قانى تۇركى دەسە، الدەبىر نارسەنى قوڭىرسىتپاي تۇرا المايتىن رەسەيلىك باق اقش جاڭا پرەزيدەنتىنىڭ ورتالىق ازياعا قاتىستى جۇرگىزەتىن ساياساتى توڭىرەگىندەگى گوي-گويلىك مارافونىن باستاپ كەتتى.

Ukraina.ru مەديا باسىلىمىندا كيريلل كۋرباتوۆتىڭ تمد ەلدەرىنىڭ ورتا ازيا مەن قازاقستان بويىنشا ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى اندرەي گروزيننەن العان «ورتالىق ازيادا ءوز ويىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن اقش-تىڭ قاۋقارى جەتپەيدى//ۋ سشا نە حۆاتيت رەسۋرسوۆ، چتوبى رەاليزوۆات سۆوي پلانى ۆ سرەدنەي ازي» اتتى سۇحبات جارىق كوردى.

ەندى وسى سۇحباتتى Abai.kz وقىرماندارىنا قازاق ەلىنە قاتىستى جەرلەرىن عانا قامتىپ ىقشامداپ اۋدارىپ ۇسىنىپ وتىرمىز. 

– اندرەي ۆالەنتينوۆيچ، اقش-تىڭ ورتالىق ازياعا قاتىستى ءبىرتۇتاس كونتسەپتسياسى بار ما؟ 

– ارىسىن 1990 جىلداردان باستايتىن بولساق، تىپتەن جەتىپ ارتىلادى. ەڭ سوڭعىسى  مەمحاتشى پومپەونىڭ بەلورۋس، ۋكراينا، قازاقستان جانە وزبەكستانعا كوكتەمدە جاساعان ءىسساپارى كەزىندەگى  رەسمي مويىندالعان «2025 جىلعا دەيىنگى ورتالىق ازيا ستراتەگياسى» قۇجاتى.

ونداعى باستى وي اقش ايماق ەلدەرىنە بىرلەسە دامۋ مەن ارىپتەستىكتى ۇسىنۋىنان تۇرادى. اقش ورتالىق ازيا ايماعىن الدەبىر انتيقىتايلىق بلوك رەتىندە پايدالانۋعا قام جاساۋدا.

ورتالىق ازيا ولار ءۇشىن شىڭجاندا قىتايعا پروبلەما تۋدىرۋ ءۇشىن اسا قاجەت.

– جۇرتتىڭ ءبارى نۇرسۇلتان نازارباەۆتى 50 ملرد دوللار امەريكا ينۆەستيتسياسىن تارتقانى ءۇشىن جەر كوككە سىيدىرماي ماقتايدى. بۇل «ءاندىجان توپالاڭى» تۋىنداماۋى ءۇشىن كەپىلدىك بولا الا ما؟

– جوق، بۇل جەتكىلىكسىز. شىندىعىندا بۇل اسا مول قاراجات ەمەس. جىلعا شاعاتىن بولساق، ىشكى ءونىم مۇناي قۇنى شارىقتاعان جىلدارداعى  220 ملرد دوللاردان 2019 جىلى  175 ملرد دوللارعا ازايسا، بيىلعى جىلعى لوكداۋن، كوروناۆيرۋس جانە شيكىزات قۇنىنىڭ ارزانداۋى كەسىرىنەن ءتىپتى قۇلدىرايدى. 

امەريكا ينۆەستيتسياسىنىڭ 90%-ى تەڭىز، قاراشىعاناق جانە قاشاعان جوباسىنداعى مۇناي مەن گاز وندىرەتىن مۇناي-ەنەرگەتيكا كەشەنىنە سالىنعان. ودان باسقا تۇك ەمەس. 20 جىلعا سوزىلعان ارالىقتا الىنعان وسى قارجى ءتۇرلى ءتۇستى توڭكەرىسكە ارقاۋ بولادى دەگەنگە سەنە قويۋىمىز ەكىتالاي.

ءىرى امەريكالىق مۇناي كومپانياسى Chevron ءۇشىن بۇل ءىرى اقشا بولسا دا، اقش ەكونوميكاسى ءۇشىن ماردىمسىز تيىن-تەبەن. Chevron-نىڭ مۇددەسىن قورعاۋ جولىندا ارمەريكا نازارباەۆ نەمەسە توقاەۆ ءۇشىن ساۋساعىندا قيمىلداتپايدى. ءاربىر ءتۇرلى ءتۇستى توڭكەرىس – ۇنەمى سۋعارىپ وتىرۋدى قاجەت ەتەتىن ىلعالدى توپىراق. بۇل ەڭ باستىسى.

Chevron بۇل ورايدا ەكىنشى كەزەككە ىسىرىلادى. ونىڭ ۇستىنە بايدەننىڭ اقش-تاعى  مۇناي-گاز ءلوببيىن يت ەتىنەن جەك كورەتىنىن دە ەسكەرۋگە ءتيىسپىز.  تراپ ماڭىنداعىلارعا قاراعاندا بايدەن توڭىرەگىنىڭ قورعاشتايتىن بيزنەسى مۇلدەم بولەك. ەڭ الدىمەن ولاردىڭ اراسىنان اسپاننان اقشا جاسايتىن ۋولل-ستريت جىلتاقايلارىن ىزدەۋگە ءتيىسپىز. ەندى مۇنايشىلاردىڭ قاراسى بۇرىنعى اكىمشىلىكتەگىگە قاراعاندا مۇلدەم ازايادى. بۇدان كەلىپ شىعاتىنى Chevron مۇددەسىنە قاۋىپ تونسە، ونى جانىن سالا قورعاۋعا ەشكىم دە سۋىرىلىپ شىقپايدى. تىرىساتىن شىعار، بىراق قازاق جەرىندەگى مۇناي-گاز كومپانياسىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن ەشكىمدە باقانىن الا جۇگىرمەيدى.

ەگەر ءسىز قازاقستانداعى پارلامەنت سايلاۋىندا شارتتى تۇردە بەلورۋس پەن قىرعىز ستسەناريى ورىن الادى دەپ ساناساڭىز، وعان ەشقاشان امەريكا ينۆەستيتسياسى كەپىل بولا المايدى.

– بۇل سايلاۋمەن بايلانىستى ەمەس. ءدال وسى دايەكتەمەنى قازاق ساراپشىلارى ءجيى اۋىزعا الادى …

– مەيلى ولار وزدەرىن جالعان ەلەسپەن الدارقاتا بەرسىن. بۇل جاعدايدا ولار مىسىرعا قاتىستى ورىن العان «اراب كوكتەمى» ادىسىنە سۇيەنەدى. ول كەزدە يسلامشىلار دەموكراتتارعا بۇيرەكتەرى بۇرىپ، دەموكراتيالىق داڭعازانى ساتىمەن پايدالانا ءبىلىپ، مۇباراك رەجىمىن قۇلاتۋعا ات سالىسقانتىن. شتاتتاعىلار سوڭعى جارتى عاسىردا وزدەرى اقشاسىن قازاق مۇناي-گازىنا قاراعاندا مولىنان سالعان ستراتەگيالىق ارىپتەسى بولىپ تابىلاتىن مىسىردا ونداعى بوي كورسەتۋدىڭ بۇل باعىتىنا كوز جۇما قارادى. ولاردىڭ ءتىپتى مىسىرداعى دەموكراتيالىق وزگەرىسكە بورىكتەرىن اسپانعا اتىپ قۋانعانى ەسىڭدە شىعار؟

اقىرىندا نە بولدى، ارميا ىسكە ارالاسىپ ءبارىن ءوز ورنىنا قويدى. بىراق امەريكانىڭ وزدەرى اقشا سالعان ارىپتەستەرىن باستارىنا قيىن-قىستاۋ تۇسكەن شاقتا تاستاي قاشاتىنى دا وتىرىك ەمەس.

سول سەبەپتى قازاق شىنجىر بالاق، اپاي توستەرى «ازاماتتىق قوعام» ويانىپ، بيلىكتىڭ ىرگەسىن شايقالتسا، ءبىزدى اقش قورعايدى دەپ دامەلەنبەسىن. ولار بويىن اۋلاق سالادى.. دەموكراتتار ىشتەي قانشا جەردەن قارسى بولا تۇرسا دا «اراب كوكتەمىندەگىدەي» قازاقستانداعى پروتەستى  قولدايتىن بولادى. 

وي ءتۇيىن. بىزدەگى «سايلاۋ» بولماي جاتىپ، ونىڭ پروتەسكە ۇلاساتىنىن الەم جۇرتشىلىعى بەك جاقسى ءبىلىپ وتىر. بىراق ءدال قازىر سايلاۋ كوميسسيالارىنىڭ توراعاسى مەن مۇشەلەرىنىڭ ءبىر پارتيادان عانا تۇراتىن ايسبەرگىن ەرتىۋگە ەشكىمنىڭ داۋىس كوتەرمەۋىن نەمەن تۇسىندىرەمىز!؟ پالەنىڭ ءبىرى وسى سايلاۋ كوميسسيالارىنداعىلاردىڭ قادامى مەن پيعىلىنا تىرەلىپ تۇر. وسى احۋال وزگەرمەسە «اراب كوكتەمى» بىزدە دە قايتالانادى. 

ءابىل-سەرىك الياكبار

Abai.kz