivudtaghy әrbir filim kórsetilimge shyghar aldynda saqtandyrylady jәne saqtandyru kompaniyalary ssenaristermen birge sot tәuekelderin barynsha azaytatyn arnayy zangerlerdi jaldaydy. Osyny eskergende qiyaldan tughan әlemning atributtary qalaysha naqty adamnyng namysyna tiui mýmkin ekenin dәleldeu qiyngha soghady.

Tu turaly.

1968 jyldan bastap AQSh-ta memlekettik rәmizderdi qorghau turaly Zang kýshine endi. Degenmen múnday zandardy qabyldau әlemdik tәjiriybede kóp dep aitugha kelmeydi. Múnday zannyng birinshi tarauynda: (1) kim sanaly týrde tudy býldirse fizikalyq túrghydan qorlasa, órtese, edenge nemese jerge tastasa – osy zangha sәikes aiyppúl salynuy nemese bir jylgha deyingi merzimge týrmege jabyluy mýmkin. Qazaqstannyng Tuy qorlap paydalanylghan Avstraliyada 1953 jylghy «Tu turaly» zang qoldanyluy mýmkin. Múnda General-gubernator Tudy paydalanu erejelerin shygharudy qamtamasyz etedi. Alayda, zandy osynday erejelermen tolyqtyru óz oilaryn ashyq bildiru bostandyghyna shekteu keltiretin yqtimal qarama-qayshylyqqa baylanysty qabyldanbay qalary sózsiz. Biz AQSh-tyng jalauyn qanshalyqty jii órtep jatqanyn bayqaymyz, biraq men osyghan bola resmy túlghalardyng jauap bergenin kórmedim. Osylaysha, әrbir elding tuy sol elding aumaghynda ghana qorghaluy mýmkin. Búl orayda biz qandayda bir nәtiyjeli әreket jasaugha dәrmensiz ekenimizdi moyyndauymyz kerek. Al, Avstraliyada memleket tuynyng avtorlyq qúqyghy jeke kompaniya retinde tanylghan. Osyghan baylanysty túrghyndar tudyng kóshirmelerin jasau qúqyghyn satyp alugha mәjbýr bolyp keledi.

Qúqyqtyq óristen tys.

"Borat" - búl eng aldymen kommersiyalyq joba. Oghan qarsy is-qimyldyng eng tiyimdi sharasy –ekonomikalyq sanksiyalar bolar edi. Barlyq distribiutorlardyng qyzmetine tolyq tyiym salu, filimge qatysty kez-kelgen platformanyng qyzmetine tyiym salu, oghan filim ornalastyrylghan kezde eng qatang shara bolady. Biraq, Qazaqstannyng mulitiymedialyq naryghy óte bolymsyz ekenin jәne múnda "qaraqshylyq" sayttar әli de keng taralghandyghyn eskersek, filimge ekonomikalyq zalal keltiru ekitalay ekeni týsinikti. Sonday-aq, DSÚ-daghy neghúrlym qolayly rejimge qatysty mindettemeler boyynsha mәseleler tuyndaydy. Ekonomikalyq sanksiyalar әrqashan eki jaqtyng mýddesine qatar ziyan tiygizetinin eskergen jón. Endeshe, moralidyq talabymyzdy qanaghattandyru ýshin qarjylyq tәuekelderge baru qajet pe?!

Qúqyq búzushylardy fizikalyq jazalau qajettigi turaly jii aityluda. Múnday әreketting eng jaghymsyz saldary boluy mýmkin ekenin eskeru kerek. Jaqynda múghalimning ayausyz óltiriluinen shoshynghan Fransiya yntymaqtastyq aksiyasyn ótkizedi. Fransiya músylmandary qylmystyng diny sebeptermen jasalghanyna baylanysty jәbirlenushining tuystarynan keshirim súrauda. Qazaq qoghamy ózin zayyry memleket retinde atay otyryp, múnday әreketterge barghany qalay qabyldanar eken?!

Mәni boyynsha.

Demokrattardyng kez-kelgen is-әreketinen «qastandyq teoriyasyn» kóruge dayyn respublikashyl amerikandyqtar, taza nәsilshil pikirlerge, pedofiliyamen shektesetin minez – qúlyqqa, jynystyq zorlyq-zombylyqqa tózimdilikpen qaraytynyn kórip jýrmiz. Osy orayda, halyq jaqsy qabyldaghan "Borattyn" qasaqana aqymaq әreketi Qazaqstan jayynda emes, Amerikanyng sayasiy-әleumettik tirshiligin әshkereleytinin aita ketu kerek. Amerikandyqtardyng kópshiligi – joghary mamandandyrylghan adamdar, olar tek óz kәsibi men әuestigi turaly tereng aqparat alugha úmtylady. Ekonomikalyq geografiyagha qyzyghushylyq tanyta bermeytin olar әlem turaly kóp bile bermeydi. Amerika azamattarymen bolghan bir otyrysta men Qazaqstannyng qay jerde ornalasqanyn súraghan edim. Olar: «AQSh - ta emes!» – dep jauap berdi. Bylaysha aitqanda, olar ózin-ózi jetkilikti qamtamasyz etetin elde túratyndyqtan, býkil ómirin AQSh-ta ótkize alatyn jәne elden ketkisi kelmeytin, shekaradan tys әlemge qyzyghushylyq tanytudyng qajeti joq dep esepteytin qogham bolyp sanalady. "Boratta" Qazaqstan atynan atributika ghana alynghanyn eskersek, múny týsinbeytin adamdargha renju, dónaybat kórsetu qanshalyqty nәtiyjeli bolmaq? Búl psihologiyadaghy siyaqty, eger siz agressiyagha bey-jay qarasanyz, agressiyanyng maghynasy joghalady. Sondyqtan, «Borat» filimine nazar audarmay, әri qaray damu jolymen jylju kerek! Búl jerde damyghan memlekettermen dengeyles keletin joghary tehnologiyalardy mengerip, әigili sportshylar men suretshilerdi tәrbiyelep, ozyq ekonomika, mәdeny ekspansiya nemese әlemdik dengeydegi filimder jasap, ózgeler tamsanatyn jetistikterge qol jetkizgen memleket qúrghanymyz әldeqayda tiyimdi bolar edi.

Syrym Ábil,

Halyqaralyq qúqyq magistri

Abai.kz