Qany týrki dese, әldebir nәrseni qonyrsytpay túra almaytyn reseylik BAQ AQSh jana Preziydentining Ortalyq Aziyagha qatysty jýrgizetin sayasaty tóniregindegi gói-góilik marafonyn bastap ketti.

Ukraina.ru media basylymynda Kirill Kurbatovtyng TMD elderining Orta Aziya men Qazaqstan boyynsha bólimining jetekshisi Andrey Grozinnen alghan «Ortalyq Aziyada óz oiyn jýzege asyru ýshin AQSh-tyng qauqary jetpeydi//u SShA ne hvatit resursov, chtoby realizovati svoy plany v Sredney Aziiy» atty súhbat jaryq kórdi.

Endi osy súhbatty Abai.kz oqyrmandaryna qazaq eline qatysty jerlerin ghana qamtyp yqshamdap audaryp úsynyp otyrmyz. 

– Andrey Valentinovich, AQSh-tyng Ortalyq Aziyagha qatysty birtútas konsepsiyasy bar ma? 

– Arysyn 1990 jyldardan bastaytyn bolsaq, tipten jetip artylady. Eng songhysy  memhatshy Pompeonyng Belorus, Ukraina, Qazaqstan jәne Ózbekstangha kóktemde jasaghan issapary kezindegi  resmy moyyndalghan «2025 jylgha deyingi Ortalyq Aziya Strategiyasy» qújaty.

Ondaghy basty oy AQSh aimaq elderine birlese damu men әriptestikti úsynuynan túrady. AQSh Ortalyq Aziya aimaghyn әldebir antiqytaylyq blok retinde paydalanugha qam jasauda.

Ortalyq Aziya olar ýshin Shynjanda Qytaygha problema tudyru ýshin asa qajet.

– Júrttyng bәri Núrsúltan Nazarbaevty 50 mlrd dollar amerika investisiyasyn tartqany ýshin jer kókke syidyrmay maqtaydy. Búl «әndijan topalany» tuyndamauy ýshin kepildik bola ala ma?

– Joq, búl jetkiliksiz. Shyndyghynda búl asa mol qarajat emes. Jylgha shaghatyn bolsaq, ishki ónim múnay qúny sharyqtaghan jyldardaghy  220 mlrd dollardan 2019 jyly  175 mlrd dollargha azaysa, biylghy jylghy lokdaun, koronavirus jәne shiykizat qúnynyng arzandauy kesirinen tipti qúldyraydy. 

Amerika investisiyasynyng 90%-y Teniz, Qarashyghanaq jәne Qashaghan jobasyndaghy múnay men gaz óndiretin múnay-energetika keshenine salynghan. Odan basqa týk emes. 20 jylgha sozylghan aralyqta alynghan osy qarjy týrli týsti tónkeriske arqau bolady degenge sene qonymyz ekitalay.

Iri amerikalyq múnay kompaniyasy Chevron ýshin búl iri aqsha bolsa da, AQSh ekonomikasy ýshin mardymsyz tiyn-teben. Chevron-nyng mýddesin qorghau jolynda armerika Nazarbaev nemese Toqaev ýshin sausaghynda qimyldatpaydy. Árbir týrli týsti tónkeris – ýnemi sugharyp otyrudy qajet etetin ylghaldy topyraq. Búl eng bastysy.

Chevron búl orayda ekinshi kezekke ysyrylady. Onyng ýstine Baydenning AQSh-taghy  múnay-gaz lobbiyin it etinen jek kóretinin de eskeruge tiyispiz.  Trap manyndaghylargha qaraghanda Bayden tóniregining qorghashtaytyn biznesi mýldem bólek. Eng aldymen olardyng arasynan aspannan aqsha jasaytyn Uoll-Strit jyltaqaylaryn izdeuge tiyispiz. Endi múnayshylardyng qarasy búrynghy әkimshiliktegige qaraghanda mýldem azayady. Búdan kelip shyghatyny Chevron mýddesine qauip tónse, ony janyn sala qorghaugha eshkim de suyrylyp shyqpaydy. Tyrysatyn shyghar, biraq qazaq jerindegi múnay-gaz kompaniyasynyng mýddesi ýshin eshkimde baqanyn ala jýgirmeydi.

Eger siz Qazaqstandaghy parlament saylauynda shartty týrde belorus pen qyrghyz ssenariyi oryn alady dep sanasanyz, oghan eshqashan amerika investisiyasy kepil bola almaydy.

– Búl saylaumen baylanysty emes. Dәl osy dәiektemeni qazaq sarapshylary jii auyzgha alady …

– Meyli olar ózderin jalghan elespen aldarqata bersin. Búl jaghdayda olar Mysyrgha qatysty oryn alghan «Arab kóktemi» әdisine sýienedi. Ol kezde islamshylar demokrattargha býirekteri búryp, demokratiyalyq danghazany sәtimen paydalana bilip, Mýbәrәk rejimin qúlatugha at salysqantyn. Shtattaghylar songhy jarty ghasyrda ózderi aqshasyn qazaq múnay-gazyna qaraghanda molynan salghan strategiyalyq әriptesi bolyp tabylatyn Mysyrda ondaghy boy kórsetuding búl baghytyna kóz júma qarady. Olardyng tipti Mysyrdaghy demokratiyalyq ózgeriske bórikterin aspangha atyp quanghany esinde shyghar?

Aqyrynda ne boldy, armiya iske aralasyp bәrin óz ornyna qoydy. Biraq amerikanyng ózderi aqsha salghan әriptesterin bastaryna qiyn-qystau týsken shaqta tastay qashatyny da ótirik emes.

Sol sebepti qazaq shynjyr balaq, apay tósteri «azamattyq qogham» oyanyp, biylikting irgesin shayqaltsa, bizdi AQSh qorghaydy dep dәmelenbesin. Olar boyyn aulaq salady.. Demokrattar ishtey qansha jerden qarsy bola túrsa da «Arab kóktemindegidey» Qazaqstandaghy protesti  qoldaytyn bolady. 

Oy týiin. Bizdegi «Saylau» bolmay jatyp, onyng proteske úlasatynyn әlem júrtshylyghy bek jaqsy bilip otyr. Biraq dәl qazir saylau komissiyalarynyng tóraghasy men mýshelerining bir partiyadan ghana túratyn aisbergin ertiuge eshkimning dauys kótermeuin nemen týsindiremiz!? Pәlening biri osy saylau komissiyalaryndaghylardyng qadamy men pighylyna tirelip túr. Osy ahual ózgermese «arab kóktemi» bizde de qaytalanady. 

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz