«...Memleketting tizege salghan zorlyqshyl sayasaty halyqtyng ashu-yzagha toly qarsylyghyn tughyzbay qoymady. Júrtshylyqtyng arasynda rejimge qarsy boy kórsetuden tayynbaytyndar kóbeye týsti.

1929-1931 jyldarda sharualardyng 380 ret búrq ete qalghan býligi men kóterlisine 80 myngha juyq adam qatysty.Solardyng eng irileri:

SOZAQ, YRGhYZ, AQSU, ABRALY, ADAY, QARAQÚM jәne basqalar edi.

Bәri de qyzyl armiyanyng qaruly әskerining kýshimen ayausyz basyp janshyldy...»
(Núrsúltan Nazarbaev, 1996 jyly, 17 jeltoqsanda Tәuelsizdikting 5 jyldyghyna arnalghan saltanatty jiynda jasaghan bayandamasynan.)
1930 jyldyng nauryz aiynda Qazaqstandy sol kezderi basqaryp túrghan F. I. Goloshekin I. V. Stalinge jazghan jabyq hatynda bylay dedi:

«...Memleketting tizege salghan zorlyqshyl sayasaty halyqtyng ashu-yzagha toly qarsylyghyn tughyzbay qoymady. Júrtshylyqtyng arasynda rejimge qarsy boy kórsetuden tayynbaytyndar kóbeye týsti.

1929-1931 jyldarda sharualardyng 380 ret búrq ete qalghan býligi men kóterlisine 80 myngha juyq adam qatysty.Solardyng eng irileri:

SOZAQ, YRGhYZ, AQSU, ABRALY, ADAY, QARAQÚM jәne basqalar edi.

Bәri de qyzyl armiyanyng qaruly әskerining kýshimen ayausyz basyp janshyldy...»
(Núrsúltan Nazarbaev, 1996 jyly, 17 jeltoqsanda Tәuelsizdikting 5 jyldyghyna arnalghan saltanatty jiynda jasaghan bayandamasynan.)
1930 jyldyng nauryz aiynda Qazaqstandy sol kezderi basqaryp túrghan F. I. Goloshekin I. V. Stalinge jazghan jabyq hatynda bylay dedi:

«... Aqpanda biz ýsh iri búqaralyq qa­ruly kóteriliske kezdestik. Birinshiden-Syrdariya okrugining Sozaq audanynda. Audan maldy, rulyq qatynastar óte kóp saqtalghan. Dinbasylardyng yqpaly kýshti jәne Tashkenttegi últshyl basshylyqpen tyghyz baylanysta. Partiya-sovet júmy­synyng әlsizdigi jәne búrmalaular beleng alyp ketti. Búl kóteriliske mynaday jaghdaylar tәn: qúbylys basshylary bir aughandyq qatysqan baylar jәne ishandar: múqiyat dayyndyq eki aidan astam uaqyt jýrgizilgen. Kóteriliske halyqtyng kópshiligi tartyldy, olargha audan kom­munisterining edәuir bóligi de qosyldy. Úiym­dastyru úrany dini: «Allanyng atynan!», «Baylargha qarsy sovet zandaryn qoldanugha tiym salu» boldy. Armiyany rulyq prinsippen, әrbir qatysushylar rubasy baylardyng qoldauymen úiymdastyru, әskery shayqastaghy janqiyarlyq.
Bizding jaghymyzdan 50-ge tarta adam óldi jәne azaptaldy. Olar jaghynan 400-den astam shyghyn boldy.

Olardyng jaghynan basqa audandardyng halqyn tartugha baylanysty jýrgizilgen kóp júmysty biz der kezinde bógedik. Búl bandittik bas kóterulerdi bizder joyyp jiberdik. Búl audandargha úiymdastyrushylyq jәne búqaralyq júmystar jýrgizu ýshin kóptegen qyzmetkerler jóneltildi» (Almaty sayasattanu jәne basqaru instituty janyndaghy partiya arhiyvi. 141-q, 1-m, 2948-is. 44-p. Eskertu, alda osy arhiv qorlarynan derekter úsynylady)
F. I. Goloshekin « kýn kósemge» osynday mәtindegi aqparat attandyrghanymen, әldeneden mazasyzdanghanday endigi jerde Mәskeude otyrghan basqa da senimdi «qolshoqparlaryna» ekinshi bir mәlimet jibertkizdi. Onyng mәtini mynaday:

«BK(b) P OK j. j. Stalinge, Molotovqa, Kaganovichke, Smirnovqa 1930 j. 21 sәuir

Ólkedegi barlyq kedergilerding ishindegi eng qiyny - qazaq auyldaryndaghy kedergiler bolyp otyr. Birsypyra jerlerde kóterilister boy kóterdi.
... v/ Qozghalystardyng ótken jyldyng qyrkýiek aiynan tómendegidey retpen bastalghany mәlim; Qaraqalpaqstandaghy Taqtakópirde - 27 qyrkýiekte, Syrdariya okrugindegi Bostandyqta - 29 qyrkýiekte, Qostanay okrugindegi Batpaqqarada - 1 qarashada, Syrdariya okrugindegi Sozaq audanynda - 7 aqpanda, Aqtóbe okrugindegi Yrghyzda - 25 aqpanda, Almaty okrugindegi Sarqandta - 26 nauryzda bastaldy. Qazir bandalar Qyzylorda okrugining Qaraqúmynda shoghyrlanuda. Sonymen uaqyt túrghysynan qarar bolsaq, qozghalystyng búlaysha etek aluyn tek qana kollektivtendirudegi qateliktermen baylanystyrugha bolmaytynyn kórsetedi...»
(141 q. , 1-t. , 2948-is, 108-III -p)

Al endi Sozaqtan shyqqan kóterilis shynynda da «jay búrq ete qalghan» «birdeme» emes edi.
Mine, «My iz ChK» kitabyndaghy anyqtama:
«Posle otiezda ishana y znahari Asadulla napravilisi v aul Baba-Ata k mulle Sapar hodje. Vskore suda je priyehaly Utamysh, Murzahmet, Saghyndyq, Ustrak, Imanbek, Ibray - byvshie bogatey suzakskih aulov. Na svoem nelagalinom sobranii, predsedatelem kotorogo byl Sultanbek, ony prinyaly resheniye: nachati vystuplenie protiv Sovetskoy vlasty v dny urazy. Zatem razehalisi po domam, chtoby dovesty do vernyh ludey prinyatye resheniya. V dvenadsatom zagovorchiky sobralisi u baya Aly Shagirova, v trinadsatomu baya Utkenbaeva, v chetyrnadsatom ih vstrechal bay Kenjeghary Tursumbaev.
Obrashenie k veruishim musulimanam bylo razmnojeno y razoslano avtoriytetnym ishanam y mullam Suzaka, Karnaka, Sary-Su, v drugie rayony. Iz Sary-Su uje prishlo otvetnoe pisimo, v kotorom vyrajaetsya gotovnosti prisoedinitisya k vystuplenii suzakskih baev...» (124-bet)
Búl asa qúndy derekten kóteriliske Sozaq audany tútas qatysqany anyq bayqalady. Mine, anyqtap taldap kórelik.
1. Emshi Asadulla Sozaq selosynan 110 shaqyrymday jerdegi Babata auylyndaghy Sapar qojagha barady.
2. Kóp úzamay kóterilis basshylary Ótemis, Myrzahmet, Saghyndyq, Ustrah (Últaraq), Imanbek, Ybyray sol jerge jinalady.
3. Búl qúndy qújatta Súltanbek tóragha (predsedateli) retinde kórinedi.
4. Olar osy jiynda kóterilisti «oraza aiynda» bastaugha pәtua jasaydy.
5. Bolsa da músylman qauymyna hat-joldau jiberedi.
6. Sarysu audanynan «kóteriliske shyghugha әzirmiz» degen jauap keledi.

Endi mynaghan nazar salynyz: «Han shtaby (kensesi) qolgha týskende mynaday qújattar tәrkilengen:
1. Ýndeuler.
2. Jaqsy mergenderding aty kórsetilgen, sarbazdardyng minezdemeleri.
3. Qaru-jaraq sany.
4. Kýsh-kólik.
5. Jem-shóp esebi.
6. Han kenesshileri (sardarlardyng tizimi)
7. Ru basylardyn, biylerding sarbazdargha berilgen kepildik qaghazdary t. b. Shtab 8-inen 16 aqpangha deyin túraqty júmys istedi» (Búdan artyq qalay úiymdasuy kerek?!)
Kóptegen zertteushi ghalymdar kóteri­lisshiler qaru-jaraqsyz, qúr qol boldy dep tórelik beredi. Al endi resmy qújattardy oqiyq:
«... Bandalardyng jetispegen qarulary qaza bolghan jәne tútqyngha týsken bizding jauyngerlerding esebinen tolyqtyryldy. Olardan banditter 22 ýshliniyaly vintovka, 2160 patron, 5 revoliver qolgha týsirdi»
Múnan bólek - « 7 vintovka jәne 4 revoliver, bir jәshik patron Isaev otryady shegingen kezde kóterilisshilerding qolyna týsti» (Eskertu: jәshikte 1150 dana oq bolghan).
Búdan basqa taghy bir qújatta: «Sozaq operasiyasy kezinde 290 at, 20 týie, 150-dey oq-dәrimen atylatyn qaru, 100 shamada suyq qaru qolgha týsti» delingen.
Al endi Sarbazdardyng jalpy sany (hatqa týskeni) - 2384 ekenin úmytpayyq. Onyng ýs­tine tek Sozaq selosynda 7 mynday adam túrady.
Kóptegen tarihshylar keyinge deyin So­zaq kóterilisin basqarghan azamattyng aty-jó­nin, jas mólsherin, әleumettik tegin taba almay keldi.
Sozaqtyng tumasy, asa iri mesenant bauyrymyz Meyirbekov Berdibek deytin azamat 2003 jyly Astana qalasynan, «Sozaq eli» dep atalatyn, kóbine arhiv materialynan túratyn 360 bettik tarihiy-tanymdyq jinaq shyghardy. Onyng qúrastyrushysy Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi Tortay Saduaqasov boldy. Osy joldardyng avtory «Aqyldastar alqasyna» kirdi.

Sol kitapta (286-bette) «Shymkent uezi Qúrshu bolysy әkimshiligining tizimi» berilgen. Búl tizimning jasalynghan uaqty 5 sәuir 1911 jyl. Sonda kóptegen esimderding qatarynda №7 auyldyng starshyny Súltanbek Shalaqov dep anyq kórsetilgen.
Sozaq kóterilisining basshysy osy Súl­tanbek edi. Onyng jas shamasy aghayyn-tuystarynyng aituynsha - kóterilis bolatyn 1930 jyly 49-da eken. Yaky Súltanbek 1880 jyldary dýniyege kelgen. 1911 jyldary 30-dyng ýstinde starshina qyzmetin atqarghan ghoy.
Súltanbek hannyng eki úl, eki qyzy bolghan. Ýlken úly Núrman-kóterlis bolghan 1930 jyly 18-derge kelip qalghan azamat eken.
Taghy bir qúndy derekte onyng Samar­qandaghy sauda tehnikumyn bitirgeni aitylady.
El azamattary kóterilis aldynda nege Súltanbekti han saylady eken, endi sony taratayyq.
Súltanbek hannyng argha atalary, Teriskey elinde asa zor qúrmetke ie jandar bolypty.

Kóterilis bolghan son, onyng basshysy-han aq kiyizge salynyp kóterilui tiyis. Búl kóteriliske deyin bir jyl búryn 1929 jyldyng qarashasynda 12-auyl deytin jerde jýzege asqan. Qazir ol jerdi «Yntymaq» bolmasa «Ybyray auyly» deydi. Dәl osy auylda shertpe kýiding sheberi atanghan Sýgir Áliúly dýniyege kelgen.
Kóterlis bolghan son, onyng basshysyna bata beriledi. Ony babatalyq baqshayysh (keyde baqsayys deydi) qoja Saparhoja bergen. kóterilisten song sol bata bergeni, eldi ýgittegeni ýshin atylghan.
Qazaq dalasynda qanday bir dýbirli oqigha bolmasyn ol auyz әdebiyetinde izi qaluy tiyis. Mysaly Ontýstik elinde Ordabasy tauynda ýsh by bas qosqan eken deytin anyz bar. Biraq búl qalay ekenin qaydam, jyr tiline týspey qalghan. Al Sozaq kóterilisi turaly halyq bylay tolghapty:
Han sayladyq qaradan,
Azghantay auyl Tamadan.
Shalaqtyng úly Súltanbek,
Han bolyp shyqty aradan.
Júma kýni qonagha,
Qystaqty baryp basqanda,
Tórt jýz otyz bir adam.
On tórt soldat óltirip,
Qalghanyn Qoghashyq qamaghan.
Odan da ólmey qalghan joq,
Orys ta qazaq shamasy,
Eki týie oq-dәri,
Týsirip alyp talaghan.
Jәrdemshisi boldy Alla,
Azghana jýrdi qadamy.
Keshikpey Sozaqqa qaytyp kep,
Sheytler ketti adamy.
Sәrsenbi, sәske bolghanda,
Sozaqta әsker qamaghan.
Úranshy kelip jetpese,
Kim shyghar edi qoradan?!
Shyryldap, shoshyp jylaghan,
Kiyiz ýidegi balalar.
Zirkildep ýidi atqanda,
Oqshashar septi qorghasyn,
Etegine sýringen,
Shyryldaghan analar.
Dәu myltyqtan dóp týsip,
Jay otynday ot týsip,
Ayyryldy júrt panadan.
Shydamady úranshy,
Qorshaudy búzyp talqandap.
Ortagha týsti «Allalap!»
Aybatyn aitsam sol erdin,
Aydahardy baqqanday,
Ádildigin súrasan,
Ajaldy joldan qaqqanday.
Ajal septi oqshashar,
Atpady әsker, toqtady-ay!
Jalghyzdyq Qúdaygha jarasqan,
Jartygha, ua, qanaghat,
-O, El ýshin tughan aqmanday!
Sebelegen qorghasyngha selt etpey,
Turalap әskerge shapqanda-ay!
Tektilerding aruaghy,
Shapanymen japqanday.
Kóshede jatty shashylyp,
Qan-jynymen san adam.
Armanda ketti-ay jaysandar,
Ayyrylyp bala-shaghadan.
Is qyldy kelmes shamadan
Sheyittikten dәme etip,
Ólip ketti san adam.
Osy bir qayghy ketpeydi,
Kýiik bolyp sanadan...
Múnan bólek, kóterilisshilerding arnayy kiyimi bolghan. Álemdik kóterilis tarihynda búl búryn-sondy bolmaghan jaghday. «Sheyittikti nәm etken» son, aq kiyingen. Aq tu kótergen. Onda «Alla! Alla!» degen jazu bolypty. Kóterilis kezinde, sot, prokuror, tergeu bólimderin úiymdastyrghan. Eng songhy ýkimdi han jәne onyng uәzirleri aitqan.
Qazir Sozaq audanynyng ortalyghy Sholaq­qorghanda túryp jatqan, zeynetker, Qazaq­stan Jazushylar Odaghynyng mýshesi Saghyntay Bay­dildaevtyng әkesi kóteri­lisshilerding qolyna týsip, osy tergeu, sottyng barlyq prosesin bastan keshken, hannyng uәziri, Shilmembet biyding balasy, Saghyndyqtyng aralasuymen at­tyng qúiryghyna baylanyp kete barmay, әreng aman qalghan.
IYә, osy sottyng sheshimimen elge zәbir kór­setken, tizesi batqan 1-hatshy, ispolkomnyng tóraghasy, audandyq sot, audandyq sot ter­geushisi halyqtyng kóz aldynda jazalanghan. Taghy bir este bolatyn nәrse, kommunister, komsomoldar, belsendi bolghandar Qarabura әuliyening saghanasyn qúshaqtay jyghylghanda, týgeldey keshirim berilgen. «E, әulie kerek boldy ma?!» - dep attyng basyn keri búrghan.
Sozaq kóterilisine qalam tartushy­lar, olardyng óte nashar qarulanghanyn tilge tiyek ete beredi. Olardyng audannyng jaghrapiyalyq jaghdayyn bilmeytindigi birden bayqalady. Betpaq dalada josyghan kiyik bolsa, qart Qarataudyng qoynauy toly arqar bolsa, Sozaqta ómir sýrgender qalay qarusyz qalsyn... Olar tipti myltyqty qoldan jasaytyn, dәrini sordan qyryp alatyn. Qorghasyndy Ashysaydan, Myrghalymsaydan, Bayjansaydan qap-qap qyp jinaytyn. Olardy balalyq shaghymyzda qamysqa qúiyp ózimiz de talay jasaghanbyz. Kesip-kesip, tabagha salyp aunatqanda, bytyranyng neshe ýlgisi domalap kete baratyn.
Kóterilisting diny júmystaryn basqarghan Asadulla degen tәuip boldy. Aughanstannan kelgen song «Aughandyq» dep atalghan. Dәrejesi - «әskery dәriger». Osy Asadulla tәuip turaly әngime óte kóp. Ol - aghylshyn barlaushysy bolghan. Sozaqqa múndaghy aghylshyndardan qalghan Qaraghúr elindegi «Altyntau», «Kýmisti», «Mynshúqyr» siyaqty qazba baylyqtar ýshin kelgen. Búl turaly «My iz ChK» kitabynda tolyq aitylady.
Sozaq kóterilisining tandauly, әri túghyrly túlghalarynyng biri - Salyqpay mergen. Ol «kózmergen» әri «qolmergen» bolghan. Yaghny kózdep te, kózdemey de tartyp jibere bergen. Betpaqta bir auylda týstenip otyryp, «Auylda ayaghy auyr kelinshek bar ma?!» dep súrapty. «Joq» degen kezde, jalma-jan jalghyz oqpen myltyghyn kókke kezep, basyp salghanda eki qús qabat qúlap týsipti. Sóitse Salyqpay mergen әlgi eki qústyng bir-birimen asty-ýstili qabattasqan sәtin kýtip otyrghan eken.
Sozaq audanynyng 70 jyldyghynda 1998 jyly audandyq «Molshylyq ýshin» gazetining bas redaktory bop túrghanymda «Jetkinshek» degen ataudy «Salyqpay mergen auyly» dep ataugha úsynys jasaghanymyzda әrkim óz kókesin, jәkesin úsynyp bizding sózimiz jayyna qaldy... Syrtqary mal shygharatyn bir kóshege «Súltanbek han» atyn bersek dep talpynghanymyzda, elding sóz ústar qariyalary «Osy Sozaq kóterilisi boldy degendi kim shygharyp jýr?» dep shýiilgeni bar bolatyn. IYә, olardyng kóbisi «Sozaq kóterilisin» basugha qatysqan qaharmandar edi. Senersiz, senbessiz solardyng qatarynda bir kezgi Shymkent obkom komsomolynyng hatshysy, QazSSR Ghylym Akademiyasynyng viyse-preziydenti Saqtaghan Bәiishev te birge bolypty.
Qazir zeynetker, sol kezgi selonyng әkimi Áliyev Nәjimeddinning qaysarlyghy arqasynda hannyng atyn qiyr shettegi kóshege әzer bergizdirip edik. Ol ol ma «Sozaq kóterilisinin» 70 jyldyghy qarsanynda eskertkish túrghyzugha arnayy is-shara ótkizip, eskiz jasatyp, Sozaq selosynan jer alyp, ústyn qúiyp daudyrap jýrgende, әldekim ýy salyp alghanyn ne dersiz?! Tәuelsizdikting 10 jyldyghy qarsanynda Sozaqqa Astana qalasynan Preziydentting teleradio kesheninen Slambek Tәuekel deytin belgili kinorejisser keldi. Ony alyp jýrip, kenesshilik qyzmet atqarghanymda ol menen: «Osy Sozaqta «Sozaq kóterilisine» qatysty eshnәrse tappadym. Onyng mәnisi ne?!» - dep súrady. Men oghan: «Sozaq eli jalpy «kóterilis» degen sózden zәrezap bolghan dedim. Sebebi atys kezinde oqqa úshqannan bólek, qolgha týsken 500-den astam adam sotsyz, dәnenesiz atylghan.
Kezinde Ekaterina-II patshayym Pugachev kóterilisine qatysqan aimaqty, sulardy sottaghanday, Kenes ýkimeti Sozaqty da jazalap, audan ortalyghyn Sholaqqorghangha 1934 jyly birjolata kóshirip jiberdi. Búl elden basshylyqqa eshkim qoyylmasyn degen jasyryn qauly shygharyldy. 1930 jyldan 2000 jyldargha deyin búl ýkim kýshin joymady. Búl sheshimning kýshtiligi sonday 1941-1945 jylghy bolyp ótken Úly Otan soghysyna 30-ynshy jyldary zenbirekke qamshymen qarsy úmtylghan úrpaqtyng 4860 adamy qatyssa da olardyng bir de birine «batyr» ataghy búiyrmady. Sozaqtyq, Syzghan auylynan batyr úshqysh Qúral Rýstemov Chehoslovakiya aspanynda jau úshaghyn qaq bólip týsirip, ózi de erlikpen qaza tapqanymen, oghan eshteme berilmedi.
Jartytóbe jerinen shyqqan, Salyqpay mergenning jolyn qughan, qúralaydy kózge atqan mergen Qúrmanbek Álibaev 176 dúshpannyng kózin joysa da, eleusiz qaldy. Jaqsybergen Ótkelbaev deytin azamat Stalingrad týbinen jaugha oiran sala otyryp, Alipi tauyna deyin sheru tartyp, Budapesht týbinde bir ózi tikeley oq jaudyryp, jaudyng 8 «Panterasyn» jalyngha orady. So­zaqtan shyghyp, asa qauipti qaru «Katushany» mengergen Berkimbay Óteshov Berlinge oq jaudyrsa da jarytymdy jaqsy sóz estimedi.
Sonday-aq, ruhany әdebiy-mәdeny salada asa ýlken zardap shekti. Qazaq kórkem sózining klassiygi Tәken Álimqúlovty әueli elge arnayy shaqyrtyp, sonynan uәdeden tayyp, «Sholohov siyaqty auylda túrghym keledi» degende, tútas audan, qalaberdi «Jartytóbe» sovhozy eki bólmeli ýy túrghyzyp bere almaghan. Asqar Sýleymenov ómirboyyna raykomdi «ýreykóm» deumen ótti. Onyng atyndaghy mektepti japqyzyp tastaghanda, әzer arashalap qalghanymyz este túr. Sýgirge, bolmasa Tólegenge audandyq Mәdeniyet ýiining atyn qimay, «Mynjylqy» dey salghany da bar.
Al Sýgirding kýmbezi túrghan auyldaghy mektep «Sozaq orta mektebi» dep atalady. Qaybir jyldary qazaqtan shyqqan túnghysh diplomant-elshi Nәzir Tóreqúlov atyndaghy orta mektepti jauyp tastap, odan 100 qadam jerde janadan ashylghan mektepti «Sholaqqorghan orta mektebi» atandyrghan. Áriyne, búlar bireulerge mayda tirlik bop kóriner, әitse de, osynday oily-qyrly tirlikterding arqasynda Aqsýmbe auylynyng qyrqasynda qalqayyp qarap túrghan Deshti-Qypshaq memleketinen qalghan jalghyz jәdiger - Aqbiykesh múnarasyn jylma-jyl jaughan jauyn moryp barady. Abay auylynyng túsyndaghy Arpaózen aumaghyndaghy bizding jyl sanauymyzgha deyingi tasjazbalar da zertteusiz jatyr. Onda 3500 suret bar. Onan tipti ertedegi Rimdik gladiatorlar mingen eki ayaqty jauyngerlik arbalardyng suretin kóruge bolady. Sozaq selosyndaghy alyp tóbedegi «Han mazary» deytin jer óz qúpiyasyn halyqqa ashar emes. Osynday tarihtyng altyn tamyry qalghan Sozaqta ólketanu múrajayynyng joqtyghyn nemen týsindirersiz?! Mysaly Sozaq audanynan әleumettik jәne ekonomikalyq jaghdayy kóp tómen sanalatyn qatarlas jatqan Otyrar audanynda 4 múrajay júmys isteydi jәne Sozaq audanyna qatysty biraz qúndy mýlikter (úly Sýgirding dombyrasy) sonda túrghaly qashan...
Sozaq kóterilisi turaly tam-túmdap jetken arhiv materialdary bylay deydi:
«Kóterilis kezinde «Sozaq audanynda jýrgizilgen operasiya nәtiyjesinde biz jaqtan (Kenes ókimeti dep týsininiz - J.B.) 24 partiya-kenes qyzmetkerleri nabyt boldy. Onyng ishinde semiya mýsheleri de bar. Kópshiligi evropalyqtyr. Qarnaqta bir adam, Ashysay manynda bir adam, soghysta 15 adam qaza boldy, 5 adam auyr jaralandy"
Mynaday jantýrshigerlik mәlimetter de tizbekteledi: «12-16 aqpan aralyghyndaghy bolghan soghysta 126 bandit óltirildi. 16 aqpandaghy Sozaq ýshin bolghan shayqasta 200 bandit joyyldy. Múnan bólek qolynda qaruy bar 200 belsendi tabanda atyldy. Qolgha týsken operativti is-sharalardy jýzege asyrudyng nәtiyjesinde, banditteri, dem berushileri, ýgitshileri, sonday-aq barlaushylary 389 adam tútqyndaldy...»
Búlardyng ishinde 14 adam kóterilis basyl­ghan song bastyghy Shilmembet biyding balasy, Súltanbek hannyng ong qoly Saghyndyq bar, Týrkistangha alyp shyghyp, Ashysaydyng jolynda sotsyz-dәnemesiz atyp tastalynady. 1928 jyldan әueli «jekeotyr» jasap, sony konslagerige ainalghan meken-jay, 3 metr terendikpen qazylghan or - «Ýspi», «Duana» dep atalady. Onyng orny Sozaq selosynan kóp qashyq emes, «Qaynar» eldi mekenining dóninde túr. Sýiretip tastay salghandardyng sýiegi Sozaq selosynyng teriskey jaghyndaghy «Tastaqsayda» bertinge deyin kómusiz shashylyp jatty.
Mýlik tonau, qyz-kelinshekti zorlau, bir qosuys bidaygha bola itjekkenge aidatu әdet­tegi is bolypty. Kóterilisten keyin jazalap ýlgir­megenderin 1937 jyldyng zúlmatyna ilik­tirdi.
Bolsa da Sozaq kóterilisin basugha qy­ruar kýsh shoghyrlandyryldy. Almatydan, Shymkentten, Áulieatadan, Tashkentten, Qyzyl­ordadan, Týrkistannan arnayy jasaqtar attandyryldy. At sýiretken zenbirekter, pulemetter molynan qoldanyldy. Tipti Týrkistangha temir jolmen múzday qarulanghan bronovik keltirildi.
Kóptegen adamdar jazyqsyz jazagha tap boldy. Qazirgi Sozaq audanynyng әkimi bop qyzmet istep túrghan Meyirbekov Berik Quan­úly myrzanyng tughan atasy turaly mynaday asa qúndy qújat bar:
«(Ol) kontrrevolusiyalyq paniiy­slamdyq kóterilisshiler úiymynyng mýshesi bolghan. Sovet ókimetining qirauy turaly qoldaushylyq ýgit taratqan. Meshitti qalpyna keltirip, halyqty diny júmysqa tartqan. Olargha paniislamdyq ruhynda yqpal etken»... Sóitip 1937 jyldyng 14 qarashasynda atugha ýkim shygharylghan jәne dәl sol kýni oryndalghan. Meyirbek Sathanov tútqyndalghanda onyng qarauynda ýsh adam bolghan: әieli - Kýltay Sathanova-50 jasta, qyzy - Meyirbekova Sarakýl 15 jasta, úly Meyirbekov Quan 23 jasta. Úly oqigha bolyp ótken qazirgi Sozaq audanynyng әkimi - osy Quannyng balasy.
Osynday aituly azamattyng endigi jerde Sozaq kóterilisinde sheyit ketken - myndaghan bozdaqtargha bir eskertkish belgi túrghyzugha el-júrtty, qazba-baylyqtyng rahatyn kórip jatqan óndiris oryndaryn úiymdastyrugha, bas-kóz bolugha shamasy keler deymiz. Qalay bolghanda da 82 jyl degen az uaqyt emes qoy...
Sóz sonynda, osy maqala avtorynyng memlekettik tapsyryspen, Tәuelsizdikting 20 jyldyghy merekesi qarsanynda belgili qalamger Didahmet Áshimhanúlynyng múryn­dyq boluymen Últ-azattyq qozghalysy» atty kóptomdyqtyng 21-tomyn jazyp, «Sozaq kóterilisi» degen atpen jeke kitap etip bas­tyrghanyn eskerte ketkim keledi...

Jarylqasyn BORANBAY

http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=51&id=7248