Býgingi tanda týrli-týsti tónkerister taqyryby óte ózekti, biraq  osy uaqytqa deyin mәselening manyzdylyghyna qaramastan qazirgi qoghamdyq-sayasy diskursta «týrli-týsti tónkerister» tújyrymdamasyn týsindiru turaly birynghay pikir joqtyng qasy. Búl tanqalarlyq jayt emes,  óitkeni bastapqyda basty maqsaty  zorlyq-zombylyqsyz  biylikti auystyru bolyp tabylatyn týrli-týsti tónkerister songhy jyldary qaruly jәne qandy azamattyq soghystargha ainalyp,  sodan keyin kóbinese syrtqy aktorlardyng әskery aralasuy  nәtiyjesinde oryn aluda.  Búl fakt, әriyne,  týrli - týsti tónkerister qúbylysy turaly anyqtamany qiyndatyp otyrghany mәlim. Jalpy tónkeris degen  biylikti týbegeyli ózgertu desek, onyng tómendegidey sayasy elita men  әleumettik qúrylystyng auysuyna baylanysty jikteu oryndy:

Týrli-týsti tónkerister turaly irgeli enbekting biri 1993 jyl jaryq kórgen amerikandyq sayasattanushy Djin Sharptyn  «Diktaturadan demokratiyagha deyin. Erkindikting týjyrymdamialyq negizderi» atty  kitaby. Batysqa baghyttalmaghan  diktaturamen kýres jýrgizu retinde ózining osy ataqty enbeginde  qarapayym  198  әdisterdi qoldana otyryp, tónkeristi   qalay jasaugha bolatyndyghyn egjey-tegjeyli kórsetken.  Keyin búl enbek jas revolusionerlerding is-әreketteri ýshin qasiyeti kitapqa ainalyp,  Gruziya, Ukraina syndy  basqa da  elderdegi oppozisiyalyq qozghalystargha praktikalyq shabyt berdi.  Mysaly, Gruziyada biylikti talap etken  oppozisiya sózbe-sóz maghynasynda biylikting kýshsiz ózgerui iydeology Dj.Sharptyng núsqaularyn oryndap, beybit taktikany sanaly týrde ústanghany bәrimizge belgili.

Sonymen, 2003 jyly postkenestik memleketter arasynda  eng alghash oryn alghan  Gruziyadaghy  «raushan tónkerisinin» obiektivti jәne subiektivti sebepterine toqtalyp ótsek.

Birinshiden, eldegi әleumettik - ekonomikalyq jaghdaylardyng kýrt tómendeui, әleumettik iyerarhiyanyng arasyndaghy tym  alshaqtyq, birneshe  әleumettik toptardyng (shaghyn jәne orta kәsipker, jastar, zeynetkerler) biyleushi rejimge degen narazylyqtary kýsheye bastady. Biylik  osy narazy topty basyp, jaqtastaryn marapattap, oppoziyasiyany beytaraptandyrugha erik-jigeri jetpedi. Osynday jaghdayda elitalardyng birligi jarylyp, nәtiyjesinde tónkeriske alyp keldi.

Ekinshiden, tónkeristing sayasy sebepteri eldegi sayasy túraqsyzdyqpen tikeley baylanysty  edi.   1990 jyldardyng ortasy men  2000 jyldardyng basynda Gruziya ýkimeti óte әlsiz jәne tipti amorfty jaghdayda boldy. Memlekettik instituttar óte tiyimsiz júmys istedi.  Tbilisiyden bastalghan Ontýstik Osetiya men Abhaziyadaghy soghystar  kóptegen  aymaqtardyng ortalyq organdargha  baghynbay,  búryn-sondy bolmaghan qylmystyq toptar men rulardyng payda boluyna alyp kelgen edi. Syrtqa sayasatta da E.Shevardnadze bir-birine qayshy keletin baghyt ústandy: Mәskeumen dialogty saqtay otyryp, Gruziyanyng NATO-gha kiru iydeyasyn jýieli jýrgizgen de sol boldy.  Elde halyqtyng ekonomikalyq sayasat, sybaylas jemqorlyq, etnikalyq qaqtyghystargha narazylyqtary kýsheye týsti. Sonymen qatar, biylikting sәtsizdikteri jeke túlghagha baylanysty boldy  Gruziya preziydenti E.Shevardnadze salghan jýiening isten shyghuy,   revolusiya arhiytektorlaryn  2001 jyly  oppozisiyagha kóshetindigin jariyalady. Biylik preziydentting qolyna shoghyrlandy jәne resmy ókilettikter beyresmy patron-kliyent jýiesimen tolyqtyryldy.  Saylau  prosesinde liyderding tanymaldyghy tómen boldy.

Ýshinshiden, týrli-týsti tónkeristerge  әkelgen basqa sebepterding arasynan  ortaq iydeologiya men regionalizmning bolmauyn atau kerek.  Gruziya birqatar aumaqtargha baqylaudy joghaltqan kezde, elitalardyng bytyranqylyghy, rulyq toptar arasyndaghy qayshylyqtar kýshti  regionalizmning saldary, qoghamdy biriktiretin  birtútas memlekettik  iydeologiya men últtyq iydeyanyng bolmauy   oppozisiyalyq toptardyng qalyptasuyna jaqsy mýmkindik jasap, jeniske jetuge alyp keldi.   Mysaly, Gruziyada 1990 jyldary  kýshti janjaldy jaghday qalyptasyp, keybir aimaqtar is jýzinde resmy Tbilisiyge baghynbady,  Abhaziya, Ontýstik Osetiya jәne Adjariyagha baqylaudy joghaltudyng sebebi Gruziyanyng alghashqy preziydenti Z.Gamsahurdia últshyl sayasatynda jatty, onyng «Gruziya gruzinderge» degen úrany  azshylyq últtardyng  ótkir qaruly qaqtyghystaryna úlasyp olardyng is jýzinde bólinip ketuine alyp keldi. Elde últtyq  toptardy biriktiretin birde-bir bedeldi úiym bolghan joq (mysaly, Qazaqstan halqy Assambleyasy siyaqty).

Búl jaghday M.Saakashviliyding Gruziyany «biriktirudi» jaqtaushylardyng qoldauyna zor yqpal etti, olardyng arasynda kóptegen jastar boldy jәne E. Shevardnadze búl mәseleni sheshuge qol jetkize almady. Osylaysha, «patriot» gruzinderding kóz aldynda M.Saakashvily olardyng «elding tútastyghyn qalpyna keltiru» turaly ejelgi armanyn jýzege asyratyn, óitkeni ol Mәskeumen kelissóz jýrgizudi úsynghan joq, biraq NATO men  EO-gha kiru jolyn tandady.  Onyn  naqty osy  antiyreseylik «gruziya jerlerin biriktiru» iydeyalyq jobasy, gruzin halqyna ruh berip raushan tónkerisine ýlken qoldau kórsetuge alyp keldi.

Tórtinshiden, әrie ol syrtqy kýshterding demokratiyany ilgerletu baghdarlamalaryn taratu.  Importtalghan demokratiyany qoldau jәne damytu baghdarlamalary  negizinen sheteldik jәne jergilikti ýkimettik emes úiymdar (ÝEÚ), oppozisiyagha әlsiz jerlerde qoldau kórsetti: saylau monitoringi, oppozisiyalyq BAQ-ty damytu, júmyldyru  jәne narazylyq bildiruge iytermeleu jәne t.b. Is jýzinde basqarushy rejimdi aiptaytyn jәne liyberaldy demokratiyanyng qúndylyqtaryn yaghny standarty jiyntyghyn nasihattaytyn Batystyng qoldauymen ýkimetttik emes úiymdar payda bolyp úzaq uaqyt boyy Gruziyada belsendi qyzmetin jýrgizdi.

Mine, týrli-týsti  tónkeristing osynday obiektivti jәne subiektivti sebepteri 2003 jyly 21 qarashada bolashaq Preziydent M.Saakashviliy oppozisiyalyq telearnanyng tikeley efiyrimen, avtobustyq kolonnamen astanagha keldi.  Kelesi kýni 22 qarashada Tbilisiyde «raushan tónkeris»  bolyp,  prezidium stolynda Shevardnadze sóz sóilep jatqan sәtte, qoldaryna raushan gýl ústaghan Saakashvily jaqtastarymen Parlament ýiine basyp kirdi. Syrtta halyq Gruziyanyng zang shygharushy organynan preziydent kreslosyn shygharyp alyp saltanatty týrde qiratyp, órtep jiberdi.

Gruziyada qyzyl týsten basqa aq týs narazylyqtyng simvolyna ainaldy. Sayasy simvolizm men koloristika sarapshylarynyng pikirinshe, adam aqty jaryqpen baylanystyrady, búl kýn adamdar eng belsendi bolyp, ainalany aiqyn әri anyq qabyldaydy. Sonymen qatar, týs oy men minez-qúlyqtyng tazalyghy ýshin ýlgi bolady. Gruzin oppozisiyasynyng jalaushasyndaghy ekinshi týs - qyzyl - bayyptylyq, izettilik nemese sýikimdilik pen meyirimdilik turaly әser qaldyrdy, adrenalinmen, tolqumen, jylumen, belsendilikpen, kýsh-jigermen baylanysty boldy.

Sonymen, Gruziyada  tónkeristing jeniske jetuine mynanday faktorlar qatty әser etti:

1. Sayasy rejimning әlsizdigi
2. Kýsh qúrylymdarynyng kýsh qoldanbauy
3. Syrtqy kýshterding yqpaly (revolusiya tehnologiyalaryn barynsha qoldanu, qarjylandyru)

Mysaly, Vashington qorynyng basshysy, «Amerika dausynyn» búrynghy diyrektory R.Karlson mәlimeti boyynsha  ýsh aidyn  ishinde Gruziyadaghy raushan tónkerisi aldynda, sayasy tehnologilar ýshin Soros qory Shevardnadze rejiymine qarsy 40 millionnnan astam dollar júmsaghan.

Gruziyanyng týrli-týsti tónkeris nәtiyjesinde biylikke ie bolghan oppozisiyalyq partiyasy  Batystyng qarjylyq qoldauynyng arqasynda órkendegen demokratiyalyq memleketke  de,  NATO-gha da, EO-gha da kire alghan joq. Sonymen qatar, Saakashviliyding avanturalyq sayasatynyng nәtiyjesinde resmy Tbilisy aqyrynda (mýmkin mәnglikke) Abhaziya men Ontýstik Osetiyagha baqylaudy joghaltty. 2012 jylghy qazanda ótken parlamenttik saylauda Saakashviliyding partiyasy tek 40% dauysqa ie bolyp, B.Ivanishvily blogyndaghy qarsylastaryna 15% derlik joghaltty. Saakashvily men onyng serikteri oppozisiyagha ketti; olardyng keybireulerine qyzmettik ókilettigin asyra paydalanu jәne basqa da auyr qylmystar boyynsha aiyptar taghylyp ýlgergen.

Birneshe jyl ótken son, qarsylastar Saakashvily komandasyn Gruziyadaghy jaqsy bastamalardy býldirdi, sayyp kelgende, elitalyq sybaylastyq pen diktaturagha týsip ketti dep aiyptady. 2012 jyly shildede Eduard Shevardnadze Tbilisiydegi Asaval Dasavaly gazetine bergen súhbatynda raushan tónkerisi kezinde M.Saakashviliyge biylik bergeni ýshin Gruziya azamattarynan keshirim súrap, sol kezde onyng zeynetke erte shyghudan basqa amaly joqtyghyn basa aitqan Shevardnadze ózining qateligin kópshilik aldynda moyyndady, Gruziyanyng negizgi mәselelerin sheshe almadym dep Saakashviliyding sayasatyn syngha aldy.

Sonymen, kez-kelgen tónkeris artynda týrli ekonomikalyq auyrtpalyqtar men qan tógister oryn alatyny aqiqat. Sondyqtan, evolusiyalyq joldy tandau sayasy jýieni ózgertuding eng tiyimdi joly ekenin taghy da basa aitqym keledi, elde partiyalyq jýieni damyta otyryp belsendi saylau  ótkize bilu  qajet. Biz dúrys joldamyz, aldaghy saylauda azamattarymyz belsendilik kórsetip, elimizding sayasy jýiesining aiqyn baghytta damuyna ýles qosatynyna senim mol. Sóz sonynda,   jaqynda 2020 jyldyng 31 qazanynda  Gruziyada ótken parlament saylauynyng qortyndylaryna  kelsek, songhy konstitusiyalyq týzetulerge sәikes proporsionaldy jýie boyynsha  deputattar sany artyp, mojaritorlyq  jýiede kerisinshe deputtar sany azaytyldy. Taghy bir janalyq, 40% dauys ala almaghan partiyanyng bir partiyaly ýkimet qúrugha qúqyghy joq.

Gruziyanyng Ortalyq saylau komissiyanyng mәlimetteri boyynsha: jalpy saylaugha 48 partiya qatysyp,   aldyn ala nәtiyjeler boyynsha 7 parlamenttik partiya men 2 blok el parlamentine kirdi: basqarushy biyliktik «Gruzin armany» partiyasy, oppozisiyalyq M.Saakashvily «Birtútas últtyq qozghalys-birlikting kýshi» partiyasy, «Europalyq Gruziya», «Gruziya ýshin Lego», «Agmashenebely strategiyasy», «Patriottar aliyansy», «Girchiy», «Azamattar» jәne «Enbek» partiyalary.

Majoritorlyq okrugterge qatysty ekinshi tur 21 qarashada Tbilisiyding barlyq segiz audany men oblystardyng alty audanynda ótedi.

Halyqaralyq baqylaushylar saylaudyng zandylyghyn moyyndaghanymen,  oppozisiyalyq partiyalar  saylau әdil ótpedi jәne  OSK basshysyn qyzmetinen ketuin jәne qayta saylau ótkizudi talap etip elde beybit mitingilerge shyqty. Oppozisiya   ókilderine zang búzushylyqtar qaralatyn jinalystargha qatysugha tiym salyndy. Oppozisiyalyq sayasy partiyalar jana parlamentke enbeytindigi turaly birlesken mәlimdemege qol qoydy. OSK-nyng resmy derekteri boyynsha parlamentke ótken 9 partiyanyng 8-i zang shygharushy organgha kiruden bas tartqan. Keybir oppozisiya ókilderi M.Saakashviliydi qaytaru qajet dep sanaydy, óitkeni olardyng oppozisiyanyng basty jetekshisining qatysuynsyz olardyng әreketteri qajetti yqpalgha ie emes.

Biylik eldegi múnday narazylyqtardyng kýshengi pandemiya jaghdayynda koronovirusting taralu qaupin arttyrady, ekinshiden, lariyding dollargha qatysty tómendeuin de  eldegi oppozisiya qúrghan qaqtyghystarmen baylanystyrady. Sonymen qatar, koronovirustyng jogharlauyna baylanysty biylik tek memlekettik mekemelerde ghana emes, kommersiyalyq úiymdardyng qozghalysyn shekteu qajet dep týsinedi.

Meruert Tólebaeva, sayasattanushy

Abai.kz