Jiyrma jyldyq tәuelsizdigimizdi dýrildetip ótkizdik. Habar men «Qazaqstan» t.b. telearnalar ony asqaqtata kórsetti de... Ýkimettik gazet-jornaldar jarysa jazdy da... Jetistikterdi aitqanda kógildir ekran aldynda telejýrgizushilerding arqalary qozyp, oryndyqtarynda otyra almay, eki ezuleri kóbiktenip, Soltýstik Koreya telejýrgizushilerinen asyp týsti. Gazet jornalshylarynyng qalamynyng ekpininen Kenes Odaghy kezindegi kommunizmdi jazghan jurnalister dalada qaldy. Al, pende bolghannan keyin bolmay túrmaytyn, attay jiyrma jyldyng ishinde alynbaghan asular, jetpegen jetistikter jóninde eki auyz sóz aitylmady. Biz osynday әttegen-aylardyng biri, jiyrma jylda sheshilmegen últtyng basty kórsetkishi, kónil-kýii - til mәselesi jәne onyng saudagha ainaluy jayyna toqtalmaqpyz.

Dәlel: ýlkenderdi aitpaghanda, tәuelsizdigimizding qúrdastary 1991 jyly tughan orys balalarynyng bir payyzy da qazaq tilin mengermeui, al, osy jyldary tughan qazaq balalarynyng ózi shamamen 40 payyzgha juyghy ana tilin bilmeui;  bir qazaqtyng anyq ekige bólinui. Kenes zamanynan bastalghan búl jaryqshaqty jiyrma jyldyq tәuelsizdik jaba almady, kerisinshe asha týsti.

Jiyrma jyldyq tәuelsizdigimizdi dýrildetip ótkizdik. Habar men «Qazaqstan» t.b. telearnalar ony asqaqtata kórsetti de... Ýkimettik gazet-jornaldar jarysa jazdy da... Jetistikterdi aitqanda kógildir ekran aldynda telejýrgizushilerding arqalary qozyp, oryndyqtarynda otyra almay, eki ezuleri kóbiktenip, Soltýstik Koreya telejýrgizushilerinen asyp týsti. Gazet jornalshylarynyng qalamynyng ekpininen Kenes Odaghy kezindegi kommunizmdi jazghan jurnalister dalada qaldy. Al, pende bolghannan keyin bolmay túrmaytyn, attay jiyrma jyldyng ishinde alynbaghan asular, jetpegen jetistikter jóninde eki auyz sóz aitylmady. Biz osynday әttegen-aylardyng biri, jiyrma jylda sheshilmegen últtyng basty kórsetkishi, kónil-kýii - til mәselesi jәne onyng saudagha ainaluy jayyna toqtalmaqpyz.

Dәlel: ýlkenderdi aitpaghanda, tәuelsizdigimizding qúrdastary 1991 jyly tughan orys balalarynyng bir payyzy da qazaq tilin mengermeui, al, osy jyldary tughan qazaq balalarynyng ózi shamamen 40 payyzgha juyghy ana tilin bilmeui;  bir qazaqtyng anyq ekige bólinui. Kenes zamanynan bastalghan búl jaryqshaqty jiyrma jyldyq tәuelsizdik jaba almady, kerisinshe asha týsti.

Jiyrma jyldyng ishinde ana tili balasyn (qazaqty) bólshekteytin negizgi kiltipangha ainaldy. Toq eterin aitqanda, býgingi kýni qazaqty biriktiretin de, ajyratatyn da ortaq jay; biriktiretini - Otandary bir. Yaghny túraqtary - bayyrghy qazaq jeri. Ajyratatyny - ekeuining qazaq tiline qatysty ústanymy (prinsiyp). Yaghny bayyrghy qazaq jerindegi qazaq tilining shynayy mәrtebesi.

Osyghan baylanysty, bizdinshe: orys tildi qazaq (әli kýnge búlay aitudyng ózi úyat) óz ishinde ongha juyq bólikke jiktelse, ana tildi qazaq ýsh topqa bólindi. Osy eki qazaq býgingi kýni Qazaqstan qoghamyndaghy barlyq sayasi, ekonomikalyq mәselelerge ana tilin jaqtau, jaqtamau túrghysynan is-әreket jasaudy әdetke ainaldyrdy. Mysaly: qazirgi tolghaqty mәselening biri - bolashaq Euraziyalyq odaqqa baylanysty pikirding eki úday boluy tilge tikeley baylanysty.

«Eseptedik, Euraziyalyq odaqqa kiru ekonomikalyq jaghynan - dúrys»  deushilerding nemese «zerttey kelgende Euraziyalyq ekonomikalyq odaq - búrys» degenning bәri - qazaq tiline baylanysty ústanym mýddesinen tughan payymdaular. Dәlirek aitqanda, tildi qoldaushylar men qoldamaushylardyng jeke kónilderi túrghysynan payymdap, ana tilin saudagha ainaldyruy. Óitkeni, Euraziyalyq odaqtyng onyng bolashaqta últ pen últtyq ekonomikagha (eger onday bar bolsa...) berer paydasy men ziyanyn bir Qúdaydan basqa eshkim bilmeydi.

Tilding Euraziyalyq ekonomikalyq odaqqa baylanysty talasqa tikeley qatysy bar degen tújyrymymyzdy dәleldeu ýshin, әueli: әlemdik, qazaqstandyq ekonomikanyng býgingi jay-japsaryna qysqasha toqtala keteyik.

Songhy kezde ekonomika salasyndaghy әlemdik Nobelidik syilyq ekonomika zandylyqtarynan janalyq ashqan ghalymdargha emes, ekonomikadaghy moralidyq-psihologiyalyq zandylyqtargha basymdyq bergen, yaghny ekonomikagha psihologiyalyq jaghynan kelu arqyly janalyq ashqan ghalymdargha berilude. Býgingi kýni ekonomikanyng barlyq týitkilderin makroekonomikalyq әdis-tәsilder sheshedi degen kózqarastaghy ghalymdar ózgerte bastaghan. Óitkeni, eng birinshi ekonomikany jasaytyn - et pen jýrekten jaralghan Adam, onyng minez-qúlqy. Álemdegi býgingi qarjy daghdarysy da Adamnyng ashkózdigi men jenil aqsha izdeuinen payda bolyp jatyr.

Olay bolsa, tilding ekonomikagha tikeley qatysy joq degendik te bilmestikten aitylghan sóz. Ilgeride aitqanday til últtyng kónil-kýii bolatyn bolsa, osy kónil-kýy arqyly últtyq ekonomikagha tikeley әser etetini anyq.

Sonymen, jalpy ekonomikany jasaytyn til men sezimnen túratyn enbek adamy bolsa, Qazaqstanda olardyng naqty jay-kýii qalay? Al, ekonomikalyq daghdarystardyng negizgi sebebi, baylardyng ashkózdigi bolsa, bizding qazaqstandyq til men sezimi joq myrzalar sheteldik әriptesterinen qalysty ma? Endi, tilge baylanysty negizgi әngimemizge qatysty bolghandyqtan osylargha jauap berip kóreyik.

Qazaqstan ekonomikasynda qyzmet jasaytyn, júmys isteytin qyzmetkerler men júmysshylardyng jay-kýiin, tipti, óndiristing tiline deyin sheshetin tәuelsiz kәsipodaghynyng joqtyghynan, olardyng enbektegi azamattyq qúqyqtary ayaq asty boluda.  Mine oghan da attay jiyrma jyl. (Búryn búl salany әdilettilikpen Kenes Odaghynyng kommunistik partiyasy ózi qadaghalaytyn). Endeshe, qyzmeti men júmys oryndarynda kónilmen enbek etpegen elde enbek nәtiyjesining jemisti boluy mýmkin emes.

Damyghan elderde kәsiporyn qojalary júmys ónimining sapaly boluy ýshin, júmysshylar men qyzmetkerlerining kýi-jayyn qamtamasyz etetin shynayy kәsipodaqtardy qúrudy ózderi qolgha alady. Al, qúrmaghan kәsiporyndardyng qojalaryn ýkimet qúrugha mәjbýrleydi.

Al, bizde kerisinshe. Oblys әkimderi (makroekonomikanyng tetigin ústaushy myrzalar) taghayyndalysymen oblys kólemindegi budjetten qarjylanatyn mekemelerge óz adamdaryn qoyyp, "bótenderden" tazartady. Olargha tәuelsiz kәsipodaq mýldem qauipti. Týpki syry ashylyp qalady. Qazaqstandyq kәsiporyn qojalaryna da, tәuelsiz kәsipodaq - jau. Óitkeni, qyzmetshiler men júmysshylargha oiyna kelgenin istetkizbeydi. Sot tóreligi jóninde aitpay-aq qoyayyq. (Bas jaqqa baryspayyq...).

Búdan keyin, jana, damyghan ekonomika jasamaq Qazaqstanda, onyng tútqasyn ústaytyn, óz isine berik tәjiriybeli qyzmetkerler men maman júmysshylardyng qalyptasuy jóninde sóz qozghau artyq emes pe? Osydan son, ekonomikanyng bәsekelestigi men ashyqtyghy jóninde aityp jýrgenderimiz shyndyqqa janasa ma?

Olay bolsa, jyldar boyy dәstýrli tauarlaryn shygharugha mamandanghan, ekonomikanyng belgili salalaryna әbden mashyqtanghan eki odaqtasymyzdyng ekonomikalyq tegeuirine shyday alamyz ba? Al, jarysta, sayysta, meyli ol ekonomikalyq bolsyn - ayau, bir-birine qarasu degen bolmaytyny belgili. Bizding bar sengen auyl sharuashylyq tauarlaryn shygharu salasy (basqasy shiykizat), yaghny otandyq auyl sharuashylyq kәsiporyndary. Olar shyntuaytyna kelgende materialdyq bazasy jaghynan da, júmysshylardyng mamandanuy, qyzmetkerlerining tәjiriybesi jaghynan da odaqtastardan birneshe esege kem soghady. Shekaranyng mýldem ashyqtyghyn paydalanyp, bizding tek tabysty oilaytyn (ol tabighy nәrse) Myrzalar Qazaqstanda bәsekelestikke tóte bere almaytyn kәsiporyn ashqansha, qarjylaryn bәsekege qabiletti eki odaqtas elding ekonomikasyna salyp, ishki investisiyamyzdyng ózinen airylyp qalmaymyz ba? Nemese, olar Kenes Odaghy kezindegidey negizgi mamandardy eki odaqtas elden әkelip, elimizdegi jaghdaydy әlumettik tensizdikke, júmyssyzdyqqa tirep, til, dil mәselelerin shiyelenistirip jibermey me?

Osynday tolghan auyr, tolghaghy qiyn súraqtardyng tónireginde sóz qozghala qalsa sheneunikter, sayasatshylar, sayasattanushylar, ekonomister, biznes ókilderi odaqtyng ekonomikalyq tiyimdiligi jóninde birdene dep múryndarynyng astynan týsiniksiz mingirlep, shyn mәninde tilge baylanysty kónil túrghysynan әreket etedi.

Endi sózimizding basynda aitqan, ekige bólingen qazaqty anyghyraq әngimeleytin kez jetti. Aldymen, qazaq tildi qazaq jóninde. Birinshisi - teksiz qazaq. Ishkeni men jegenine mәz. Onyng ishinde kekirik atqan baylary da, ynjyq kedeyleri, tonmoyyn oqyghany, ósekshil oqymaghany da bar. Olargha til mәselesi otbasy, oshaq qasy (soghym) әngimesinen de tómen túrady. Ekinshisi - san ghasyrlyq qúldyq psihologiyadan qútyla almay jýrgen әri-sәri, dýmbilez qazaq. Olardyng oqyghan-toqyghany: syrty qampighan, ishi quys, ózinshe pysyq, jalt etpe, jylt etpe. Tym tәubeshil kedeyi de, osylarmen birge. Olargha til jayynda jogharydan aitylsa boldy: dúrys bolsa da - dúrys, búrys bolsa da - dúrys. Ýshinshisi - "Súm ómir abaqty ghoy sanalygha" dep jýrgen oqyghan shoqtay qazaq. Solarmen birge kedey, biraq, tamaqtan góri qazaqtyng oqyghandaryna qarny ashyp jýrgen kókirek kózi oyau, oqymaghan qazaq. Olardyng oqyghany da, oqymaghany da últtyng eng basty dýniyesi de, jany da til ekenin, últtyq ekonomikany jasaushylardyng tili - orys tili bolsa, onday ekonomika últqa qyzmet etpeytinin anyq biledi.

Endi, orys tildi qazaqqa kelsek. Júmyr basty pendening oi-әreketi eng aldymen jeke bastyng mýddesinen tuady demekshi. Olar orys tilining soyylyn soghu qarqyndarynyng әr týrli boluyna baylanysty jikteledi.

Olardyng alghashqysy, kezinde oryssha oqyghan, qazir eldi jerdi oilaytyn aqyl toqtatqan jasqa kelgender. Biraq, balasynyng - izbasarynyng qazaqsha bilmeytindigi - birjola qazaq tili jaghyna shyghuyna bóget. Sondyqtan, Euraziyalyq ekonomikalyq odaq ózine emes, balalaryna kerek bolghandyqtan qoldaushylar. Endi biri (búlar birinshining synarlary, olardan jas) - qazaq tilining býgingi bastan ótkizip jatqan qiynshylyghyna tózgisi, onyng daghdarystan shyghuyn kýtkisi kelmeytinder. Sondyqtan balalaryn birden oqu-qúraldary dayyn, tili (ekonomikalyq, zan, pәlsafalyq) jatyq, ozyq oqugha, әzirshe oryssha berudi qúptaytyndar. Olargha Euraziyalyq ekonomikalyq odaq bar bolghany sol ýshin ghana kerek. Ýshinshileri, Otanshyl biraq, orys tildi tәrbie men resmy sayasatqa baylanysty tolqyp jýrgender. Olar aldaghylardan qalghan "әdet pen sara jol" boyynsha odaqtyng kónilin jyqqysy kelmeytinder. Búlardyng qatary kóbine jastardan túrady. Tórtinshiler, kezinde orys tilining artyqshylyghyna baylanysty baylyghyn jasap alghandar. Olar ana tildi qoldaytyndardyng kedey ekenin, olargha biylik tiyse, materialdyq baylyqty bólisudi erteng qatang talap etetinin biletinder. Sondyqtan olargha qanday odaq bolsa da bәribir, tek, últtyq belsendilikti janshityn odaq bolsa jetip jatyr. Besinshileri, olar jan-dýniyesimen últtan bezgender. Olar - jaqan adamdary (kosmopolitter). Olargha Euraziyalyq odaqtyng ózi tar. Altynshylargha jatatyndar, olar sayasat ýshin ghana qazaq tilin qúptap, al, shyn mәninde basqasha oilaytyndar. Jetinshileri, sanaly týrde, kezinde Abay aitqan qazaq pen qazaq tynysh otyru ýshin, ortasyna tatar salu kerek degendi tura maghynasynda týsinetinder. Demek, oryssyz ómir sýruge bolmaytyn pikirge imanday senetinder. Sondyqtan, olargha qazaq qoghamy - qorqynysh. Olargha odaq sol ýshin de asa qajet. Segizinshileri - orys dili men minez-qúlqyn sinirgeni sonshalyq, olar qojayynsyz, patshasyz ómir sýre almaytyndar. Olargha ýnemi qojayynnyng temirdey júdyryghy men núsqauy bolmasa ómir qaran. Toghyzynshylary, qazaq tilin tolyq bilmese de, últtyng saqtalyp qaluy ýshin shynayy jýregimen kýresip jýrgender. Olar balalaryn qazaqsha oqugha berude.

Bizding qazaqsha oqyghanymyz da,  oryssha oqyghanymyz da óz keskin-kelbetin osynyng ishinen tabatynyna senemin.

«Abay-aqparat»