تانىمال امەريكالىق ساياسي فيلوسوف، گارۆارد پروفەسسورى مايكل سەندەل ادىلدىك سۋبەكتيۆتى پرينتسيپتەردىڭ جيىنتىعى دەپ ەسەپتەيدى جانە كەز كەلگەن جاعدايداعى ءادىل شەشىم دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارمەن ۇنەمى ۇيلەسپەيدى. قازىرگى اقش-تاعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا دا وسىنداي قاراما-قارسىلىق قالىپتاستى.

ادىلدىك بارلىق ادام بالاسىنا بىردەي ۋنيۆەرسالدى ەرەجەلەرى بار جانە ءابسوليۋتتى ۇعىم ەمەس. كەرىسىنشە، ول ءسيتۋاتيۆتى ءارى ءتۇرلى جاعدايدا ءتۇرلى شەشىمدى تالاپ ەتەدى.

ال دەموكراتيا تەورياسى دا ءبىز ويلاعاننان تەرەڭدە جاتىر جانە ونىڭ دا تالقىلايتىن قارسى ارگۋمەنتتەرى جەتەرلىك. مىسالى، سول دەموكراتيانىڭ وتانى كونە گرەك جەرىندە ايەلدەر، قۇلدار جانە جات ەلدىكتەر داۋىس بەرە المايتىن بولعان. اريستوتەلدىڭ ءوزى افينىداعى 20 جىل ومىرىندە بىردە ءبىر رەت سايلاۋعا قاتىسپاعان. سەبەبى ول افينىدا تۋعان ەمەس ەدى، ياعني جات جۇرتتىق. بۇگىنگى يدەولوگيالىق سپەكترۋممەن قاراعاندا بۇل ءادىل مە؟ جوق.

اقش-تا 2000 جىلى وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋى قازىرگىدەي تارتىستى وتكەن. ول كەزدە امەريكالىقتار سايلاۋ ناتيجەسىن 37 كۇن كۇتىپتى. سوڭىندا اقش-تىڭ باس پروكۋراتۋراسى ارالاسىپ، فلوريدا شتاتى بويىنشا داۋىستاردى قايتا ساناۋدى بەكىتەدى. وعان تۇرتكى بولعان باستى سەبەپ داۋىستاردى سانايتىن اپپاراتتار ىستەن شىعىپ، فلوريدانىڭ كەيبىر اۋداندارىندا داۋىستار قولمەن سانالعان. ول كەزدە ادەتتەگىدەي، رەسپۋبليكالىقتار داۋىس ساناۋدى توقتاتۋدى تالاپ ەتكەن. ال دەموكراتتار بارلىق داۋىستى ساناۋدى ۇگىتتەگەن. قايتا ساناۋ ناتيجەسىندە رەسپۋبليكالىق دجوردج بۋش دەموكرات البەرت گوردان 537 داۋىسقا كوپ جيناپ، اقش پرەزيدەنتى اتانادى.

اقش-تاعى بيىلعى پرەزيدەنت سايلاۋى دا وسىنداي داۋ الدىندا تۇر. سوندىقتان بۇگىن ەرتەڭ كىمنىڭ كەيىنگى پرەزيدەنت بولاتىنىن بىلە المايتىن سياقتىمىز. ترامپ جانە رەسپۋبليكالىقتار اريزونا جانە پەنسيلۆانيا شتاتتارىندا داۋىس ساناۋدى توقتاتىپ، پوشتا ارقىلى كەلگەن داۋىستاردى تەك باقىلاۋشىلاردىڭ الدىندا اشىپ، ەسەپتەۋدى تالاپ ەتىپ جاتىر. سەبەبى داۋىس ساناۋشىلار دەموكراتتارعا بولىسىپ جاتىر دەپ كۇدىكتەنەدى. ال ميچيگان شتاتىندا ترامپ اكىمشىلىگى تاراپىنان داۋىس ساناعىن قايتا جاساۋدى تالاپ ەتكەن ارىز ءتۇستى.

ترامپ جانە رەسپۋبليكالىقتار پوشتا ارقىلى سايلاۋ كۇنىنەن كەيىن كەلگەن داۋىستاردى ساناماۋدى تالاپ ەتىپ جاتىر. كەيبىر شتاتتاردا سايلاۋ كۇنىنەن كەيىن جىبەرىلگەن داۋىستاردى دا ساناۋعا رۇقسات بەرىلگەن. مىسالى، پەنسيلۆانيا شتاتىنىڭ باس پروكۋرورى پوشتا ارقىلى داۋىس بەرۋدى سايلاۋ كۇنىنەن جۇمانىڭ تۇسىنە دەيىن سوزدىردى. سەبەبى پوشتا ارقىلى داۋىس بەرۋدى پريوريتەتكە ساناعان دەموكراتتار ءاربىر ازاماتتىڭ داۋىسى سانالۋى ءتيىس دەيدى. ءسىز قالاي ويلايسىز قاي شەشىم ءادىل جانە قاي شەشىم دەموكراتيالىق بولىپ وتىر؟ دەموكراتيانىڭ نەگىزگى ءپرينتسيپى بويىنشا، سايلاۋدا ءاربىر ادامنىڭ داۋىسى ماڭىزدى. بىراق ەگەر سايلاۋعا دەيىن، سايلاۋ كۇنى جانە سايلاۋ كۇنىنەن كەيىن داۋىس بەرۋ مۇمكىن بولسا، وندا سايلاۋ كۇنىن بەكىتۋدىڭ ماڭىزى نەدە؟ سوسىن سايلاۋ كۇنى قاي ۇمىتكەردىڭ قانشا الدا ەكەنىن ءبىلىپ، پوشتا ارقىلى جەتپەي تۇرعان داۋىستى جەتكىزۋ مانيپۋلياتسياسى دا بولۋى مۇمكىن ەمەس پە؟

مايكل سەندەلدىڭ گارۆارد ستۋدەنتتەرىنە وقىعان “ادىلدىك” دەپ اتالاتىن قوعامدىق لەكتسياسىن Youtube-تا تەگىن كورۋگە بولادى. اعىلشىن تىلىندە دە، ورىس تىلىندە دە بار. ايتا كەتەتىنى، ول ءوزى كونسەرۆاتور نەمەسە NeoCon وكىلى ەمەس، بىراق ليبەراليزمنىڭ سىنشىسى (ياعني سولشىلداردى سىنايتىندار ۇنەمى وڭشىلدار قاتارىندا بولمايدى). مەنىڭ ويىمشا، ول كونسەرۆاتورلارعا بۇيرەگى تارتاتىن تسەنتريست. سوندىقتان ونىڭ لەكتسياسىن تىڭداۋدان بۇرىن ول جايلى ءبىراز وقىپ العاندارىڭىز ءجون. ەڭ تانىمال كىتاپتارىنا “Justice: What’s the right thing to do?” جانە Liberalism and the Limits of Justice كىرەدى. Good Luck!

جولداس ورىسباەۆ

Abai.kz