Tanymal amerikalyq sayasy filosof, Garvard professory Maykl Sendel әdildik subektivti prinsipterding jiyntyghy dep esepteydi jәne kez kelgen jaghdaydaghy әdil sheshim demokratiyalyq qúndylyqtarmen ýnemi ýilespeydi. Qazirgi AQSh-taghy preziydent saylauynda da osynday qarama-qarsylyq qalyptasty.

Ádildik barlyq adam balasyna birdey uniyversaldy erejeleri bar jәne absolutti úghym emes. Kerisinshe, ol situativti әri týrli jaghdayda týrli sheshimdi talap etedi.

Al demokratiya teoriyasy da biz oilaghannan terende jatyr jәne onyng da talqylaytyn qarsy argumentteri jeterlik. Mysaly, sol demokratiyanyng otany kóne grek jerinde әielder, qúldar jәne jat eldikter dauys bere almaytyn bolghan. Aristoteliding ózi Afinydaghy 20 jyl ómirinde birde bir ret saylaugha qatyspaghan. Sebebi ol Afinyda tughan emes edi, yaghny jat júrttyq. Býgingi iydeologiyalyq spektrummen qaraghanda búl әdil me? Joq.

AQSh-ta 2000 jyly ótken preziydent saylauy qazirgidey tartysty ótken. Ol kezde amerikalyqtar saylau nәtiyjesin 37 kýn kýtipti. Sonynda AQSh-tyng bas prokuraturasy aralasyp, Florida shtaty boyynsha dauystardy qayta sanaudy bekitedi. Oghan týrtki bolghan basty sebep dauystardy sanaytyn apparattar isten shyghyp, Floridanyng keybir audandarynda dauystar qolmen sanalghan. Ol kezde әdettegidey, respublikalyqtar dauys sanaudy toqtatudy talap etken. Al demokrattar barlyq dauysty sanaudy ýgittegen. Qayta sanau nәtiyjesinde respublikalyq Djordj Bush demokrat Alibert Gordan 537 dauysqa kóp jinap, AQSh preziydenti atanady.

AQSh-taghy biylghy preziydent saylauy da osynday dau aldynda túr. Sondyqtan býgin erteng kimning keyingi preziydent bolatynyn bile almaytyn siyaqtymyz. Tramp jәne respublikalyqtar Arizona jәne Pensilivaniya shtattarynda dauys sanaudy toqtatyp, poshta arqyly kelgen dauystardy tek baqylaushylardyng aldynda ashyp, esepteudi talap etip jatyr. Sebebi dauys sanaushylar demokrattargha bolysyp jatyr dep kýdiktenedi. Al Michigan shtatynda Tramp әkimshiligi tarapynan dauys sanaghyn qayta jasaudy talap etken aryz týsti.

Tramp jәne respublikalyqtar poshta arqyly saylau kýninen keyin kelgen dauystardy sanamaudy talap etip jatyr. Keybir shtattarda saylau kýninen keyin jiberilgen dauystardy da sanaugha rúqsat berilgen. Mysaly, Pensilivaniya shtatynyng bas prokurory poshta arqyly dauys berudi saylau kýninen júmanyng týsine deyin sozdyrdy. Sebebi Poshta arqyly dauys berudi prioriytetke sanaghan demokrattar әrbir azamattyng dauysy sanaluy tiyis deydi. Siz qalay oilaysyz qay sheshim әdil jәne qay sheshim demokratiyalyq bolyp otyr? Demokratiyanyng negizgi prinsiypi boyynsha, saylauda әrbir adamnyng dauysy manyzdy. Biraq eger saylaugha deyin, saylau kýni jәne saylau kýninen keyin dauys beru mýmkin bolsa, onda saylau kýnin bekituding manyzy nede? Sosyn Saylau kýni qay ýmitkerding qansha alda ekenin bilip, poshta arqyly jetpey túrghan dauysty jetkizu manipulyasiyasy da boluy mýmkin emes pe?

Maykl Sendelding Garvard studentterine oqyghan “Ádildik” dep atalatyn qoghamdyq leksiyasyn Youtube-ta tegin kóruge bolady. Aghylshyn tilinde de, orys tilinde de bar. Ayta ketetini, ol ózi konservator nemese NeoCon ókili emes, biraq liyberalizmning synshysy (yaghny solshyldardy synaytyndar ýnemi onshyldar qatarynda bolmaydy). Mening oiymsha, ol konservatorlargha býiregi tartatyn sentrist. Sondyqtan onyng leksiyasyn tyndaudan búryn ol jayly biraz oqyp alghandarynyz jón. Eng tanymal kitaptaryna “Justice: What’s the right thing to do?” jәne Liberalism and the Limits of Justice kiredi. Good Luck!

Joldas Órisbaev

Abai.kz