گرۋزياداعى ءتۇرلى - ءتۇستى توڭكەرىس ساباقتارى
بۇگىنگى تاڭدا ءتۇرلى-ءتۇستى توڭكەرىستەر تاقىرىبى وتە وزەكتى، بىراق وسى ۋاقىتقا دەيىن ماسەلەنىڭ ماڭىزدىلىعىنا قاراماستان قازىرگى قوعامدىق-ساياسي ديسكۋرستا «ءتۇرلى-ءتۇستى توڭكەرىستەر» تۇجىرىمداماسىن ءتۇسىندىرۋ تۋرالى بىرىڭعاي پىكىر جوقتىڭ قاسى. بۇل تاڭقالارلىق جايت ەمەس، ويتكەنى باستاپقىدا باستى ماقساتى زورلىق-زومبىلىقسىز بيلىكتى اۋىستىرۋ بولىپ تابىلاتىن ءتۇرلى-ءتۇستى توڭكەرىستەر سوڭعى جىلدارى قارۋلى جانە قاندى ازاماتتىق سوعىستارعا اينالىپ، سودان كەيىن كوبىنەسە سىرتقى اكتورلاردىڭ اسكەري ارالاسۋى ناتيجەسىندە ورىن الۋدا. بۇل فاكت، ارينە، ءتۇرلى - ءتۇستى توڭكەرىستەر قۇبىلىسى تۋرالى انىقتامانى قيىنداتىپ وتىرعانى ءمالىم. جالپى توڭكەرىس دەگەن بيلىكتى تۇبەگەيلى وزگەرتۋ دەسەك، ونىڭ تومەندەگىدەي ساياسي ەليتا مەن الەۋمەتتىك قۇرىلىستىڭ اۋىسۋىنا بايلانىستى جىكتەۋ ورىندى:
ءتۇرلى-ءتۇستى توڭكەرىستەر تۋرالى ىرگەلى ەڭبەكتىڭ ءبىرى 1993 جىل جارىق كورگەن امەريكاندىق ساياساتتانۋشى دجين شارپتىڭ «ديكتاتۋرادان دەموكراتياعا دەيىن. ەركىندىكتىڭ تۇجىرىمداميالىق نەگىزدەرى» اتتى كىتابى. باتىسقا باعىتتالماعان ديكتاتۋرامەن كۇرەس جۇرگىزۋ رەتىندە ءوزىنىڭ وسى اتاقتى ەڭبەگىندە قاراپايىم 198 ادىستەردى قولدانا وتىرىپ، توڭكەرىستى قالاي جاساۋعا بولاتىندىعىن ەگجەي-تەگجەيلى كورسەتكەن. كەيىن بۇل ەڭبەك جاس رەۆوليۋتسيونەرلەردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى ءۇشىن قاسيەتى كىتاپقا اينالىپ، گرۋزيا، ۋكراينا سىندى باسقا دا ەلدەردەگى وپپوزيتسيالىق قوزعالىستارعا پراكتيكالىق شابىت بەردى. مىسالى، گرۋزيادا بيلىكتى تالاپ ەتكەن وپپوزيتسيا سوزبە-ءسوز ماعىناسىندا بيلىكتىڭ كۇشسىز وزگەرۋى يدەولوگى دج.شارپتىڭ نۇسقاۋلارىن ورىنداپ، بەيبىت تاكتيكانى سانالى تۇردە ۇستانعانى بارىمىزگە بەلگىلى.
سونىمەن، 2003 جىلى پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەر اراسىندا ەڭ العاش ورىن العان گرۋزياداعى «راۋشان توڭكەرىسىنىڭ» وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى سەبەپتەرىنە توقتالىپ وتسەك.
بىرىنشىدەن، ەلدەگى الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق جاعدايلاردىڭ كۇرت تومەندەۋى، الەۋمەتتىك يەرارحيانىڭ اراسىنداعى تىم الشاقتىق، بىرنەشە الەۋمەتتىك توپتاردىڭ (شاعىن جانە ورتا كاسىپكەر، جاستار، زەينەتكەرلەر) بيلەۋشى رەجيمگە دەگەن نارازىلىقتارى كۇشەيە باستادى. بيلىك وسى نارازى توپتى باسىپ، جاقتاستارىن ماراپاتتاپ، وپپوزياتسيانى بەيتاراپتاندىرۋعا ەرىك-جىگەرى جەتپەدى. وسىنداي جاعدايدا ەليتالاردىڭ بىرلىگى جارىلىپ، ناتيجەسىندە توڭكەرىسكە الىپ كەلدى.
ەكىنشىدەن، توڭكەرىستىڭ ساياسي سەبەپتەرى ەلدەگى ساياسي تۇراقسىزدىقپەن تىكەلەي بايلانىستى ەدى. 1990 جىلداردىڭ ورتاسى مەن 2000 جىلداردىڭ باسىندا گرۋزيا ۇكىمەتى وتە ءالسىز جانە ءتىپتى امورفتى جاعدايدا بولدى. مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار وتە ءتيىمسىز جۇمىس ىستەدى. تبيليسيدەن باستالعان وڭتۇستىك وسەتيا مەن ابحازياداعى سوعىستار كوپتەگەن ايماقتاردىڭ ورتالىق ورگاندارعا باعىنباي، بۇرىن-سوڭدى بولماعان قىلمىستىق توپتار مەن رۋلاردىڭ پايدا بولۋىنا الىپ كەلگەن ەدى. سىرتقا ساياساتتا دا ە.شەۆاردنادزە ءبىر-بىرىنە قايشى كەلەتىن باعىت ۇستاندى: ماسكەۋمەن ديالوگتى ساقتاي وتىرىپ، گرۋزيانىڭ ناتو-عا كىرۋ يدەياسىن جۇيەلى جۇرگىزگەن دە سول بولدى. ەلدە حالىقتىڭ ەكونوميكالىق ساياسات، سىبايلاس جەمقورلىق، ەتنيكالىق قاقتىعىستارعا نارازىلىقتارى كۇشەيە ءتۇستى. سونىمەن قاتار، بيلىكتىڭ ساتسىزدىكتەرى جەكە تۇلعاعا بايلانىستى بولدى گرۋزيا پرەزيدەنتى ە.شەۆاردنادزە سالعان جۇيەنىڭ ىستەن شىعۋى، رەۆوليۋتسيا ارحيتەكتورلارىن 2001 جىلى وپپوزيتسياعا كوشەتىندىگىن جاريالادى. بيلىك پرەزيدەنتتىڭ قولىنا شوعىرلاندى جانە رەسمي وكىلەتتىكتەر بەيرەسمي پاترون-كليەنت جۇيەسىمەن تولىقتىرىلدى. سايلاۋ پروتسەسىندە ليدەردىڭ تانىمالدىعى تومەن بولدى.
ۇشىنشىدەن، ءتۇرلى-ءتۇستى توڭكەرىستەرگە اكەلگەن باسقا سەبەپتەردىڭ اراسىنان ورتاق يدەولوگيا مەن رەگيوناليزمنىڭ بولماۋىن اتاۋ كەرەك. گرۋزيا بىرقاتار اۋماقتارعا باقىلاۋدى جوعالتقان كەزدە، ەليتالاردىڭ بىتىراڭقىلىعى، رۋلىق توپتار اراسىنداعى قايشىلىقتار كۇشتى رەگيوناليزمنىڭ سالدارى، قوعامدى بىرىكتىرەتىن ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك يدەولوگيا مەن ۇلتتىق يدەيانىڭ بولماۋى وپپوزيتسيالىق توپتاردىڭ قالىپتاسۋىنا جاقسى مۇمكىندىك جاساپ، جەڭىسكە جەتۋگە الىپ كەلدى. مىسالى، گرۋزيادا 1990 جىلدارى كۇشتى جانجالدى جاعداي قالىپتاسىپ، كەيبىر ايماقتار ءىس جۇزىندە رەسمي تبيليسيگە باعىنبادى، ابحازيا، وڭتۇستىك وسەتيا جانە ادجارياعا باقىلاۋدى جوعالتۋدىڭ سەبەبى گرۋزيانىڭ العاشقى پرەزيدەنتى ز.گامساحۋرديا ۇلتشىل ساياساتىندا جاتتى، ونىڭ «گرۋزيا گرۋزيندەرگە» دەگەن ۇرانى ازشىلىق ۇلتتاردىڭ وتكىر قارۋلى قاقتىعىستارىنا ۇلاسىپ ولاردىڭ ءىس جۇزىندە ءبولىنىپ كەتۋىنە الىپ كەلدى. ەلدە ۇلتتىق توپتاردى بىرىكتىرەتىن بىردە-ءبىر بەدەلدى ۇيىم بولعان جوق (مىسالى، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى سياقتى).
بۇل جاعداي م.سااكاشۆيليدىڭ گرۋزيانى «بىرىكتىرۋدى» جاقتاۋشىلاردىڭ قولداۋىنا زور ىقپال ەتتى، ولاردىڭ اراسىندا كوپتەگەن جاستار بولدى جانە ە. شەۆاردنادزە بۇل ماسەلەنى شەشۋگە قول جەتكىزە المادى. وسىلايشا، «پاتريوت» گرۋزيندەردىڭ كوز الدىندا م.سااكاشۆيلي ولاردىڭ «ەلدىڭ تۇتاستىعىن قالپىنا كەلتىرۋ» تۋرالى ەجەلگى ارمانىن جۇزەگە اسىراتىن، ويتكەنى ول ماسكەۋمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋدى ۇسىنعان جوق، بىراق ناتو مەن ەو-عا كىرۋ جولىن تاڭدادى. ونىڭ ناقتى وسى انتيرەسەيلىك «گرۋزيا جەرلەرىن بىرىكتىرۋ» يدەيالىق جوباسى، گرۋزين حالقىنا رۋح بەرىپ راۋشان توڭكەرىسىنە ۇلكەن قولداۋ كورسەتۋگە الىپ كەلدى.
تورتىنشىدەن، اريە ول سىرتقى كۇشتەردىڭ دەموكراتيانى ىلگەرلەتۋ باعدارلامالارىن تاراتۋ. يمپورتتالعان دەموكراتيانى قولداۋ جانە دامىتۋ باعدارلامالارى نەگىزىنەن شەتەلدىك جانە جەرگىلىكتى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار (ۇەۇ), وپپوزيتسياعا ءالسىز جەرلەردە قولداۋ كورسەتتى: سايلاۋ مونيتورينگى، وپپوزيتسيالىق باق-تى دامىتۋ، جۇمىلدىرۋ جانە نارازىلىق بىلدىرۋگە يتەرمەلەۋ جانە ت.ب. ءىس جۇزىندە باسقارۋشى رەجيمدى ايپتايتىن جانە ليبەرالدى دەموكراتيانىڭ قۇندىلىقتارىن ياعني ستاندارتى جيىنتىعىن ناسيحاتتايتىن باتىستىڭ قولداۋىمەن ۇكىمەتتتىك ەمەس ۇيىمدار پايدا بولىپ ۇزاق ۋاقىت بويى گرۋزيادا بەلسەندى قىزمەتىن جۇرگىزدى.
مىنە، ءتۇرلى-ءتۇستى توڭكەرىستىڭ وسىنداي وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى سەبەپتەرى 2003 جىلى 21 قاراشادا بولاشاق پرەزيدەنت م.سااكاشۆيلي وپپوزيتسيالىق تەلەارنانىڭ تىكەلەي ەفيرىمەن، اۆتوبۋستىق كولوننامەن استاناعا كەلدى. كەلەسى كۇنى 22 قاراشادا تبيليسيدە «راۋشان توڭكەرىس» بولىپ، پرەزيديۋم ستولىندا شەۆاردنادزە ءسوز سويلەپ جاتقان ساتتە، قولدارىنا راۋشان گۇل ۇستاعان سااكاشۆيلي جاقتاستارىمەن پارلامەنت ۇيىنە باسىپ كىردى. سىرتتا حالىق گرۋزيانىڭ زاڭ شىعارۋشى ورگانىنان پرەزيدەنت كرەسلوسىن شىعارىپ الىپ سالتاناتتى تۇردە قيراتىپ، ورتەپ جىبەردى.
گرۋزيادا قىزىل تۇستەن باسقا اق ءتۇس نارازىلىقتىڭ سيمۆولىنا اينالدى. ساياسي سيمۆوليزم مەن كولوريستيكا ساراپشىلارىنىڭ پىكىرىنشە، ادام اقتى جارىقپەن بايلانىستىرادى، بۇل كۇن ادامدار ەڭ بەلسەندى بولىپ، اينالانى ايقىن ءارى انىق قابىلدايدى. سونىمەن قاتار، ءتۇس وي مەن مىنەز-قۇلىقتىڭ تازالىعى ءۇشىن ۇلگى بولادى. گرۋزين وپپوزيتسياسىنىڭ جالاۋشاسىنداعى ەكىنشى ءتۇس - قىزىل - بايىپتىلىق، ىزەتتىلىك نەمەسە سۇيكىمدىلىك پەن مەيىرىمدىلىك تۋرالى اسەر قالدىردى، ادرەنالينمەن، تولقۋمەن، جىلۋمەن، بەلسەندىلىكپەن، كۇش-جىگەرمەن بايلانىستى بولدى.
سونىمەن، گرۋزيادا توڭكەرىستىڭ جەڭىسكە جەتۋىنە مىنانداي فاكتورلار قاتتى اسەر ەتتى:
- ساياسي رەجيمنىڭ السىزدىگى
- كۇش قۇرىلىمدارىنىڭ كۇش قولدانباۋى
- سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالى (رەۆوليۋتسيا تەحنولوگيالارىن بارىنشا قولدانۋ، قارجىلاندىرۋ)
مىسالى، ۆاشينگتون قورىنىڭ باسشىسى، «امەريكا داۋسىنىڭ» بۇرىنعى ديرەكتورى ر.كارلسون مالىمەتى بويىنشا ءۇش ايدىڭ ىشىندە گرۋزياداعى راۋشان توڭكەرىسى الدىندا، ساياسي تەحنولوگيلار ءۇشىن سوروس قورى شەۆاردنادزە رەجيمىنە قارسى 40 ميلليونننان استام دوللار جۇمساعان.
گرۋزيانىڭ ءتۇرلى-ءتۇستى توڭكەرىس ناتيجەسىندە بيلىككە يە بولعان وپپوزيتسيالىق پارتياسى باتىستىڭ قارجىلىق قولداۋىنىڭ ارقاسىندا وركەندەگەن دەموكراتيالىق مەملەكەتكە دە، ناتو-عا دا، ەو-عا دا كىرە العان جوق. سونىمەن قاتار، سااكاشۆيليدىڭ اۆانتيۋرالىق ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە رەسمي تبيليسي اقىرىندا (مۇمكىن ماڭگلىككە) ابحازيا مەن وڭتۇستىك وسەتياعا باقىلاۋدى جوعالتتى. 2012 جىلعى قازاندا وتكەن پارلامەنتتىك سايلاۋدا سااكاشۆيليدىڭ پارتياسى تەك 40% داۋىسقا يە بولىپ، ب.يۆانيشۆيلي بلوگىنداعى قارسىلاستارىنا 15% دەرلىك جوعالتتى. سااكاشۆيلي مەن ونىڭ سەرىكتەرى وپپوزيتسياعا كەتتى; ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنە قىزمەتتىك وكىلەتتىگىن اسىرا پايدالانۋ جانە باسقا دا اۋىر قىلمىستار بويىنشا ايىپتار تاعىلىپ ۇلگەرگەن.
بىرنەشە جىل وتكەن سوڭ، قارسىلاستار سااكاشۆيلي كومانداسىن گرۋزياداعى جاقسى باستامالاردى ءبۇلدىردى، سايىپ كەلگەندە، ەليتالىق سىبايلاستىق پەن ديكتاتۋراعا ءتۇسىپ كەتتى دەپ ايىپتادى. 2012 جىلى شىلدەدە ەدۋارد شەۆاردنادزە تبيليسيدەگى اساۆال داساۆالي گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا راۋشان توڭكەرىسى كەزىندە م.سااكاشۆيليگە بيلىك بەرگەنى ءۇشىن گرۋزيا ازاماتتارىنان كەشىرىم سۇراپ، سول كەزدە ونىڭ زەينەتكە ەرتە شىعۋدان باسقا امالى جوقتىعىن باسا ايتقان شەۆاردنادزە ءوزىنىڭ قاتەلىگىن كوپشىلىك الدىندا مويىندادى، گرۋزيانىڭ نەگىزگى ماسەلەلەرىن شەشە المادىم دەپ سااكاشۆيليدىڭ ساياساتىن سىنعا الدى.
سونىمەن، كەز-كەلگەن توڭكەرىس ارتىندا ءتۇرلى ەكونوميكالىق اۋىرتپالىقتار مەن قان توگىستەر ورىن الاتىنى اقيقات. سوندىقتان، ەۆوليۋتسيالىق جولدى تاڭداۋ ساياسي جۇيەنى وزگەرتۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى ەكەنىن تاعى دا باسا ايتقىم كەلەدى، ەلدە پارتيالىق جۇيەنى دامىتا وتىرىپ بەلسەندى سايلاۋ وتكىزە ءبىلۋ قاجەت. ءبىز دۇرىس جولدامىز، الداعى سايلاۋدا ازاماتتارىمىز بەلسەندىلىك كورسەتىپ، ەلىمىزدىڭ ساياسي جۇيەسىنىڭ ايقىن باعىتتا دامۋىنا ۇلەس قوساتىنىنا سەنىم مول. ءسوز سوڭىندا، جاقىندا 2020 جىلدىڭ 31 قازانىندا گرۋزيادا وتكەن پارلامەنت سايلاۋىنىڭ قورتىندىلارىنا كەلسەك، سوڭعى كونستيتۋتسيالىق تۇزەتۋلەرگە سايكەس پروپورتسيونالدى جۇيە بويىنشا دەپۋتاتتار سانى ارتىپ، موجاريتورلىق جۇيەدە كەرىسىنشە دەپۋتتار سانى ازايتىلدى. تاعى ءبىر جاڭالىق، 40% داۋىس الا الماعان پارتيانىڭ ءبىر پارتيالى ۇكىمەت قۇرۋعا قۇقىعى جوق.
گرۋزيانىڭ ورتالىق سايلاۋ كوميسسيانىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا: جالپى سايلاۋعا 48 پارتيا قاتىسىپ، الدىن الا ناتيجەلەر بويىنشا 7 پارلامەنتتىك پارتيا مەن 2 بلوك ەل پارلامەنتىنە كىردى: باسقارۋشى بيلىكتىك «گرۋزين ارمانى» پارتياسى، وپپوزيتسيالىق م.سااكاشۆيلي «ءبىرتۇتاس ۇلتتىق قوزعالىس-بىرلىكتىڭ كۇشى» پارتياسى، «ەۋروپالىق گرۋزيا»، «گرۋزيا ءۇشىن لەگو»، «اگماشەنەبەلي ستراتەگياسى»، «پاتريوتتار اليانسى»، «گيرچي»، «ازاماتتار» جانە «ەڭبەك» پارتيالارى.
ماجوريتورلىق وكرۋگتەرگە قاتىستى ەكىنشى تۋر 21 قاراشادا ءتبيليسيدىڭ بارلىق سەگىز اۋدانى مەن وبلىستاردىڭ التى اۋدانىندا وتەدى.
حالىقارالىق باقىلاۋشىلار سايلاۋدىڭ زاڭدىلىعىن مويىنداعانىمەن، وپپوزيتسيالىق پارتيالار سايلاۋ ءادىل وتپەدى جانە وسك باسشىسىن قىزمەتىنەن كەتۋىن جانە قايتا سايلاۋ وتكىزۋدى تالاپ ەتىپ ەلدە بەيبىت ميتينگىلەرگە شىقتى. وپپوزيتسيا وكىلدەرىنە زاڭ بۇزۋشىلىقتار قارالاتىن جينالىستارعا قاتىسۋعا تيىم سالىندى. وپپوزيتسيالىق ساياسي پارتيالار جاڭا پارلامەنتكە ەنبەيتىندىگى تۋرالى بىرلەسكەن مالىمدەمەگە قول قويدى. وسك-نىڭ رەسمي دەرەكتەرى بويىنشا پارلامەنتكە وتكەن 9 پارتيانىڭ 8-ءى زاڭ شىعارۋشى ورگانعا كىرۋدەن باس تارتقان. كەيبىر وپپوزيتسيا وكىلدەرى م.سااكاشۆيليدى قايتارۋ قاجەت دەپ سانايدى، ويتكەنى ولاردىڭ وپپوزيتسيانىڭ باستى جەتەكشىسىنىڭ قاتىسۋىنسىز ولاردىڭ ارەكەتتەرى قاجەتتى ىقپالعا يە ەمەس.
بيلىك ەلدەگى مۇنداي نارازىلىقتاردىڭ كۇشەيۋى پاندەميا جاعدايىندا كورونوۆيرۋستىڭ تارالۋ قاۋپىن ارتتىرادى، ەكىنشىدەن، ءلاريدىڭ دوللارعا قاتىستى تومەندەۋىن دە ەلدەگى وپپوزيتسيا قۇرعان قاقتىعىستارمەن بايلانىستىرادى. سونىمەن قاتار، كورونوۆيرۋستىڭ جوعارلاۋىنا بايلانىستى بيلىك تەك مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە عانا ەمەس، كوممەرتسيالىق ۇيىمداردىڭ قوزعالىسىن شەكتەۋ قاجەت دەپ تۇسىنەدى.
مەرۋەرت تولەباەۆا، ساياساتتانۋشى
Abai.kz
