Qazaqstannyng tәuelsizdik alghanyna jiyrma jyldan asty. Osy uaqyt aralyghynda qazaq baspasózinde qanshalyqty betbúrys bayqaldy? Qazaq basylymdary býgingi kýn talaptaryna jauap bere me? «Ayqyn» gazetining tilshisi qoyghan osy jәne ózgede saualdargha    «abai.kz» aqparattyq portalynyng bas redaktory Dәuren Quat jauap beredi.
- IYә, qazaq ýshin ayauly, qasterli úghym bolghandyqtan, ekeuara әngimemizdi tәuelsizdikten bastap otyrmyz. Qanday kólemdegi, nendey mazmúndaghy maqala jazsyn, qazaq ziyalysy, jurnaliysi sózding basyn tәuelsizdikten bastaydy. Biraq, qazaqstandyq baspasózding bәri osynday ma?! Bәri biz siyaqty ma? - deydi Dәuren Quat. - «Osy uaqyt aralyghynda qazaq baspasózi qanshalyqty ózgerdi?» dep súrap jatyrsyn. Kóp ózgerdi. Tәuelsizdikpen birge ózgerdi. Alayda bizding әriptesterimiz ózgere aldy ma? Ózgerse, gazet-jurnalynyng diy-zayny, boyauy, materialdarynyng berilu formasy, studiyasy, dekorasiyasy, әue tolqynynda sóileu mәneri ózgergen shyghar. Biraq pighyl-niyetteri ózgergen joq.
- Múnymen ne aitqynyz keledi?

Qazaqstannyng tәuelsizdik alghanyna jiyrma jyldan asty. Osy uaqyt aralyghynda qazaq baspasózinde qanshalyqty betbúrys bayqaldy? Qazaq basylymdary býgingi kýn talaptaryna jauap bere me? «Ayqyn» gazetining tilshisi qoyghan osy jәne ózgede saualdargha    «abai.kz» aqparattyq portalynyng bas redaktory Dәuren Quat jauap beredi.
- IYә, qazaq ýshin ayauly, qasterli úghym bolghandyqtan, ekeuara әngimemizdi tәuelsizdikten bastap otyrmyz. Qanday kólemdegi, nendey mazmúndaghy maqala jazsyn, qazaq ziyalysy, jurnaliysi sózding basyn tәuelsizdikten bastaydy. Biraq, qazaqstandyq baspasózding bәri osynday ma?! Bәri biz siyaqty ma? - deydi Dәuren Quat. - «Osy uaqyt aralyghynda qazaq baspasózi qanshalyqty ózgerdi?» dep súrap jatyrsyn. Kóp ózgerdi. Tәuelsizdikpen birge ózgerdi. Alayda bizding әriptesterimiz ózgere aldy ma? Ózgerse, gazet-jurnalynyng diy-zayny, boyauy, materialdarynyng berilu formasy, studiyasy, dekorasiyasy, әue tolqynynda sóileu mәneri ózgergen shyghar. Biraq pighyl-niyetteri ózgergen joq.
- Múnymen ne aitqynyz keledi?
- Biz qazaq baspasózining qanshalyqty ózgergenin, mazmún, taqyryp túrghysynan qanshalyqty bayyghanyn, memleketshildigin, memleketin, halqyn, el biyligindegi azamattaryn jaqsy kóretindigin dәleldey almay kelemiz. Bylay qarasang - absurd, әitse de shyndyq - osy. Óitkeni biylik pen oqyrmanymyzdyng orystildi baspasózge baylanghany sonday, solardyng aitqan sózin - sóz, pikirin - pikir dep qabyldaydy. Ásirese, biylik. Biyliktegi aqjaghaly úlyqtarymyz. Sondyqtan ózimiz jaqsy biletin súraqtyng jauabyn qaytalap, «jauyrdy jaba toqyghansha», naqty mәselege kóshkenimiz abzal: biylik qazaq baspasózine degen kózqarasyn ózgertsin. Orystildi baspasóz birdene dey qalsa, «oybaylap» úshpay, qazaq baspasózinde aitylyp jatqan qúndy pikirlerge qúlaq assyn. Synyna tózimdilik tanytsyn. Súraghyna jauap bersin. Orystildi baspasózding baylyghyn eseleuden erinbeytin iri jarnama kózderining qyzmetin baqylaugha alyp, «Jarnama turaly» zandy qaytadan qarasyn. «BAQ-tyng baghy - til» dep bayaghyda bir jazghanymyz bar edi...Qysqa qayyryp aitqanda, jogharydaghy biz keltirgen azyn-aulaq talapqa biylik jauap bersin, sol kezde ghana qazaqtildi BAQ zaman talabyna tolyqqandy jauap beretin bolady.
- Ózing aityp otyrghanday, qazaq jәne orystildi baspasózge degen qoghamdaghy teng emes kózqaras qalay qalyptasty, oghan qaytip jol berdik?
- Tәuelsizdigimizdi jariyalaghan kýnning erteninde (búl jaytty jasyryp-jabudyng qajeti joq) Qazaqstan qoghamy qazaqtildi jәne orystildi orta bolyp ekige bólindi. Qazaqtildi ortanyng talaby - tәuelsizdik talaptarynan bastalghan tarihy zandy talaptar bolatyn. Biraq 70 jyl kenes ókimetining alaqanynda әlpeshtelgen, degeni bolyp, desi qaytpaghan orystildi orta barynan bir kýnde aiyrylyp qaludan qatty qoryqty. Sóitti de qoghamdyq pikirge yqpal etuding quatty qaruy - baspasózge jabysty. Baspasóz arqyly bastapqyda qazaq biyligining ózin keketip-múqatyp, qazaq memleketining bolashaghyna kýmәndi payymdaular aityp jatty, aqyrynda búl oilarynyng qate ekendigin týsinip, qazaq tilining «qabiletsizdigin», qazaq mektepterindegi «bilimning tayazdyghyn», qazaq baspasózining «sauat-syzdyghyn» dәleldeuge tyrysty. Jәne osy әreketteri ә degennen nәtiyje berip, olar qazir qoghamdyq pikirdi biylep-tóstep otyr. Bizding eser sheneunik pen dýniyeni oisyz, kýmәnsiz qa-bylday salatyn oqyrman әli sol orystildi baspasózding aitqanyna senip, aidaghanyna kónude.
Memleket - iydeologiyasyz memleket emes. Al iydeologiya әriyne, BAQ arqyly, әdebiyet pen kino arqyly jýrgiziledi. Demek iydeologiyamen BAQ-tyng arasynda belgili bir tәrtip, qúrmet, teng dәrejedegi qarym-qatynas pen ózara týsinistik boluy kerek. Búl - әlemdik sayasatqa yqpaldy elderding baspasózi men iydeologiyasynda búrynnan bar dәstýr. Tek syrt kózge ghana kórsete bermeydi. Mysaly, qazirgi Reseydi biz Reseydegi BAQ arqyly tanimyz. Reseylik BAQ bir maqsatqa - Reseyding ýlken sayasattaghy ornyn saqtap qalugha júmyla júmys isteude. IYdeologiya ma? IYdeologiya. AQSh baspasózin jedel әri sensasiyalyq aqparatpen keyde AQSh-tyng barlau qyzmeti qamtamasyz etetinin de býgin eptep bilip, estip jatqan jayymyz bar. Ózin-ózi syilaytyn memleketterding bәrinde osylay. Sózding turasyna kóshsek, elimizdegi orystildi BAQ qazaqstandyq iydeologiyagha júmys jasamaydy. Biygeldi Ghabdullinning gazetinen ózge orystildi baspasózding qaysysy qazaqtyng shynayy tarihyn, mәdeniyetin, tilin, әdebiyetin jazyp, nasihattap jatyr?! Serik Mәleevten ózge orystildi qay qazaq qazaqtyng tili ýshin shyr-pyr bolyp, ózine azapty júmys tauyp, qazaq baspasózinde jii jaryq kóretin ótkir maqalalardy orystiline audaryp otyr?! Endeshe, biylik qazaq baspasózinde aitylyp jatqan qúndy pikirlerge qúlaq assyn. Synyna tózimdilik tanytsyn. Súraghyna jauap bersin degen talabymyz oryndy shyghar dep oilaymyn. Osylar shetinen oryndala bastasa, biz de ózimizge qoyylatyn kәsiby talapty kýsheyte týser edik.
- Qazaq oqyrmany she? Olardyng aqparattyq ónimge qatysty talghamy men súranysy qanshalyqty auysty? Olar qazir neni qalaydy?
- Qazaq oqyrmany bәrin qalaydy. Qazaqtyng jany sýiip oqityny - poeziya nemese proza, tek qana tanymdyq shygharmalar desek qatelesemiz. Oqyrmannyng ruhany súranysyn arttyryp, dengeyin kóteru ýshin, әriyne, intellektualdyq dýniyeler kerek. Biraq «qazaq ta adam balasy» (Abay), oghan da bazardyng narqy, bankting qyzmeti, balabaqshanyng tәrbiyesi, kiyim-kiyip, as ishudin, ýy sәndeuding qyr-syryn bildiretin mәlimet kerek. Sonday aqparattyq ónimge qatysty súranys óte zor. Qazaq baspasózi oqyrmannyng әlgindey súranysyna den qoyyp jýrui kerek. Ózimiz biletin Reseyde qazir gazet-jurnaldyng qanday týri joq desenizshi?! Qajet deseniz kórgen týsinizdi joryp beretin jurnaldar da bar. Jalpy, oqyrman súranysyn, әsirese, oqyrmannyng sapalanuyn oilap, búrynghy «Qazaq», «Ayqap» basylymdarynyng jolymen shyqqan, shyghyp jatqan gazetter men telebaghdarlamalar bizde az emes. «Halyq Kenesi» degen gazet boldy. Belgili jurnalist-publisist Júmabek Kenjalin basqarghan. Salmaqty, mazmúndy maqalalarymen memlekettik oi-sanany qalyptastyrugha bolatynyn aldymen dәleldegen basylymnyng biri - osy gazet boldy. Sherhan Múrtazanyng túsyndaghy «Egemen Qazaqstan», Jarylqap Beysenbayúly «besiginde terbetken» «Ana tili», Núrtóre Jýsip tuyn jayqaltqan «Jas Alash», Meyirhan Aqdәuletúly ortalyqtan jyraqta jatyp shygharghan әigili «Altyn Orda», Talghat Eshenúlynyng «Jas Qazaghy», Qazybek Isanyng «Jas qazaq ýni», Ermúrat Bapiyding «Dat» jobasymen jaryq kórip jatqan gazetteri oqyrmannyng talghamyn da, tandauyn da ósirdi. Oily oqyrmannyng bәrin últ qamy ýshin tolghanatyn, jany auyratyn azamat etip qalyptastyrdy.
- Álemdik jurnalistikadaghy basty tendensiya - internet jurnalistika kóshine qazaq jurnalisteri ilese alyp otyr ma? Qazaq sayttary qay jaghynan útyp, qay jaghynan olqy shyghuda?
- Internet jurnalistika kóshine qazaq jurnalisteri de birden ilese jónelgenin bәrimiz kórip otyrmyz. Internet jurnalistika elimizdegi resmi, beyresmy BAQ-tyng bәrine balama әri bәsekelestik әleueti kýshti aqparat kózine ainalyp ýlgerdi. Men qazir qazaq sayttarynyng jәne tezdetip ashylyp jatqan qazaqtildi sayttardyng bәri útysqa shyghyp otyr dep esepteymin. Sebebi bizdegi gazet-jurnal, telearnalardyng formatyna layyqtalyp jasalghan aqparattar men mәtinderden júrt, әsirese, jastar jalyqty. Sondyqtan da olar ghalamtor arqyly taraytyn aqparattardy tútynatyn qauymgha ainalyp shygha keldi. Tútynushy ghana emes, olar azamattyq jurnalistikanyng damuyna da ýles qosuda.
- «Keleshekte gazetterding tirajy kemip, onyng ornyn internet basylymdar basady» degenge qalay qaraysyn? Oqyrmandardyng gazetten internet basylymdargha oiysu tendensiyasy qazir bayqala ma?
- Keleshekte gazetterding tirajy sóz joq kemiydi. Kýndelikti túrmysymyzgha enip jatqan tehnologiyalardyng bәrinde ýnem men payda aldynghy oryngha shyghuda. Demek, kóp shyghyndy qajet etetin gazetter endi az jyldardan song BAQ-taghy ornyn internetke bere bastaydy. Internet tek gazetting ghana emes, televiziyanyn, radioynyng da qyzmetin pәrmendi týrde bir arnagha biriktiredi. Bylaysha aitqanda, atalghan BAQ týrleri jana mediya - internette toptasyp, búrynghysynan da zor quatqa ie bolady. Internet dәstýrli BAQ-ty joqqa shygharmaydy, damytady.
- «Abai.kz» saytynda bastapqydaghy maqsat pen býgingi nәtiyje arasynda sәikestik bar ma?
- Úlyq bir jiynda auzy uәli aghalarymyzdyng biri: «Abai.kz» aqparattyq portaly azat oidyng alanyna, últtyq pikirlerding tribunasyna ainaldy», - dedi. Ghalamtorgha qazaqsha kontent engizip, óz әlinshe kýnin kórip jatqan «Abai.kz» turaly eshkimnen eshqanday pikir súrap kórmegen edim. El ishi, ziyaly orta solay dep jatsa, solay shyghar. Bizding maqsat - Den Syaopin aqsaqal aitpaqshy - «bәrine ispen jauap beru» ghana.
- Qanday jana jobalardy qolgha alu oilarynda bar? Ghalamtordaghy qazaqtildi kontentti bayytu ýshin taghy ne isteuge bolady?
-  «Abaydyn» ayasynda  «Arasha» (www.arasha.abai.kz ) atty aqparattyq-qúqtyq saytty shygharyp berdik. Ilgeride alashordashylar aghartushylyq sayasatty qalay dәriptese, biz býgin qúqyqtyq sauatty solay dәripteuimiz kerek. Bizde rasy kerek, «qanday qajetime ja-ratam» desen, sol qajetindi óteytin zang bar. Biraq zangha degen súranys pen talap joq. Zangha degen súranys bolmaghandyqtan, elimizdi zansyzdyq, korrupsiya, qylmys jaylap barady.
Al búl joba arqyly biz birinshiden, zang men qúqyq salasyndaghy eleuli janalyqtardy túraqty jariyalap otyramyz. Ekinshiden, oqyrman sayttan ózine kerekti zandardy tez tauyp ala qoyatynday jaghday jasaymyz. Ýshinshiden, oqyrmandardyng ózderi qoghamdaghy zansyzdyqtar men qúqyq búzushylyqqa kuә bolsa, sony osy saytta jariyalap, talqylay alady. Búl maqsatta «Arasha súraymyn» degen arnayy aidar ashylghan. Yaghni, әr oqyrmangha ózi týsirgen viydeo men fotogha týsinik jazyp, ony dereu saytqa joldau mýmkindigi berilgen. Osy arqyly qoghamdyq qúqyqtyq baqylau ornatsaq degen oidamyz. Tórtinshiden, kez kelgen azamattyn, әsirese, qoly әr nәrsege erkin jete bermeytin adamdardyng tegin zanger kenesin alu mýmkindigin qamtamasyz etpekpiz. Osyny eskerip, saytta «Zanger kenesi» degen aidar ashtyq. Oghan qosa búl saytty mulitiymedialyq sayt etip әzirledik. «Arashada» suretter, viydeo kórinister meylinshe kóp toptastyrylmaq. Bir kezderi AQSh-taghy afroamerikandyq, yaghni, qara nәsildilerding azamattyq qaqy ýshin Martin Luter Kingting azapty taghdyr keshe otyryp kýreskenin, kýresining týpkilikti nәtiyjesinde jeniske jetkenin jaqsy bilemiz ghoy. Sol siyaqty bizde de  myqty zangerler qazaqtyng qaqyn zannan talap etip, qoghamymyzdyng dilin týzer degen oidamyz. Abayshyl bolyp, әdiletsizdikke úshyraghan jandargha arasha týseyik.

Súhbattasqan - Ayjan KÓShKENOVA
«Abay-aqparat»