Respublikalyq «Alash ainasy» gazeti men STV telearnasynyng birlesken jobasy ayasynda jaryq kórgen «Alash ainasy» – «Oy-kókpar» baghdarlamasynyng kezekti shygharylymy «Memlekettik qyzmetkerlerdi memlekettik tildi biluge mindetteytin uaqyt jetken joq pa?» degen taqyrypqa arnalyp otyr. Tәuelsiz el atanghanymyzgha 20 jyldan astam uaqyt ótse de, qazaq tilining mәselesi – әli de bolsa ózekti kýiinde. Qoghamda qyzu tartysqa týsken til mәselesin sheshu maqsatynda әrtýrli pikirler de aityluda. Osy orayda memlekettik qyzmetkerlerdi memlekettik tildi biluge mindetteu jayy da – mamandar tarapynan jii aitylyp jýrgen úsynystardyng biri. Qazaq tilining mәselesine beyjay qaray almaytyn mamandarymyz dәl osy taqyryp ayasynda óz oilaryn ortagha salatyn bolady.

Respublikalyq «Alash ainasy» gazeti men STV telearnasynyng birlesken jobasy ayasynda jaryq kórgen «Alash ainasy» – «Oy-kókpar» baghdarlamasynyng kezekti shygharylymy «Memlekettik qyzmetkerlerdi memlekettik tildi biluge mindetteytin uaqyt jetken joq pa?» degen taqyrypqa arnalyp otyr. Tәuelsiz el atanghanymyzgha 20 jyldan astam uaqyt ótse de, qazaq tilining mәselesi – әli de bolsa ózekti kýiinde. Qoghamda qyzu tartysqa týsken til mәselesin sheshu maqsatynda әrtýrli pikirler de aityluda. Osy orayda memlekettik qyzmetkerlerdi memlekettik tildi biluge mindetteu jayy da – mamandar tarapynan jii aitylyp jýrgen úsynystardyng biri. Qazaq tilining mәselesine beyjay qaray almaytyn mamandarymyz dәl osy taqyryp ayasynda óz oilaryn ortagha salatyn bolady.

Qúrmanghaly AShANÚLY, jeke kәsipker:

iyә

– Egemen el atanghanymyzgha 20 jyl boldy. Biz qatarly tә­uel­sizdik al­ghan elderding barlyghy ózderining ana ti­li mә­selesin al­dynghy oryngha qo­yyp, ana til­derin da­mytugha kýsh salu­da. Ol elderding she­­neunikterining barlyghy óz til­de­rinde sóileydi. Bizding elimizde gha­na she­neu­nikterimizding ana tiline de­gen se­zimi oyanar emes. Sondyqtan olar­dy qa­zaq tilin biluge mindetteytin ua­qyt jetti dep sanaymyn. Shyny ke­rek, 20 jyl mem­lekettik tildi ýi­renu ýshin az uaqyt emes. Biraq olar әli kýn­­ge «assa­lau­ma­gha­leykumyn» ghana qa­­zaq­sha aityp, odan әri orys tilinde say­rauyn qoya almay ke­le­di. Tipti she­tel­derden kelgen qo­naq­tardan da úyat boldy. 

Ana tilimiz qazaq tili bola túra, orys tilinde shýldirlesemiz de, sosyn «qazaq tilinde nege sóilegilering kelmeydi» degen sóz estiymiz. Sondyqtan qazaq tilin mindetteudi memlekettik qyz­metkerlerden bastau kerek. Memlekettik qyzmette istep, memleketting nanyn jep otyr eken, endeshe qazaq tilinde sóilesin. Olar qazaq tilinde sóilep, is qaghazdaryn jappay qazaq tilinde jýrgizer bolsa, qazaq halqy jappay ana tilinde sóiley bastar edi. Al osy betimizben kete berer bolsaq, biz til mәselesin 100 jylda da sheshpeymiz. Tipti qazaq tili joyylyp ketui de mýmkin.

Baqyt QALYMBET, Almaty qalasy Tilderdi damytu, múraghattar jәne qújattama basqarmasynyng tilderdi damytu jәne ýilestiru bólimining bastyghy:

joq

– Qoghamda múnday mәselening bar ekeni ras. Áytse de dәl qa­zirgi tan­­daghy qa­lyp­tasqan ah­u­algha oray mem­lekettik qyz­met­kerlerdi mem­le­­k­et­tik tildi biluge min­detteu ar­ty­ghy­­raq dep oi­laymyn. Bi­raq bú­ghan qa­rap, mem­le­kettik qyz­met­ker­ler­ding bar­lyghy bir­dey mem­lekettik tildi ysy­ryp qoyyp, orys tilinde sóilep jýr eken degen oy tumauy kerek. Mem­le­kettik qyz­met­­k­er­ler­ding ishinde de qa­zaq ti­linde sóilep, isqaghazdardy da ana ti­li­mizde tol­ty­ryp jýr­gen­der bar. Sonday-aq memlekettik tildi men­germegen qyz­met­kerle­ri­miz­ding bar ekeni de ras. 

Býginde tildi damytugha arnalghan baghdarlamalar ayasynda memlekettik qyzmetkerlerding memlekettik til­di ýi­re­nuine arnalghan týrli is-sha­ra­lar ja­sa­luda. Jәne osynday jú­mys­tar­dyng nә­tiy­jesinde memlekettik qyz­met­kerler ara­synda memlekettik til­de sói­leytin qyzmetkerler sany ar­typ keledi dep aita alamyn.

Memleketimiz de til mәsele­sining she­shiluine jyl sayyn qar­jy audaryp, kónil bólude. Son­dyq­tan men til mәselesining min­det­teusiz-aq sheshi­le­tinine senemin.

«Alash ainasy» gazeti men STV telearnasynyng birlesken jobasy

«Alash ainasy» – «Oy-kókpar» baghdarlamasynyng jazbasha núsqasy.

Jýrgizushi: Jarqyn TÝSIPBEKÚLY.

Baghdarlama úzaqtyghy: 27 minut.

Efirdegi uaqyty: júma kýni saghat 22:30.

Habar qonaqtary: Qúrmanghaly AShANÚLY, jeke kәsipker.

Baqyt QALYMBETOV, Almaty qalasy Tilderdi damytu, múraghattar jәne qújattama basqarmasynyng tilderdi damytu jәne ýilestiru bólimining bastyghy.

tartys bólimi

Jýrgizushi:

– Qonaqtarymyzdyng pikiri aiqyndaldy. Endi baghdar­lamamyzdyng «tartys» bólimine ótip, oiymyzdy tarqatyp aitsaq. Qúrmanghaly myrza, qazaq tilin damy­tugha arnalghan keshendi baghdarlamalar memlekettik qyz­metkerlerding qazaq tiline bet búruyna yqpal ete ala ma?

Qúrmanghaly Ashanúly:

– Biz sheneunikterding qanday jolmen bolsyn memlekettik tildi mengeruin mindetteuimiz qajet. Elimizdegi 16 million halyqtyng 67 payyzy – qazaqtar. Qalghany – әrtýrli últtar men úlystar. Onyng ishinde ózbek te, qyr­ghyz da, kәris te, nemis te, orys ta bar. Aldymen ózimiz bastap qazaq tilinde sóilemesek, elimizdegi 100-den astam últtyng eshqaysysy qazaq tilin ýirengisi kelmeydi. Biz aldymen ózimizding sheneunikterimizge talap qoya almay otyrghanda ózge últ ókilderinen mýldem talap ete almaymyz. Eger biz býgin talap qoyyp memlekettik qyzmet­kerlerding ana tilin biluge mindettemesek, olardyng balalary da orystildi bolyp shyghady. Sheneu­nikterge mindetteuding ornyna audarmashy jaldap berip, onan sayyn qútyrtyp otyrmyz. Men múny qoldamaymyn. Biz mindetteu arqyly bolsa da, qazaq tiline qajettilik tudyruymyz qajet. Jalpy, biz óz qazaqtarymyzgha arnayy baghdarlama qabyldap, tildi ýiretip jatqanymyzgha úyaluymyz kerek.

Jýrgizushi:

– Bolat myrza, alghash tәuelsizdik alghan jyldary eki millionday ózge últ ókilderi ózderining tarihy otandaryn izdep elderine ketti. Endi qalghandary, Qazaqstannyng eldigin, memlekettigin moyyndap qalghandar. Endeshe, ol­ar­gha jappay memlekettik tildi ýiretuding joldary bar ma?

Baqyt Qalymbet:

– Búl – qanshama jyldar boyy qalyptasqan jaghday. Kenes Odaghy kezinde orys tili basym boldy da, sol kezdegi azamattardyng barlyghy tәrbiyeni de, bilimdi de orys tilinde aldy. Júmysqa túru kezinde de orys tildilerge basymdyq berildi. Osylaysha halyq orys tilin biluge mәjbýr boldy. Al solay oqyp, tәrbiyelengen tolqyndy býgingi kýni kelip, birden qazaq tilin biluge mindetteu artyqtau. Biz olardy qansha zorlap, tәrbiyelesek te, olardyng mýmkindigi oghan jetpeydi. Men múny qazaq tilin damytugha degen qarsylyqtan emes, býgingi kýngi qalyptasqan ahualdy jaqsy bilgendikten aityp otyrmyn. Tildi damytu nazardan mýldem tys qalghan joq. Memleket tarapynan kónil bólinip keshendi baghdarlama­lar qabyldanuda. Mәselen, býgingi kýni tildi damytu maqsatynda qabyldanghan ýshinshi baghdarlama naqty tapsyrmalar boyynsha jasalghan. Mәselen, bir kezderi 1995 jyly býkil qazaqstandyq týgelimen qazaq tilinde sóileuge kóshedi degen de kesteler bolghan. Tilding damu sayasatyn zerttep jýrip, múnday oryndalmay qalghan talay tapsyrmalardy bayqadym. Sondyqtan alaulatyp, jalaulatyp tapsyrmalar bere bermey naqty is- әreket­termen júmys jasaytyn kez jetti. Mәselen, tildi damy­tugha arnalghan alghashqy baghdarlama qazaq tilining memlekettik til ekenin halyq sanasyna sinirumen ghana ainalysty. Óitkeni sol kezenderde qazaq tilinde is jýrgizu mým­kin emes, qazaq tili memlekettik til bola almaydy degen pikirler kóp aitylatyn. Biz alghashqy on jyldyqta osy pikirdi joqqa shyghardyq. Endigi on jyldyqta ana tilimizdi moyyndatyp, tildi ýirengisi keletinder qatary kóbeygen kezde olargha ýiretetin mamandar tapshylyghyn sezinip otyrmyz. Qazaq tilin ýiretuding metodikasyn qalyptas­tyru júmystary da endi jýrip jatyr. Osy mәselelerdi sheshsek, tildi iygergen mamandar sany artar edi.

Qúrmanghaly Ashanúly:

– Joq, múnynyzben kelispeymin. Bolathan Tayjan aghamyzdyng balasy bar. «Asfalitta ósken» jigit orys tilinde bilim alyp, úzaq jyldar shetelde jýrip kelgenimen, býgingi kýni qazaq tilin óte jaqsy biledi. Yaghny tildi mengeru әrkimning ózine, ana tiline degen qúrmetine, namysyna baylanysty. Býginde bastyqtyng orynbasary bastyghy ne istese, sony isteydi, bastyghy kólik auystyrsa, orynbasary da astyndaghy atyn auystyrugha tyrysady. Sondyqtan tildi ýirenudi basshydan bastau kerek. Basshysy tildi bilip túrsa, qosshysy da tildi ýirenuge tyrysady. Mәselen, ýsh aidyng ishinde qazaq tilin ýiren nemese júmystan ketesing desek, olardyng bәri qazaqsha sayrap keter edi.

Baqyt Qalymbet:

– Joq, múnynyzben kelispeymin. Zandyq túrghydan da múnymyz dúrys emes. Keshe Elbasynyng ózi zorlap tanyp, eshkimning qúqyn búzugha qaqymyz joq dedi emes pe?! Ata Zanymyz boyynsha búl dúrys emes.

Qúrmanghaly Ashanúly:

– Endeshe, osylay jýre beremiz ómir boyyna. Al osynymyz dúrys bola ma sonda?! Boyynda namysy joq, ana tilin, elin, jerin sýimeytin adamgha bir emes, tildi ýirenuge arnalghan jýz baghdarlama jasap berseng de tildi iygermeydi. Sondyqtan biz olardy memlekettik tildi ýirenuge mindetteuimiz kerek. Bolmasa Tәuelsizdik alghaly da 20 jyl ótti, tildi ýirenuge arnalghan ýsh birdey baghdarlama qabyldanyp, qyruar qarjy bólindi. Sonda da sheneunikterimiz oryssha sayrap, kóshedegi ana tilimizdegi qate-qate jarnamadan kóz sýrinedi. Manyzdy jiyndar orys tilinde ótedi. Búl – ýlken soraqylyq. Tipti óz tilimizdi ózimizding iygeruimizge osynsha qarjy bóluimizding ózi óte úyat tirlik bolyp otyr.

Baqyt Qalymbet:

– Men Almaty qalalyq әkimdigining ókilimin. Qalalyq әkimdikke qatysty jeti audanynyng barlyq qyzmetkerlerin qosqanda 1200-1300- ding ainalasynda. Sonda sol 1200 memlekettik qyzmetker qazaqsha sóilese, Almaty qalasyndaghy eki millionday adam týgelimen qazaqsha sóilep ketedi degenge men kelise almaymyn. Búl mýmkin emes. Býkil respublika halqy da sonday. 14 oblysqa qarasty memlekettik qyzmetkerler qazaqsha sóilese, 14 oblystyng halqy kýndelikti ómirde qazaq tilinde sóilep kete qoymaydy.

Jýrgizushi:

– Bolat myrza, biz tildi tolyqtay ýirenuge 2020 jyldy mejelep otyrmyz ghoy. Oghan da segiz jyl qalypty. Qalghan segiz jylda biz halyqtyng 95 payyzy qazaq tilinde sóileytinine senim bildire alamyz ba?

Baqyt Qalymbet:

– Biz tildi ýiretushiler men tildi ýirenushilerge degen kózqarasymyzdy ózgerter bolsaq, tildi damytugha arnalghan qarjylardy óz maqsatyna say júmsar bolsaq nege ýirenbeske?!

sayys bólimi

Jýrgizushi:

– Baghdarlamamyzdyng ýshinshi bólimi «Sayys» dep atalady. Osy taqyryp boyynsha studiya qonaqtary ózara súraq-jauap almasady. Endeshe, Qúrmanghaly myrza, qarsylasynyzgha kókeyinizge úyalaghan súraghynyzdy qoysanyz...

Qúrmanghaly Ashanúly:

– Bizding sheneunikterimiz shetelge issapargha barsa da, orys tilinde sóileydi. Ana tilinde sóilemey túrghany ýshin basqa elding aldyna úyalmaydy da. Sonda bizding sheneunikterimizding boyyndaghy namysy qashan oyanady?

Baqyt Qalymbet:

– Memlekettik qyzmetkerlerding ishinde ýlkenderin bylay qoyyp, jastarynyng arasynda da orystildiler barshylyq. Búl kezinde solardyng әke-sheshelerining orys tilinde bilim alghanynyng әseri bolsa kerek. Olar eki tilde birdey sóilep jýrgen maghan qyzyghyp, tildi ýirenuge degen yntalary baryn da jii aitady. Olardyng arasynda ana tilin bilmegeni ýshin qinalatyndary, namystanatyndary da bar. Áytse de tildi ýirenuge degen qabiletti Alla bәrine birdey bermeydi.

Men memleketting tiline, onyng damuyna esh qarsylyghym joq. Áytse de oppozisiyadaghy nemese Qúrmanghaly myrza sekildi pikir aityp jýrgen azamattardyng barlyghy memlekettik qyzmette jýrgenderding bәrin birdey nege jau kóredi? Til mәselesi sekildi aqsap jatqan mәselelerding barlyghynyng kinәsin nege bizden izdeydi?

Qúrmanghaly Ashanúly:

– Óitkeni halyq pen biylikting arasy alshaqtap ketti. Halyq qazaqtyng mýddesine say qazaq tilining mereyi ýstem bolghanyn qalaydy. Al basqarushy oryndar sol tilekke say júmys istemeydi. Halyq soghan renjiydi.

oytýiin

Jýrgizushi:

– Songhy bólim «oytýiin» dep atalady. Eki tarapqa da qoyy­lar súraq ortaq. Býgingi baghdarlamamyzdyng taqyry­by­nan ne týidiniz? Qarsylasynyzdyng pikirine ótip ketken joq­syz ba?

Baqyt Qalymbet:

– Áli de bolsa óz pikirimdemin. Biraq tildi damytugha arnalghan songhy baghdarlamanyng talabyna say tildi ýirenu men ýiretu qaghidasynyng neghúrlym tezirek óz talabyna say iske asuy qajettiligin sezinip otyrmyn.

Qúrmanghaly Ashanúly:

– Men búl mәseleni memlekettik qyzmetkerlerdi jek kórgennen emes, kerisinshe, janym ashyp jaqsy kórgendikten qozghap otyrmyn. Sondyqtan memlekettik qyzmetkerler ghana emes, әrbir qazaq otbasy balalaryn qazaq balabaqshasy men mektebine berip, qazaq tilining mәrtebesining artuyna júmys istese eken!

Jýrgizushi:

– Býgingi baghdarlamamyz da óz mәresine jetti. Qogham­dyq mәselelerdi kóterip, olardy halyq arasynda ashyq talqylau, sol arqyly qoghamdyq pikir qalyptastyru – biz­ding mindet, al sheshim qabyldau – res­my organdardyng enshisinde.

Avtor: Quanysh ÁBILDÁQYZY

http://www.alashainasy.kz/one_theme_two_opinions/31450/