Biyl qazaq dalasynda bolyp ótken aqjem asharlyqtyng bastalghanyna - 80 jyl tolyp otyr. El tarihyndaghy búl qara tandaq resmy týrde әli moyyndalmay keledi. 1931-1933 jyldardaghy asharshylyq genosidpen tenestiriluge jatatyn, qyzyl imperiya túrghysynan jasalghan qastandyq edi.

Ótken ghasyrdyng 90-jyldary «Azat» qozghalysynyng bastamasymen birshama qalalarda sol jasandy asharshylyqqa arnalghan bolashaq monumentterding orny belgilenip tas qoyylghan bolatyn. Býginde ol oryndar jekemenshikke satylyp, birqatar belgitastar alynyp tastaldy. Degenmen, qazaqtyng basynan ótken osynau nәubet sanadan ósher emes, últtyng ziyatkerleri oghan auyq-auyq qalam siltep, halyq nazaryn audarumen keledi. Sonyng biri - belgili jazushy, dramaturg Talasbek Ásemqúlovtyng myna bir maqalasy.

«Abay-aqparat»

Múnay, balyq jәne teri-doqaba, mine Jana dýnie nemese Jana qúrlyq dep atalatyn Amerikany jaulaghan alghashqy europalyq  kelginderding baylyghy osy «ýsh  kitke» negizdelgen edi. Dәlirek aitqanda, ýshinshi baylyq  kózin «iri andardyng terisin saudalau» dep ataghan, dúrys.

Biyl qazaq dalasynda bolyp ótken aqjem asharlyqtyng bastalghanyna - 80 jyl tolyp otyr. El tarihyndaghy búl qara tandaq resmy týrde әli moyyndalmay keledi. 1931-1933 jyldardaghy asharshylyq genosidpen tenestiriluge jatatyn, qyzyl imperiya túrghysynan jasalghan qastandyq edi.

Ótken ghasyrdyng 90-jyldary «Azat» qozghalysynyng bastamasymen birshama qalalarda sol jasandy asharshylyqqa arnalghan bolashaq monumentterding orny belgilenip tas qoyylghan bolatyn. Býginde ol oryndar jekemenshikke satylyp, birqatar belgitastar alynyp tastaldy. Degenmen, qazaqtyng basynan ótken osynau nәubet sanadan ósher emes, últtyng ziyatkerleri oghan auyq-auyq qalam siltep, halyq nazaryn audarumen keledi. Sonyng biri - belgili jazushy, dramaturg Talasbek Ásemqúlovtyng myna bir maqalasy.

«Abay-aqparat»

Múnay, balyq jәne teri-doqaba, mine Jana dýnie nemese Jana qúrlyq dep atalatyn Amerikany jaulaghan alghashqy europalyq  kelginderding baylyghy osy «ýsh  kitke» negizdelgen edi. Dәlirek aitqanda, ýshinshi baylyq  kózin «iri andardyng terisin saudalau» dep ataghan, dúrys.

Jasandy dәuirge qamalghan, biz, jabayy andardyng terisi men eti - býkil sýmesi bizding arghy babalarymyzdyng túrmysynda qanday oryn alghanyn úmytyp ta qalghan boluymyz kerek. Eski tarihta, alghashqy  kemelerding jelkeni teriden bolypty, tipti deseniz, arnayy óndelgen terimen qayyqtardy  qaptaydy eken.  Qysqasy, bayyrghy túrmysta, ot ýrleytin kórikten bastap kitaptyng qymbat  saqtiyan múqabasyna deyingi aralyqta terining qoldanylmaghan jeri joq. Biraq teri men doqabanyng eng kóp qoldanylghan jeri, әlbette, soghys bolyp tabylady. Ertoqym, at әbzelin bylay qoyghanda, ertedegi úrys-soghystar kezinde jauyngerler ýstine temir qamar japsyrylghan auyr bylghary sauyt kiyetin bolghan, qoldaryna terimen qaptalghan qalqan ústaghan. Keyinnen teri óndeu jetilip, sadaqtyng oghy, nayzanyng sýngisi ótpeytin, qylysh shappaytyn «qúyaq» dep atalatyn óte jenil sauyt jasalghan. (Altyn Orda kýirep, ornyna bir-birimen baqas handyqtar payda bolyp, ýzdiksiz jenilis pen sheginis zamany bastalghanda, әr soghystan keyin orystyng jauyngerleri oljagha týsken qúyaqqa talasqanda bir-birin óltiruge deyin barady eken).

Amerikany ashqangha deyin Batys  Europada әskery qajetke arnalghan bylgharyny «baff» dep ataghan. Búl sarghysh týsti, júmsaq bolghanymen asa myqty, tózimdi byghary bolghan.  «Baff» - grekting sózi, maghynasy - «jabayy búqa» (Amerikanyng avtomobili óndirisining oshaghy - Detroyttyng janyndaghy seriktes qala Buffalonyng aty da osy «jabayy búqa» sózinen shyqqan).

«Baff» zubr dep atalatyn jabayy búqanyng terisinen úqsatylady. Alayda, orta ghasyrlarda Europadaghy zubrlardy osy terisi ýshin qyryp bitirgen. Sol sebepti bylgharyny endi sapasy nasharlau ýy januarlarynyng terisinen  iyley bastaghan.

Biraq, bizding әngimemiz  portugaliyalyqtar Atlant múhitynyng batys jaghalauynan tapqan jabayy búqanyng taghy bir nәsili - bizon jayynda, onyn  tórt ghasyrlyq qandy qyrghyn tarihy men  songhy kýni jayynda.

Búl alyp januar edi. Iri bizonnyng salmaghy 1 tonnadan asqan, túrqy ýsh jarym metr, shoqtyghy eki metr. Búl kórkem januar Amerikanyng soltýstik suyq beldeuinen bastap Meksika shyghanaghyna deyingi aralyqty erkin jaylaghan. Bizonnyng tórt túqymy bar edi. Olar: jazyq dalanyng bizony, orman bizony,  oregon bizony, shyghys bizony.

Bizondar jany siri, ósimtal januar bolatyn.  Semsertisti jolbarys pen әlmisaqtyng alyp qasqyry siyaqty qorqynyshty jyrtqyshtardyng teperishin bastan keshirip aman shyqqan olar Soltýstik Amerikanyng bayyrghy túrghyndary - ýndistermen ekologiyalyq  jarasym tauyp, taghy qyryq myng jylday ómir sýrdi. 1500 jyly bizon tabynynyng sany shamamen 70 million bas bolypty. Bizding planetamyzdy jaylaghan sýt qorekti januarlardyng ishindegi sany eng kóbi bizondar ekenine eshqanday kýmәn joq.

Bizondardyng tarihy, olardyng qalay qyrghyngha  úshyraghany әli egjey-tegjeyli jazylghan joq. Tarihshylar da, biologtar da bizon tabynynyng alghashqy sanyn kózine elestete almaydy, europalyqtar­dyng basqynshylyghyna deyin búl Atlant  jaghalauyndaghy eng iri jәne sany eng kóp dalanyng taghysy ekenin bilmeydi. Mýiizining arasyn erttep minuge bolatynday alyp bizondy sadaq pen nayza siyaqty bayyrghy qarumen alu mýmkin emes edi. Onyng terisin tek qana europalyqtardyng ot qaruy tese alatyn. Ispandyqtar múhittyng arghy jaghynan alyp kelgenge deyin Amerikada jylqy bolmaghan.  Sol sebepti jayau jýrgen, sadaq, nayzamen ghana qarulanghan ýndister ýshin bizon, әriyne, óte qiyn olja edi. Áytsede, Soltýstik-shyghys ýndis taypalary tәuekelge baratyn, basyn bәigege tigip, bizondardy aulaytyn. Sebebi, jýni qalyng jyly doqaba qys kiyimin tigu ýshin qajet bolatyn. Kim biledi, portugaliyalyqtar ýndisterden keyde satyp, keyde  úrlap alyp Europagha jetkizgen osy teriler, aqyr sonynda bizondardyng taghdyryn sheshken shyghar.

HVI ghasyr bastalghangha deyin portugaliyalyqtar amerikalyq bylgharynyng monopoliyasyn saqtap keldi.

Sodan  song búl iske fransuzdar kiylikti. Áulie Lavrentiy búghazynan bastalghan sauda Ispaniyagha deyin jetti. Bir jergilikti ýlken sheneunik ózining әmirshisi koroli Filip II-ge ashulana hat jazghan. «1565 jyly ýndister bizon terisin Potomak ózenimen tómen týsip Áulie Lavrentiy búghazynda otyrghan fransuzdargha jetkizetin. Eki jyldyng ishinde fransuzdar osylaysha alty myng teri satyp alghan».

Kóp úzamay fransuzdardyng qolynan shyqqan «baff» Europagha keninen taray  bastady. Sol zamannyng isker adamdary «dýniyede búdan artyq teri joq, adamnyng boyyna qonymdy, myqty, onyng ýstine  kýderi siyaqty júmsaq keledi» dep jazdy. Tomas Djeyms atty belgili saudagerding aituy boyynsha, búl teri tózimdiligi jaghynan susiyrdyng (morj) terisine para-par eken. Atalmysh doqaba Fransiyadan Angliyagha kóptep satylypty, aghylshynnyng tútas әskery bólimshileri sony kiyipti.  Mysaly, bir polk әskerlerding kiygen bylghary kiyimine oray «Baffs» atanypty.

Biraq, aghylshyndar alghashynda búl mol baylyqtan shet qalghan kórinedi. Álbette,  olar atalghan januardy jaqsy bilgen, ýsh bizonnyng salmaghy bir pilding salmaghyna  para-par ekenin, onyng túrqy men dene bitimin әbden anyqtap alghan. Alayda, qoly jetpegen.

Entony Parkherst degen adam 1574-78 jyldar aralyghynda Niufaundlendte balyq aulap jýrip, portugaliyalyq matrostarmen dostasady. Olar ony Kanadanyn  shekarasyndaghy Áulie Lavrentiy ózenine ertip aparyp sol jaqtyng jerlerin kórsetimiz dep uәde berip, artynan aldap ketedi. Biraq ol estigen әngimelerin, kórshi elde bizon degen januardyng óte kóp ekenin aityp keledi.

Shamamen sol kezde Djon Uoker degen basqa aghylshyn tenizshisi endi ghana fransuzdardyng yqpalyna týse bastaghan Men  búghazynda ornalasqan Norambega degen eldi mekenge shabuyl jasaydy. Sol jerde ol bir ýndisting ýiinen keptirilgen 300 teri tabady. Búqanyng terisinen ýlken búl doqabany Uoker úrlap alyp ketip, Fransiyagha aparyp qymbatqa satady.

Endi bir aghylshyn matrosy Devid Ingrem belgisiz bir sebeppen 1568 jyly Meksikan búghazynda jalghyz  qaldyrylady. Atlant múhityn jaghalap soltýstikke  jayau tartqan matrosqa ýndister kómektesipti. Aqyrynda bir fran­suz saudagerine jo­lyq­qan ol Euro­pagha aman-esen jetip­ti. Sayahatshy elge kel­gennen keyin Ame­riy­kada    әdepki búqa­dan eki ese ýlken, qúlaghy úzyn, mýiizi qoy­dykindey iymek, jýni qalyng bir ja­nuar­dyng bar ekenin aitady.

Býkil HVI ghasyr boyy ýndister bizon­nyng terisin satyp, fransuzdardan myltyq, týrli temir búiym men ishimdik aldy. Búryn terisinen sadaqtyng oghy ótpeytin qajyrly januar endi  mushketting oghynan qy­na­day qyryldy.

HVII ghasyrdyng basynda shyghys biy­zon­darynyng tabyny teniz jaghalauynan  au­laq jýrgendikten ghana aman boldy.

1612 jyly ser Semuel Argoll qa­zir­gi Ontýstik Pen­silivaniya shtatynyng jerimen jýrip ótken­de «Dalamen jýrip kele jatyp ýlken siyrgha úqsas bir januardy kórdim. Olar óte kóp. Janymdaghy ýndister ekeuin atyp aldy. Ayuannyng eti óte dәmdi bolyp shyqty. Sýiegi auyr, bayau jyljityn búl januardy atyp alghan óte onay eken», - dep jazdy.

IYә. Onay. Ot qarumen atyp alghan óte onay edi. Al 1650 jyly Pier Bushe «Bizon dep atalatyn januardy endi  kezdestiru qiyn. Olar Kvebekten tórt jýz-bez jýz mili jerde ghana jýredi» dep jazdy.

Appalach taularynyng batys jaghynda olar әli  bar edi. Biraq HVII ghasyrdyng sonynda asudan lek-lek bolyp tógilip europalyqtar kelgenshe ghana.

Tarihta búlardy Amerikanyng úly jazyq dalasyn iygergen «erjýrek pionerler» dep ataydy. Al, shyndyghynda, europalyqtar qymbat ang terisi men altyn izdegen, jolyndaghy kezdesken tiri jәndikti ayausyz qyrghan jyrtqyshtar edi. 1720 jylgha qaray shyghys bizondary tolyqtay qyryldy. Azghantay bir top qana Allegan taularynyng jyqpyldaryna tyghylyp aman qaldy. Niu-Yorkting Zoologiyalyq qoghamynyng mәlimdemesi boyynsha 1790 jyldary Allegan taularynda jasyrynghan ýiirdegi bizondardyng sany nebary 400 eken.

Osy ýiirden tiri qalghan elu bizon 1799-1800 jyldyng qysynda  anshylardyng qorshauyna týsedi. Qalyng qargha batyp qozghala almay túrghan bizondardy «erjýrek pionerler» ayamay qyryp salady. Kelesi jyldyng kókteminde sol jerde bizonnyng búqasy men úrghashysy jәne kishkentay búzauy qorshaugha alynady. Úrghashysy men búzau óltiriledi, búqa qashyp ketedi. Biraq kóp úzamay ol búqany da  andyp jýrip atyp týsiredi.

Sodan song 1815 jyly Batys Virdjiniya shtatyndaghy Charliston qalasynyng manynan jalghyz bizon bayqalyp qalyp, dereu óltirilipti. Arada on jyl ótkende 1825 jyly anshylar Allegan tauynyng bir týkpirinde bizonnyng úrghashysy men búzauyn atyp óltiripti. Songhy shyghys bizondary osylay jer betinen kóshken edi.

Missisipy ózenining shyghysyndaghy alyp tabynnyng joyylghanyn eshkim «bayqamay» da qaldy. Keyinnen, jabayy Batysty iygerip, baghyndyrugha kelgen basqynshylar jana qyrghyn bastap, bizondardyng tarihynyng songhy nýktesin qoydy. Kanadalyq naturalist-jazushy E.Seton-Tompsonnyng aitysynsha, shamamen 1800 jylgha qaray Soltýstik Amerikada qyrghynnan aman qalghan bizonnyng sany 40 million eken. Bilteli myltyqpen qarulanghan  europalyqtar ýsh ghasyrdyng ishinde alghashqy ondaghan million bizondardy qyrsa, endi dayyn oqpen oqtalyp ýzdiksiz atylatyn shýrippeli myltyq qoldaryna tiygennen keyin, qalghan jer qayysqan bizondy bir ghasyrgha jetkizbey jusatyp saldy. Keneusiz aiuandyghy men maghynasyz qatygezdigi jaghynan alghanda, búl - adamzattyng tabighatqa qarsy jasaghan qylmystarynyng ishindegi eng auyry.

Oregon shtatynyng jazyq dalalary.  Búl jerde orman bizondaryn bir-birimen sabaqtas ýsh sebeppen jýieli týrde qyrghan. Birinshi, sebep - genosiyd. Anshylyqpen ghana kýn kóretin ýndisterding negizgi qoregi - bizonnyng eti. Yaghni, jer iyesi ýndisterdi  qoreginen  aiyru, ashtan qyru. Ekinshi sebep - bizonnyng terisinen týsetin payda. Ýshinshi sebep - jalpy  adam boyyndaghy, әsirese, Amerikany jaylay bastaghan basqynshylardyng tabighatyndaghy  tiri  jandy óltirip, qan tóguge degen qúmarlyghy.  «Túraqty armiya 30 jyldyng ishinde sheshe almaghan ýndisterding mәselesin bizon aulaytyn anshylar eki-aq jylda sheship berdi, - dep jazdy general  F.Sheridan. - Olar ýndisterding materialdyq negizin, azyq-týligin joyyp jiberdi. Olargha oq-dәri men qorghasyndy kóbirek jiberiniz, bizondardy qansha kerek bolsa, sonsha óltiruge, teri satugha rúqsat bersenizder boldy».

General Sheridan keyinnen kongresting bir mәjilisi kezinde bizon aulaytyn anshylargha arnap bir betinde óli bizon, bir betinde óli ýndis beynelengen medali, yaky ordendi taghayyndaudy úsynghan.

19-ghasyrdyng sonyna qaray Soltýstik Amerikanyng bizon menen maraldan bastap terisinen payda týsetin barlyq andary tolayymen joyylyp, nemese joyyludyng aldynda ghana túrghan. Búl kezdegi teri -doqabagha degen súranys úlanghayyr bolatyn. Ásirese, qara jýni salaqtaghan bizon terisinen tigilgen senseng ishik sol uaqyttyng sәni edi. HVII ghasyrdyng 40-jyldarynda Kanada men Qúrama Shtattardyng shyghysynda jylyna bizon terisinen tigilip satylghan búiymnyn  sany 90 mynnan asady eken. Alayda, búl hikayanyng bergi jaghy ghana. Taghy da E.Seton-Tompsonnyng kuәlandyruynsha, óltirilgen әrbir ýsh bizonnyn  bireuining ghana etin búzyp, әjetke jaratady eken. Ol az deseniz aitayyq, irelgen terining kóbi sol jerde maya-maya shópti jauynnan qorghaytyn brezent esebinde paydalanylypty.

Jýz myndaghan januarlar sharbysy ýshin óltirilipti. Eritip alghan maymen dóngelek maylapty. Bizonnyng tili delikates bolghandyqtan, as pisiretin aspazdar qoldaryna myltyq alypty. Alayda, qyrghynnyng basty sebebi, bizonnyng eti býkil kontiynentti shyrmap kele jatqan temir joldy salushylardyng negizgi qoregi bolghandyghynda.

HIH ghasyrdyng orta sheninde jylyna 2,5 million bizon óltiriletin. 1858 jyly Djeyms Makkey degen saudager 20 kýn boyy jýrip, bir tabyndy әzer jaryp ótken. «Preriya, sonau kóz kóretin jerge deyin tútasqan bizon tabyndary. Bizondardyng kóptiginen býkil dala qap-qara bolyp kórinedi» dep jazghan edi ol ózining kýndelik dәpterinde. Al, 5 jyldan keyin ol jerde birde-bir bizon qalmaghan.

1867 jyly «inion Pasifik reylroud» temir joly Sheyenn qalasyna jetip, bizondardyng songhy mekenining qolqa-jýregine endi. Temir túlparmen myndaghan aq nәsildi anshylar keldi. Temir jol tiri qalghan bizondardy eki tabyngha bólip tastady. Anshylarmen birge kelgen «sportsmender» de bizondardy aulaugha kirisken. Qandy qyrghynnyng nәtiyjesinde 3 mln. 158 myng januar óltirildi. Sonday «sportsmenderdin» biri Karver esimdi adam atpen shauyp otyryp, 20 minuttyng ishinde 40 bizon, al jaz boyy 5 myng bizon óltirgenin aityp maqtanypty. Búl ontýstik tabynnyng sony edi. Birneshe shaghyn ýiir qashyp qútylghanymen, «erjýrek mergender» quyp jýrip, olardy da joyghan. Tórt bastan túratyn songhy bizon әuleti 1889 jyly mustang aulaytyn anshylardyng kózine týsip qalady. Bizondar qaterdi sezip qashqanymen, qútyla almapty. Anshylar birneshe shaqyrym quyp, Allen degen bireui úrghashy­syn 4 ret atady. Bizon taghy 3 shaqyrym jýgirip, bir kólge týsedi de, tereng jerge baryp, anshylar quyp jetip atyp qúlatqansha sharasyz túra beredi. Qalghan 3 bizon da sol jerde óltiriledi.

Al soltýstik tabyn qystyng suyghynan jәne anshylargha qas ýndisterding arqasynda aman qalady. 1876 jylgha deyin osylay bolghan. Biraq kóp úzamay «Nozern Pasifik reylroud» temir joly ortalyqqa súghyna kirdi. Kóp úzamay Jer sharyndaghy bizondardyng songhy ýiiri typ-tipyl joyyldy.

1887 jyly preriyany aralap ótken aghylshyn naturaliysi Uiliyam Greb bylay dep jazghan edi: «Bizondar jýrgen soqpaqtar sayrap jatyr, biraq, bizondardyng ózderi joq. Jer betindegi eng kórkem degen januardyng bas sýiegi men qabyrgha, omyrtqalary әr jerde shashylyp jatyr. Key jerde sýiekti qant shygharatyn zauyttar men tynaytqysh óndeytin fabrikalargha jóneltuge dayyndap tau-tau qylyp ýiip qoyghan».

Amerikandyq alypsatarlardyng qolynan 75 million teri-doqaba ótipti. Búnyng kóbi temir jol arqyly shyghysqa jóneltilgen. Kezinde «Kanzas pasifik reylueyz» temir jolynyng әkimshiligi Uiliyam Frederik Koudy degen adamdy anshy retinde jaldapty. Búl adam 18 aidyng ishinde 4280 bizon óltiripti.

Temir jol kompaniyalary, sonday-aq, tiri nysanany jolaushylardyng ermegine de ainaldyrghan. Tabyngha myltyqtyng oghy jetetindey jerge kelgende poyyz jýrisin bayaulatady nemese toqtaydy da, terezeler ashylyp, jolaushylargha sportpen ainalysugha úsynys jasalady. Qaru menen oq-dәri aqysyz-púlsyz, temir jol kompaniyasy esebinen ýlestiriledi. Erkektermen qatar әielder de ang atyp kónil kóteripti. Januarlardyng eti ólekse esebinde jatqan jerinde qalady eken. Tek anda-sanda poyyzdyng qyzmetkerlerining biri týsip birneshe tildi kesip alyp kelip, dәmdep pisirip, hanymdar men myrzalardyng aldyna tartatyn bolghan.

Bizondardyng joyylghanyn jaqtaytyndar, búl tabighy final, osylay bolmay qoymas edi degendi aitady. Fermerlerge jer kerek, sondyqtan, bizondardyng joyyluy zandy deydi. Jappay qyrghyndy osylay aqtaghysy keledi. Al mamandardyng aitysyna qaraghanda, úlanghayyr dalagha fermerding maly da, bizondar da siyady eken.

Qalay bolghanda da, bizondar fermerlerge jer bosatyp beru ýshin joyylghan joq. Ol kezde onday oy eshkimning basyna kelmegen. Úly dalada fermer sharuashylyqtary keyin payda bolghan. Al bolghan isting aqiqaty qarapayym. Soltýstik Amerika kontiynentin kem degende 100 myng jyl jaylaghan, neshe júrtty etimen, sýtimen asyraghan, neshe órkeniyetting tiregi bolghan kórkem januar Europa jaulaushylarynyn, olardyng jaza kórmegen qamqúmarlyghynyng qúrbany boldy.

Al ýndister she? Olardyng taghdyry ne boldy? Áriyne, qarap qalmaghan, ózining aqtyly maly esepti bizondardyng qyrghyny bastalghanda, Tekumze, Oseola, Qara Súnqar siyaqty kósemder qol jinap, aq nәsildi anshylargha qarsy qozghalysty basqarghan.

Alayda Amerikanyng túraqty әskerine qarsy ala-qúla qarulanghan azghantay ýndis ne istey alady? Kóterilisting barlyghy ayausyz janshylyp, qangha batyryldy. Ar jaghy qasiret, qúldyq kep. Tiri qalghan ýndisterdi mal qúsatyp aidap rezervasiyagha qamaghan. Apach, komanchi, cheroky siyaqty birdi-ekili baghynbaghan jauynger taypalar ghana atysyp-shabysyp, qyrylyp jýrip Meksikagha ótken.

Ózining basty qoreginen, tabys kózinen, ekonomikalyq negizinen airylghan ýndis qoghamy qúldyrap keri ketti. Asharshylyq, qayyrshylyq, el kezip tilenshi bolu... Tentirep jýrgen ýndister jaulaushylardyng ermegine ainalghan. Olardy ang qúsatyp aulaghan (búl súmdyqtyng bir parasyn qazaqtyng belgili jazushysy Tólen Ábdikov ózining «Tozaq ottary jymyndaydy» atty povesinde bayan etken).

Belgili armyan psihology Alibert Nalchadjyan mynaday bir mysal keltiredi. Makleod degen amerikandyq avtor ózining otandasy, aq nәsildi amerikandyqtyng bir әngimesin jetkizgen. Qanghyryp kele jatqan ýndis әuletin bir fermanyng janynda ústap alghan nәsilshilder, bәrin qyrghyngha úshyratady. Eresek adamdardy óltirgennen keyin osy әngimeni aityp bergen adam, ortada, bir-birine ýreylene tyghylyp, kózderi móltildep túrghan ýndis balalargha taqap kelipti. Balalardyng kózine tesilip qaraghan jendet olardy «sýikimdi» dep tabady. Sol sәtte men búl balalardy 58- kalibrli myltyqpen atyp óltire almasymdy bildim, sebebi, ýlken oq balalardyng tәnin bólshektep, adam qaray almaytynday etip keter edi, sondyqtan men olardy 38 mm. revolivermen atam dep sheshim qabyldadym» depti jendet (qaranyz, A.Nalchadjyan «Agressivnosti cheloveka». - SPb., 2007. 436-bet).

Qúrmetti oqyrman, tanyp túrghan shygharsyz, 1932 jyldy. Tәrkileu. Qazaq halqynyng jarymynan astamyn jalmaghan kәmpeskeni. IYә, osylay bolghan. Osy kýni 32- jyldyng qyrghynyn Goloshekin óz betinshe úiymdastyryp edi degen «pikirler» aitylady. Kishi revolusiyany Goloshekin jogharghy jaqpen aqyldaspay ózi bastapty. Stalin búl jaqta ne bolyp jatqanynan tolyqtay beyhabar bolypty-mys. Bәri de... shylghy ótirik. Kremliding kelisiminsiz eshkim de sausaghynyng úshyn qimyldatpas edi.

Qysqasha aitsaq, tarih bylay bolghan. HIH ghasyrdyng ayaghy men HH ghasyrdyng basynda Reseyding sayasy sahnasynda Stolypin degen «kemenger» payda bolghan. Reseyde revolusiyalyq qozghalys kýsheyip, ýlken qyzmettegi sheneunikterdi bylay qoyghanda, patsha әuletining ózine qarsy qastandyqtar úiymdastyryla bastaghan kez. Stolypin terrorshylardyn, negizinen, kedeylengen búqara halyqtan ekenin jaqsy bilgen, sol sebepti Reseyding qara sharualaryn iyen jatqan qazaq dalasyna, Sibirge kóshiru kerek dep sheshedi. Osylaysha revolusiya men terrordyng oshaqtarynan alystaghan, jana jerde mal bitip bayyghan sharualar endi revolusiya men terrorgha emes, kerisinshe beybit ómirge, tynyshtyqqa beyim bolady, sebebi, revolusiya ony jighan dәuletinen aiyrady. Osylaysha, orta tap (sredniy klass) qalyptasady. Al sany kóp әleuetti orta tap bar jerde revolusiyagha eshqanday negiz joq, sebebi, orta tap reformanyng negizinde qalypty damugha mýddeli. Tamasha. Biraq, sharua ózining tamyr tartqan jerinde otyryp, iygilikti sol jerden jaratpaushy ma edi? Joq, jarata almaydy. Sebebi, pomeshikter, dvoryandar eshqashan da sharualargha óz jerin bermeydi. Memlekettik Dumadaghy pomeshikterding partiyasy ýnemi Stoly­pinge qarsy bolghan. Pomeshiyk­terdin, dvoryandardyng búl «prinsipshildigi» aqyrsonynda revolusiyadan keyingi Azamat soghysy jyl­da­rynda aq gvar­diyanyng jeniluine, mynjyldyq Resey imperiyasynyng kýireuine sebep bol­ghan. Qolyna qaru alyp, Birinshi dýniye­jýzilik soghysqa at­tan­­ghan orystyng mú­jyghy, pomeshikter men dvoryandar, so­ghys­tan keyin jerdi ýlestirip beremiz dep ótirik bolsa da uәde berse, sol pomeshik pen dvoryannyng jolynda óler edi. Resey imperiyasynyng tarihy, onyng syrtynda adamzat tarihy mýldem basqa arnamen damyr edi. Biraq, orys aqsýiekteri tiresip túryp alghan, eshtene de ózgertilmeydi dep kesip aitqan. Olardyng búl aqymaqtyghyn Lenin tamasha paydalanghan. Pomeshikterding jerin óz jerindey «ýlestirgen». Revolusiyadan keyin mújyqtargha jerdi de, sudy da, orman-toghaydy  da mәngi iyelikke  berem degen. Nәtiy­jesin­de, orys soldattary maydandy tastap jer bólisuge derevnyala­ryna qaytyp kelgen. Lenin osylaysha jeniske jetti. Al Azamat soghysy ayaqtalghannan keyin, ózine tiyesili jerde óz iygiligin tudyra bastaghan kulaktardy qalay qyryp, qalay alastaghany keshegi tarihtan belgili. Biraq, búl keyin bolghan tariyh. Al, biz Stolypiyn­nyng reformasyna qaytyp kelemiz. Býlikke beyim sharualardy shynynda da Sibir men Qazaqstannyng jerine kóshirip alyp kelgen. Búlardy qazaqtar pereselen nemese qarashekpen dep ataghan. Keyinnen Qazaqstan jerin jaulau isi ayaqsyz qaldy. Arada 50-60 jylday uaqyt ótkende baryp tyng iygeru degen atpen búrynghy sayasat óz jalghasyn tapty. Búl 1955 jyly bastalghan is. Bastaushy - Hrushev. Alayda, búl da keyingi tariyh. Biz endi 1932 jyldyng nәubetine qaytyp kelemiz. Qazaqtyng bastan keshkenining barlyghyn aityp jatu shart emes. Búl әldeneshe ret egjey-tegjeyli әngime etilgen taqyryp. Biz búl jerde Amerikanyng bayyrghy júrty - ýndister men saharanyng bayyrghy júrty - qazaqtardyng ortaq taghdyryn ghana atap ketpekpiz.

Ýndisterding tarihy jazyldy, qúqyq qorghaushylar, pasifister olardyng basyna kelgen nәubetti tәptishtep jazdy, aitatyn jerinde aitty. Al bizde mýldem basqasha bolghan. Biz ózimizding týbimizge jete jazdaghan sayasatty madaqtadyq. Osylaysha núrly bolashaqqa bara jatyrmyz dedik.

Men  1996 - 1998 jyldar aralyghynda «Zaman-Qazaqstan» qazaq-týrik gazetinde orys betining redaktory qyzmetin atqardym. Birde bas redaktor Júmabay Shashtayúly meni jәne jazushy Didar Amantaydy shaqyryp aldy da, «ekeuing memlekettik arhivke baryp, 32- jylghy ashtyq kezindegi «Sosialdy Qazaqstan» gazetining tigindilerin qarap maqala jazyp kelinder» dep tapsyrma berdi. Didar ekeumiz shiruge ainalghan gazetterdi oqyp otyryp týrshiktik. Gazette ashtyq jayly bir auyz sóz joq! Kerisinshe, sosialistik sharuashylyqtardyn, kolhoz-sovhozdardyng enbek maydanynda jetken jetistikteri jayynda shattyqqa toly maqalalar men reportajdardan ayaq alyp jýrgisiz.

Jerindi jaulap, elindi qyrghyngha úshyratqan basqynshyny madaqtatu, jyrlatu - «sosialistik» sistemanyng ghana qolynan keletin «múghjiza» shyghar. Osy Stolypin bastap, Lenin men Stalin jalghastyrghan, Hrushev taghy bir belge shygharghan isting qyr-syryn «úly jazushy» Soljenisyn ashyp berdi. Ózining Kremli kósemderine arnap jazghan «Kak nam obustroiti Rossii?» atty  maqalasynda ol Qazaqstannyng eng shúrayly, suly, nuly jerlerin tizip shyghady da, osynyng bәri orystyng jeri dep qorytady. Al Betpaqdala siyaqty shól men shóleyt jerlerdi alyp, bólinem dese, onda qazaqtardyng aldynan jarylqasyn dep «bata» beredi.

Búl Nobeli syilyghy laureatynyng auzynan shyqqan sóz bolsyn, meyli, әiteuir Reseyding neshe ghasyrlyq imperiyalyq sayasatynyng kýrmeui bolyp tabylady.

Key-keyde HIH ghasyrdyng ayaghy men HH ghasyrdyng basyndaghy bolyp ótken, adam atty pendeni mýldem jana qyrynan ashqan, tarihty búryn beymәlim jana arnagha búrghan oqighalar tizbegin kóz aldyna qayyra elestetesin, oigha batasyn. Osynyng bәrining sebebi ne, sebepkeri kim? Sayasy jәne agrarlyq reformalargha qashanda qarsy bolghan, sol sebepti revolusiya men terrorgha keng jol ashyp bergen orys aristokratiyasy ma? Búratana halyqtardy joyyp, bosaghan jerdi orystyng krestiyandaryna alyp bermek bolghan, osylaysha Reseyge tónip kele jatqan revolusiya tasqynyn toqtatpaq bolghan Stolypin be? Ákeden qalghan taqqa zansyz otyrghan, zansyz biylik qúrghan uzurpator, al imperiyanyng basyna búlt ýiirilgende búlghaqqa, anarhiyagha jol berip qoyyp jaybaraqat qarap otyrghan, aqyrsonynda ózining basyn jútqan Nikolay II me? Adamzattyng soryna jaratylghan Lenin men Staliyn, Troskiyler me? Karl Marksting eshqashan iske aspaytyn qiyaly teoriyasy ma?

Sebep kóp. Nәtiyjesi bireu - adamzat qangha batty. Alayda 1917 jyly bastalyp, 1991 jyly ayaqtalghan әleumettik eksperiyment barysynda әr halyq ózining jazmyshyna oray týrli nesibe tatypty. Al imperiyanyng jeteginen shygha almaghan, eng auyr nesibe búiyrghan halyq - әlbette, qazaq.

Revolusiya men Azamat soghysy jyldarynda Qazaqstannyng jeri maydangha ainaldy. Ary-beri josylghan qyzyldar da, aqtar da qazaqty qyrdy. Qazaq búdan da ótti.

1932 jyl kórden tirilip kelgen «Aqtaban shúbyryndy» edi. Qazaq búdan da ótti.

1937 jyl. Jalamenen bas ketken kez. Býkil Alashtyng qaymaghy joyyldy. Qazaq búdan da ótti.

1939 jyly findermen keskilesip bastalyp, 1946 jyly japonmenen jandasyp baryp әzer ayaqtalghan, jeti emes - jetpis jylgha sozylghan Ekinshi dýniyejýzilik soghys - býkil adamzattyng belin qayystyrghan úly maydan edi. Qazaq meldeginen qan keship búdan da ótti.

1953 jyly Stalin óldi. Ol ólimning súrqyltayy  da kishigirim soghys edi. Qazaq odan da ótti.

1955 jyl. Tyng bastalyp, soltýstik aimaqtar «beybit týrde» jaulanyp, Reseyding qúramyna kirdi dese de bolghanday edi. Qazaq odan da ótti. Er halqymyz osy zobalannyng barlyghyn moyymay keshti, qanday auyrtpalyq bolsa da qabaq shytpay kóterip aldy.

Keyde, qazaqtyng qily zaman, taghdyrdyng qanday talqysynan bolsyn jýgi ausa da aman shyghatynyn payymdap otyrghanda, «osy, Qúdaydyng ózi biz jaghynda emes pe eken» degen pendeshilik oy kókirekten jylt ete qalady. Kim bilipti. Bolmystyng biz týsinbeytin syrlary kóp qoy...

«Abay-aqparat»