Týrki dýniyesinde esimi sonau kóne zamandardan beri úmytylmay kele jatqan bir esim bar. Ol – Nizamy Gyandjevy Abu Muhammed Iliyas bin Yusuf.

Ázirbayjan dese Nizami, Nizamy dese Ázirbayjandy tanisyn. Ol 1141-1209 jyldary ómir sýrgen, artyna óshpes múra qaldyrghan, týrki jәne parsy әlemine teng perzent bolyp tabylady.

Orta ghasyrdaghy shyghys poeziyasynyng iri ókili bolyp qana qoymay, kóptegen shәkirtterge ústaz bolghan dana, oishyl aqyn. Ol parsy әdebiyetine poeziyamen birge halyqtyq auyz әdebiyetting ýlgilerindegi prozalyq әngimeleudi aralastyra otyryp, poeziya men prozanyng ýndestigin qalyptastyrdy.

Nizamy shygharmalary orta ghasyrlyq Týrkiya, Armeniya, Irak, Gruziya, Aughanstan, Iranda keninen tanymal boldy. Onyng poeziyasy Hafizdin, Djalaladdin Rumy men Saadiyding shygharmashylyq mektebine ainaldy. Epostyq, etikalyq túrghydaghy Shyghys mektepteri ýlgisinde jazylghan «Hosrov pen Shyryn», «Lәili-Mәjnýn», «Eskendir» dastandary kýni býginge deyin adamzattyn, onyng ishinde týrki әlemining ortaq múrasyna ainalyp, 1991 jyly onyng tughanynyng 850 jyldyghy YuNESKO shenberinde atalyp ótti.

Nizamy tarihy shiyelenisi basym kezende ómir sýrdi. Parsy yqpaly kóp bolghanymen, Nizamy shyghystyq dәstýrli әdebiyetti mengerip qana qoymay, kórshiles jatqan elderding poetikalyq ortasynda boldy, ózine kerektisin jýregine toqydy.

Armyan tarihshysy, Nizamiyding zamandasy Kirakos Gandzakeuiyding (1200-1271) jazuyna qaraghanda, Nizamy Gyandjy ózi tughan qalanyng atyn alyp, ony keninen taratqan. Gyandjy Iran mәdeny ortalyghy bolghan. Óitkeni HIII ghasyrdaghy parsy antologiyasyna Gandjida tughan 24 parsy aqynynyng ólenderi toptastyrylghan. Búl jerde Sheddadidter әuleti biylik qúrghan. Olar – kýrt últynyng ókilderi edi. Sondyqtan da Nizamiyding әkesi qayynjúrtyna Kumadan kóship keledi de, osy Gyandjiyde Nizamy ómirge keledi.

Parsy tarihshysy Hamdallah Kazvani, Nizamiyden bir ghasyr keyin ómir sýrip, Gyandjiyding eng bay әri Irannyng baquatty ólkesi bolghanyn jazyp ketken.

Ázirbayjan, Arran men Shirvan Horasandaghy parsy mәdeniyetining gýldengen ortalyghy bolypty. Búl stili Ázirbayjandyq mektepke jatady. Teneu, filosofiyalyq sheshim, kórkemdik pen beynelilikke qúrylghan búl poeziya mektebi býginge deyin jalghasyp keledi. Ásirese, mahabbat, sezim men adamnyng jan kýizelisi, ruhany izdenisine qúrylghan lirikalyq ólenderden Nizamy poeziyasynyng yrghaqtaryn angharu da, kóru de qiyn emes.

Nizamiyding óz aty Iliyas, әkesi Yusuf, atasy Zaki, úly Múhammed ómirge kelgennen keyin ol Abu Múhammad Iliyas ibn Yusuf ibn Zaky Muayad dep atalady. Keybir zertteushiler onyng aty-jónin bylaysha kórsetedi: Nizam ad-Din Abu Muhammad Iliyas ibn – Yusuf ibn Zaky ibn Muayad Nizamiy.

IYә, tarihy derekter kóp bolghanymen, Nizamiyding naqty tughan jyly belgisiz. Degenmen, kóptegen ghalymdar, tarihy derekterdi salystyra otyryp, ony 1141 jyly ómirge kelgen degen toqtamgha keldi. Múny YuNESKO koldady. Búl derekterdi Nizamiyding óz shygharmalaryndaghy derektermen salystyrghanda, shyndyqqa say ekendigin angharugha bolady. Mәselen, «Hosrov pen Shyryn» poemasynyng kirispe tarauynda ol bylay dep oy tolghaydy: Mening júldyz joramalymdy bilging kelse aitayyn, onda men arystanmyn, biraq men  persting úlymyn deydi.

Eger men arystan bolsam, jýnim ghana arystan,

Jaugha shauyp óltirem be men ony,

Men arystanmyn óz-ózine shabatyn.

Múnday derekterdi payymday kele aqynnyng Arystan júldyz belgisi ayasynda dýniyege kelgenin payymdaymyz. Sol tarauda aqyn ózining qyryq jasta ekenin suretteydi. Al poemany hijranyng 575 jyly jaza bastaghany tarihtan belgili. Sondyqtan da osy ýilesimdilikterdi saralay, saraptay qaraghanda onyng 535 jyly yaghny 1141 jyly dýniyege kelgeni shek keltirmeydi.

Aqynnyng dýniyege kelgen jeri turaly bir sheshimge kelu de onay bolghan joq. Lutf qajy Ály Beyding «Ateshkida» (XVIII gh.) ghúmyrnamalyq jazbalarynda Kum ólkesin ortalyq Iran jerinde dep oy týiedi. Oghan «Eskendir-namadaghy» keybir óleng shumaqtary sebep bolghan synayly.

Biraq men Kuhistannanmyn,

Tafrishte bir aqyn bar,

Nizamy ataq-danqty sodan bastap taraghan, – degen joldardy aityp otyr (U.Q.).

Ortaghasyrlyq kóptegen Nizamy zertteushiler (Ábu Sayd-ad-diyn. HIII gh., Dәuletshah Samarqandi, XV gh.) onyng tughan jeri Gyandju dep aighaqtaydy. Al akademik E.E.Bertelis ózi qaraghan eng kóne qoljazbalarda Kum mýldem atalmaydy dep oy týiedi. Osynyng bәrin eskere kele, ghalymdar bir sheshimge toqtaydy. Yaghni, Nizamiyding әkesi Kumda, al Iliyas Nizamiyding ózi Gyandjiyde tughan.

Nizamy ómir sýrgen kezeng qanday edi? Búl Seljuk súltannyng saltanat qúrghan shaghy bolatyn. Ghalymdar  «Eskendir-namadaghy» aty atalatyn Tafrish qalasynyng zorostrizm dinining ortalyghy bolghanyn, ol ortalyq Iranda, Tegerannan 222 shaqyrym jerde ekenin aitady. Qalay bolghanda da, bizge aiqyn bir ghana nәrse bar. Ol Nizamiyding búl ólkelerdi tútastay Ázirbayjan jeri dep qabyldauy.

Aqyn erte jetim qalyp, naghashy aghasy Qoja Omardyng tәrbiyesin kóredi.

Aqyn óz dәuirining óte bilimpaz adamy boldy. Onyng shygharmalaryn tereng zertteushiler Nizamiyding arab, parsy әdebiyeti ghana emes, matematika, astronomiya, astrologiya men himiya, islam qúqyghy mәselesi boyynsha ensiklopediyalyq bilim dengeyining joghary bolghanyn aighaqtaydy.

Nizamy saray aqyny boludy kóksemegen. Sondyqtan da kóniline, jýregine jinaqtalghan ómir suretterin ólenge marjanday tizdi. Onyng danqy alysqa ketti. Ólenderi ótkirligimen, fәlsafalyq mәnimen, al poemalary kórkemdigimen ghana emes, tarihilyghymen erekshelendi. Onyng son-au Gyandjiyden, Kavkaz taularynyng arjaghynan aitqan jyrlary qyr asyp, keng Saharagha jayyldy. Osylay «Lәili-Mәjnýn» qazaq dalasyna da jetip, ony ózinshe jyrlau mektebi qalyptasty.

Ghashyqtyq dertining adam ómirining qúramdas bóligi, sezimning tausylmas mahabbat búlaghy ekenin tamasha jyrlarymen kómkergen Nizamy osylay ólmes jyrlardyng avtory atandy.

Kýn kóris, ómir sýru shygharmashylyq adamnyng kýndelikti qiyndyqtarynyng biri edi. Osy sebepti ol kezde shygharmalaryn óz elderining handary men әmirlerine tartu etu jaqsy ghadetterding biri boldy. Sondyqtan da Nizamy ataqty «Lәili-Mәjnýn» poemasyn Shirvanshahqa, «Jeti súludy» Maraganyng atabegi (Ahmadirovtar) All ad-Dinge tartu etedi. Áriyne, óz attaryn shygharatyn múnday shygharmalargha shah ta, atabek te mol syi-siyapat jasap, ózderining qoly ashyq, ónerge jaqyn ekendikterin әri aqyndardy zor qúrmetteytinin pash etip qalugha tyrysqan.

Nizamy ómirinde ýsh ret ýilengen adam. Biraq eng sýiiktisi de, kórkemi de, parasattysy da qypshaq qyzy Appaq edi. Ony Derbentting súltany Dara Múzaffar ad-Din ataqty aqyn Nizamiyge syigha tartady. Nizamy Appaqqa azattyq beredi. Biraq sezim úshqyny onyng jýregin jaulaydy. Qypshaq qyzy da oghan ghashyq bolyp, múnday bostandyqtyng qajet emes ekenin, ómir boyy aqynnyng qasynda qalghysy keletinin aitady. Nizamy Appaqtyng jan súlulyghy men tәn súlulyghyn jyrgha qosady. Dәl osynday kezende ózine Shirvenshah tapsyrghan «Lәili-Mәjnýndi» jazady. 1174 jyly Appaq dýniyege úl bala әkeledi. Oghan Múhammed dep azandap atyn qoyady. Biraq balany ómirge әkelgenimen, Appaq opat bolady. Ekinshi әieli Nizamy «Hosrov pen Shyryn» jazyp bitirgen kezde qaytys bolady.

- O, qúday, әrbir poema jazghan sayyn әielden aiyrylatynday ne jazdym? – dep nalyghan kórinedi Nizamy aqyn.

Qazir tarihshylar әrtýrli derekterdi salystyra kelip, Nizamy aqynnyng ólgen jyly turaly bir pikirge keldi. Ol hidjra boyynsha 598 jyly, yaghny 1201-1202 jyldary dýniyeden ótken bolyp shyghady. Múny Bertelis jariyalaghan arab jazuy men «Eskendirnamadaghy» joldar aighaqtaghan. Osy jyrdyng ekinshi núsqasyna Nizamiyding qalay jәne qashan ólgendigi jóninde derek bar.

Alpystan ótip alpys ýshke kelip ed,

Taghy da aitpay jazyqty kórip ólip ed

Ózi pir tútqan adamdardy týgendep,

Ol solardyng sonynan ketip ed.

Sonymen, Nizamy Iran mәdeniyetin óz boyyna sinirip qana qoymay, Iran mәdeniyetine janalyq әkelgen janashyl aqyn boldy. Ótken men óz dәuirin jalghaghan altyn jelining mektebin saldy. «Iran – әlem jýregi» dep «Jeti súludy» jyrlaghanday Nizamy ýshin últtyq ruh bireu-di. Ol bylay dep jyrlady:

Álem dene, Iran kýiik,

Búghan shek joq aitam sýiip,

Jer ruhy – Iran ashyq aitam,

Dene súlu, biraq ruh odan biyik.

Nizamy susyndaghan әdeby mektep parsy, arab әdebiyeti ekeni ras. Biraq onyng býkil kózqarasyn qalyptastyrghan Firdousi, onyng «Shahnamesi» bolatyn. Tebrizi, Sanai, Gurgany siyaqty aqyndardyng da jyrlary Nizamiyding oqulyghyna ainalghanyn ejelgi dәuir tarihshylary jazbalary rastaydy. Al, Nizamy bolsa Firdousiydi «Hahim», «Dana», «kóripkel» dep eseptegen, onyng poeziyasyna bas iygen.

Nizamy jyrlary qiyal-ghajayyp, júmbaq, syrly әlemning júmbaghyn ashugha talpynysymen qúndy. Onyng poemalarynda dramalyq jeli, tartys, allegoriya, sheshim bar. Ol adamnyng myng qabat qily taghdyrlarynyng tamyrshysy siyaqty kórinui. Romantikalyq sarynda jazylghan dastandary avtorgha handy da, qarany da, sol kezendegi mamandyq iyelerining júmysyn surettep, beynelep, bezendiruge mýmkindik ashty. Sonday-aq Nizamy sopylyq dәstýrge tiyesili beyneler men belgilerdi, qadir-qasiyetterdi sinire bildi. Halyqtyng bay múrasyn – anyzdary men ertegilerin jinastyryp, ony keninen óz shygharmashylyghynda paydalandy. Gýldi jyrlau, sol arqyly sezim men mahabbatty, jastyqty jyrlaugha mәn berdi. Búl óz kezeginde Múhammed payghambardy gýlge teneuge mýmkindik berdi. Al búl Iran әdebiyetindegi qalyptasqan dәstýr bolatyn.

Iliyas Nizamy Gyandjevy arifmetika, geometriya men muzykany ýilestiru arqyly әlemning birligin tanugha bolady dep esepteydi. Sonday-aq numerologiyalyq yaghny sandardyng adam taghdyryndaghy ornyn jaqsy bildi. Mәselen, Nizamy «Lәili-Mәjnýnde» Nizamy esimining 1001 sanymen ýilesetindigin dәiekteydi.

«Nizami» dep at beripti,

Onda myn bir esim bar.

IYә, Nizamiyding «Lәili-Mәjnýni» metaforagha, naqyl sózderge, beyneli boyaugha toly. Múny ol «geriyb», yaghny «jana әdis» dep ataghan. Áriyne, Nizamy ózining aqyndyq talantyn bilgen jәne ózin «sóz siqyrshysy» «kórinbeytindi sezetin» dep baghalaghan. Búl sol kezdegi aqyndyq mektepting әdisi bolatyn. Óitkeni ózin halyqqa tanytudyng bir ghana joly bar, ol óz ólenderining madaghyn óz shygharmalarynda ózi aityp otyru mektebi. Múnday bolmaghan jaghdayda ólen-jyrdyng kimdiki ekenin halyq bilmey de ketui mýmkin-di.

Óz dәuirining kemel aqyny Iliyas Nizamiyden biraz lirikalyq ólender, yaghny kasyd pen ghazelder qalghan. Býgingi kýnmen salystyrghanda sonsha kóp te emes. Lirikalyq «Divany» 6 kasydtan, 112 ghazelden, 2 kita men 30 tórttaghannan túrady. Qalghandary joghalghan. Biraz ólenderin HIII ghasyrda ómir sýrgen Djamal al-Din Halil Shirvany qúrastyrghan parsy poeziyasynyng antologiyasyna engen. Ol tek 1932 jyly ghana әdeby ainalymgha týsti. Solardyng birazyn qazaqtyng belgili aqyny Qalijan Bekhojin audarghan bolatyn. Sol madaqtardyng yaghny odalardyng qyr-syryna ýnilip kóreyikshi.

Rahmany zor qúdiretinmen, jasaushysy búl jahannyn,

Barshada bar núr sipatyn, tirligin kýlli jannyn

Jaratqan sen búl ghalamdy – tәj-taghyma ózing iye,

Shensiz jaynap fәrmeninmen, ósher bir kýn búl dýniye.

Búl Allany madaqtau, jaratqannyng qasiyetin halyqqa jetkizu. Eki joldan ghana túratyn odalardyng Allagha jol salyp qana qoymay, әr adamnyng Alla jolymen týzu jýruine arnalghan nasihat sóz.

... Kóter onyng mәrtebesin, asyr danqyn patshalardan,

Izgilikpen, aqiqatpen asyp kórsin basqalardan

Jebe ony, jetkenshe ol basyn iyip sol bir shaqqa.

Qúj-qúj janmen kil oyanyp – shu shyqqanda gharasatta.

Mine, Allagha jalbarynyp, mýnәjat etude Nizamiyding tilegi, oiy, armany kórinip túr. Ol «Júldyzdardyng aghysy men qúpiyasyn oqyghanyn», «sol ghylymnan zeyinime jaryq sәule toqydym men» dep Allagha syr mýnәjat ete otyryp «búl fәniyding dýresinen esim ketti», «Senerim sen, qútqar meni, kelshi rabbym, meni qolda» dep jalbarynady. Búdan Nizamiyding ómiri әrqily qiyndyqqa úshyraghanyn angharu qiyn emes.

Nizamy mektebi parsy asyp, Ázirbayjan asyp, Evropagha da jetken. Oghan bir ghana mysal aitsaq ta jetkilikti. Nemisting ataqty aqyny IY.V.Gete ózining ataqty «Batys-Shyghys divanyn» parsy poeziyasyna eliktep jazghan. Ol Nizamiydi joghary baghalaghan. Firdousi, Anvari, Rumi, Saadi, Djamy syndy aqyndardyng ishinde Nizamiyge erekshe iltipat bildiredi. Mәselen, Gete Nizamiyding atyn atap, onyng keyipkerlerin eske salady.

Mahabbat múny sezimsiz qalay jarqyrar,

Ol Shyryn men Farhad emes pe?

Dýniyege keldi bir-birin sýiip,

Ol, Lәili men Mәjnýn emes pe?

Lәili men Mәjnýndi Nizamiyden keyin talay aqyn jyrlady. Biraq olardyng ishinde Nizamy núsqasy kýni býginge deyin birinshi qatarda túr.

Aqyn bolghan song onyng talantyna qyzghanysh bildiretin aqyndar da bolady. Solardyng biri shirvandyq Múzaffary degen aqyn. Ol әrtýrli aila-sharghy jasap Ázirbayjan begining sarayy aqyny bolady. Al ol qyzmetten Nizamy bas tartqan bolatyn. Olar kýndiz Allagha syiynyp, týnde jasyrynyp kónil kóterip, sharap iship, Allany da, ózderin de aldap jýredi. Sonday sәtterding birinde Múzaffary әmirshige til tiygizedi. Ámir qamaugha alady. Nizamy ony qútqarady. Múzaffary «O dýniyege keshirim alysyp barayyn, qúday aldynda kesh meni» dep jalbarynady. Ýlken jýrekti Nizamy bәrin bile túrsa da, Múzaffariyge keshirim jasap, Shirvanshahqa baryp, jana dastandar jazugha mýmkindik jasaghan shaqyrudy qabyl alady. Azyp-tozghan Múzaffary «Jany qapastaghy adamgha bostandyq ne ýshin kerek» dep kavkazdyng saghym dalasyn kezip, qanghyryp óledi.

Sonymen, Nizamiyden qalghan múralar qanday?

Nizamiyding әdeby múrasynyng ózegi bes poema bolyp tabylady. Ol «Pandj Gyandj» degen atpen tarihta qaldy. Búl «Bes marjan» degen úghymdy bildiredi. Onyng birinshisi «Mahsan ali-Asrar» yaghny «Qúpiyalar qazynasy» dep atalady. Búl poemany zertteushiler 1163, al keybireuleri 1176 jazylghan desedi. Ol әmirshi Erzindjan Fahr ad-din Bahramshahqa tartu etilgen. Al, «Hosrov pen Shyryn» 1175/1176 jәne 1191 jyldar arasynda jazylyp, Seljýk súltany Toghrul ýshinshige, atabegi Múhammed ibn Eldigiz Shahan Pahlavangha (1175-1194) jәne onyng bauyry qyzyl Arystangha (1186-1191)  tartu etiledi. Al «Lәili-Mәjnýn», 1188 jyly jazylyp, әl-Mәlik әl-Muazzam Djalal ad-Daulavad-Din Abu-l-Múzaffar Ahsiyten ibn Minuchihr Shirvanshahqa(1160-1196) arnalady. 1197 jyly jazylghan «Jeti súlu» Maraganyng әmirshisi Alladin Kury-Arslangha tartu etilgen. «Eskendir-name» 1194-1202 jyldary tolyq jazylyp, Pishkinidter әuletining jetekshisi Ahar Nosrat-al-Din Zyskin bin Múhammedke tarylghy etiledi.

Bes poema masnevy ýlgisinde (eki joldan túrady – U.Q.) jazylghan. Olar 30.000 eki joldyq shumaqtan túrady.

«Hosrov pen Shyryn» parsy әdebiyetine tónkeris jasaghan shygharma dep esepteledi. Búl adam ruhynyng Allagha baratyn joly turaly tolghanys. Jәne ol derekti oqighagha qúrylghan. Hosrov II Parvizding (590-628 jj.) taq biyligin madaqtau emes, onyng mahabbaty turaly ghajayyp dastan.

«Lәili-Mәjnýn» arabtyng kóne anyz jyrynyng negizinde jazylghan. Biraq Nizamy kóne jyrdy janasha jyrlaydy, tyng sujettik jeliler qosady.

«Jeti súlu» «Haft peyker» dep atalady. Tura audarmasy «Jeti beyne». Dastannyng әr novellasy bir-bir taraudy qúraydy, onyng әrqaysysy mahabbat sezim sergeldeni men jarqyrap gýl jarghan beyneli sezimge qúrylghan. Múnyng mazmúny mynaghan sayady: IYezdiyger sasenidter patshasy bolady. Biraq Alla bir balagha zar etedi. Aqyry әruaqtargha, әmbiyelerge tәu etip, dýniyege Bahram atty úl keledi. Ony arab patshasy Nomen tәrbiyeleydi. Qarnaq sarayynda әlemning jeti elining súlu qyzynyng suretin kórip, Bahram olargha ghashyq bolady. Keyin ózi taqqa otyrghan son, sol jeti qyzdy tauyp, ýilenedi, armanyna jetedi.

Nizamy shygharmashylyghy adamzat qúndylyghyna ainaldy. 1991 jyly Nizamiyding tughanyna 850 jyl toluy YuNESKO shenberinde atap ótildi.

Vashingtonda, Los-Andjeleste, Londonda, Tabrizde halyqaralyq konferensiyalar ótti. Mәskeude Nizamy eskertkishi bar. Ázirbayjan ghylym akademiyasynyng Nizamy atyndaghy әdebiyet instituty júmys isteydi. Tashkent, Rim qalalarynda da Nizamigha eskertkish túrghyzylghan. Merkuriyding bir krateri Nizamiyding atynda. Kósheler, mektepter qansha ma? Ózbekstanda Nizamy atyndaghy pedagogikalyq institut bar. Armeniyanyng bir auyly Nizamy atynda.

Úly aqyndar uaqyttan tys ómir sýredi. Sonday týrki әlemining úly túlghasy – Nizamy dastandary әli ómirshen. Ol adamzat qúndylyghy retinde úrpaqtan-úrpaqqa miras bolyp, mәngilik jasaydy.

Uәlihan Qalijan,

ÚGhA akademiygi

Abai.kz