Qasqyr...

Qasqyr turaly oilana qalsam, esime bala kezdegi bir oqigha orala qalady. Bizding bir kórshi aghamyz bar-túghyn. Sol bir kýni oida joqta, say jaghalap jýrip, tәjiriybesi joq bir bóltirikti atpen úryp alypty dep estidik.

Qasqyr...

Qasqyr turaly oilana qalsam, esime bala kezdegi bir oqigha orala qalady. Bizding bir kórshi aghamyz bar-túghyn. Sol bir kýni oida joqta, say jaghalap jýrip, tәjiriybesi joq bir bóltirikti atpen úryp alypty dep estidik.

Qasqyr kórmegen balamyz, qyzyqtap baryp tamashaladyq. Auyzy aqsiyp, esikting aldynda jatyr eken. Anshy aghamyz әlgi bóltirikti dingekke ilip qoydy da, kózimizshe terisin sypyryp aldy. Sodan keyin әlgi beysharanyng ap-aryq sýiegin artqy eki ayaghynan sýirep, qoranyng artyndaghy kýresinge aparyp, laqtyra saldy. Sol-aq eken, ayaday auyldyng ishi azan-qazan boldy da qaldy. Ánsheyinde aulagha kirgizbey, ars-ars etetin qabaghan nemis ovcharkalary, kóshede qúiryghyn qayqaytyp alyp, «batyrsynyp» jýretin tóbetter men tegin búldaghanday manghazdana jatatyn salpanqúlaq tazylar men bajyldaq kәndender de bir-birimen jarysqanday jiyirkenishti qynsylap, ýreyli ýrip, úsqynsyz úlyp, tapa tal týste úlarday shulap ketti. Biz an-tanbyz. Aghamyz: «Ói, ónkey sýmelek itter! Tiri itten óli bóltirik myqty eken, ә!» - dep bizge kózin bir qysty da, bir jaghyna shyrt týkirdi. Men anshynyng artynan quyp baryp, súraqtyng astyna aldym: «Agha, nege tamam it úlyp, sonshama qynsylap ketti? Álde olar myna bóltirikti ayap, joqtap jatyr ma?» - dedim. Agham myrs etti de: «Bauyrym, búl itter myna jaman bóltirikting iyisinen esi auysyp jatyr ghoy» - dedi de, ózi әlgindegi sypyrghan sarghysh terini qolyna ústap, garajyna kirip ketti.

Eshqashan qasqyrdy tiridey kórmegen, onymen betpe-bet jolyqpaghan itterdi múnday kýige týsiretin búl iyisting nendey qúdyreti bar?! Qasqyr turaly miynda tittey de aqparaty joq auladaghy it qaydan biledi ol turaly? Mәselening barlyghy gendik jadta boluy kerek. It ýshin qasqyr - tylsym jan iyesi. Biletinder qasqyrdy kórmegen iyt, alda-jalda oghan jolyghyp qalsa, ýruge de shamasy kelmey, jýregi jarylyp óledi deydi. Nede bolsa, qasqyrdyng ón-boyynan itting zәresin úshyratyn bir qorqynyshty ruhtyng bary aqiqat.

Qazaq ez jigitti «oy, it eken...» dep tómendetip, al, jýregining týgi bar azamatty «qasqyr jigit eken!» - dep maqtap jatady. Qasqyrdy qazaq qadir tútyp, atyn atamay «iyt-qús» dep menzep qana aitatynyng bala kezden bәrimiz bilemiz. Bylay qaraghanda, iyt-qús kóp jyrtqysh andardyng biri ghana ghoy deymiz. Degenmen, qasqyrgha kelgende qazaq balasynyng boyynda ýlken qúrmet, erekshe tolqynys payda bolatyny ras. Onyng sebebi de bar. Biz týrki bolghandyqtan, ózimizdi Bóriden taradyq degenge senemiz. Sengimiz keledi soghan. Sebebi, bóridey batyl, aqyldy hәm symbatty bolghymyz keledi. Babalarymyz bórili bayraq ústap, ghasyrlar boyy jerimizge súqtanghan qansha jaudyng meselin qaytaryp, jeniske jetip otyrghany - bizding qanymyzda erekshe maqtanysh sezimin oinatady.

Ejelgi týrkilerding eng basty totemi - Kók bóri bolghan. 1968 jyly Mongholiya territoriyasynan tabylghan eskertkishte ayaq-qoly joq balanyng suretining astynda qasqyrdyng sureti somdalghan. Bey-Shy jәne Suy-Shy degen qytay jylnamashylaryng derekterine sýiensek, eskertkishtegi bala beynesi kelesi oqighanyng keyipkeri.Ghún taypalarynyng eng tekti taypasy kórshi taypalardyng soqqysyna úshyrap, tegis opat bolghan eken. Ashina atty toghyz jastaghy myna balany daladan qasqyrdyng qanshyghy tauyp alyp, taugha alyp ketip, asyrapty desedi. Keyin ekeuining arasynan shekesi torsyqtay on úl dýniyege kelip, týrki tildes halyqtardyng negizin qúraghan on iri әuletke ainalypty-mys. Ashina degen ejelgi týrki tilinen audarylghanda «eng basty, aspan tektes bóri» degendi bildiredi eken. Búl әriyne anyz. Múnday anyzdy biz Italiya tarihynan da jaqsy bilemiz. Búl jerde biz qasqyrdyng sýtin emip, aman qalghan, erjetkesin Rimning negizin qalaghan Romul men Rem jayly anyzdy aityp otyrghanymyzdy oqyrman qapysyz týsindi dep esepteymiz. Slavyan halyqtarynyng anyz-әfsanalarynda qasqyr zúlym, japqynshy jyrtqysh ang retinde suretteledi. Mýmkin ol bizding babalarymyzdyng Euraziya kenistiginde saltanat qúryp túrghan kezin suretteytin dýnie bolar dep jipting bir úshyn shygharyp qoyalyq...

Jalpy, qasqyr totemi әlem halyqtarynyng barlyghynda bar. Mәselen, qazaqqa bauyr halyq - bashqúrt últynyng atauy «bas bóri» degen maghynany beredi. Tatar halqy ózderin «aq qasqyrdan» taraghanbyz dep esepteydi. Kóptegen týrki tildes taypalardyng tuynda bórining basy beynelenetin bolghan. Onymen qosa, han, qaghan bitkenning barlyghy ózin bórimen tenestirip otyrugha qúmar bolatyn. Mysaly, әlemning әmirli biyleushisi Shynghyshan ózin Kók bórining ruhy qoldaytynyna imanday senetin jәne barlyq jauyngerlerin qasqyrday ailaly, qayratty qylyp tәrbiyelegeni belgili.

Anyzdyng payda boluyna da bir sebepting boluy zandy dep bilemiz. Ol ýshin qasqyrdyng tabighatyna, minez-qúlqyna ýnilip kórelik. Jalpy, qasqyr ózge týz taghylaryna qaraghanda, erkindiksýigish an.

Andar patshasy dep jýrgen esineuik arystandy sirkten talay kórgenimiz bar. Jabayy tabighattaghy ómirde, býkil prayd osy bir jalqau, jaly jalp-jalp etken bir ez mysyqty asyraydy da jýredi. Sosyn әlgi bayghústardyng taban et, manday terimen tapqan etti әlgi «batyr» aqyryp kelip, ózi jeydi. Sosyn bala-shaghasyna qaldyghyn berip, úiyqtaydy. Birtýrli syilaymaymyn osy bir erinshek nemeni! Ári arystandy ang patshasy degenge moyysúnbaymyn da!Oghan qaraghanda jolbarys kishkene qúrmet sezimin oyatady. Jә, ol basqa mәsele.

Qasekene oralayyq. Sirkte qasqyrdyng óner kórsetip jýrgenine eshkim kuәlik ete almaydy. Qasekeng tәkappar, kerbez hәm derbestikti sýiedi. Qasqyr, eng aldymen, kózsiz batyrlyqtyng simvoly. Kez kelgen aiqasta qasqyr ne jengenshe, ne ólgenshe alysady. Qasqyr ólekse jeuden qashady. Yaghny óz boyyn, aghzasyn taza ústaydy. Qasqyrdyng bórisi basqa maqúlyqtargha qaraghanda monogamdy. Demek, ózge andarmen salystyrghanda qasqyrdyng erkegi «zinaqorlyq jasamaydy» jәne ózi tandaghan bir ghana qanshyqqa adal bolady. Bóri - ýiir ishinde temir tәrtip ornatatyn, ózine tiyesili aimaqty jan-tәnimen qorghaytyn, qolastyndaghy shabuyldaushysy bar jauyngerlerdi bir maqsatqa júmyldyra biletin, bóltirikter men әrtýrli sharuagha mindetti irili-úsaq qasqyrlardy әdil basqaratyn Qaghan.

Sondyqtan bizding Ashina tekti babalarymyz qasqyr tabighatyn jaqsy bilgendikten, óz taypalaryndaghy ómirdi bórining basqaru stiyline úqsastyryp otyrugha tyrysqan dep oilasaq qatelespeymiz. Taghy bir shtriyh. Qasqyr eshqashan ýrmeydi. Ol tek úlidy. Al, onyng úluy neni bildiretinin ghylym san saqqa joridy. Bizdinshe qasqyrdyng úluy - kók bórining Kók Aspanmen dialogy.

«Abay-aqparat»