Kәri tarihta Fransiyanyng órkendegen jәne qúldyraghan kezderi de boldy. Imperator Napoleon Bonaparttyng kezinde elding damyghany sonshalyq, әskery kýsh-quaty artyp, kýlli Europany jaulap, qol astyna qaratty. Reseyden ghana tauy shaghylyp, shegingen edi. Birinshi dýniyejýzilik soghystan keyin Fransiyanyng әleueti mýldem tómen týsip ketti de, esesine shyghystaghy kórshisi Germaniya erekshe qarqynmen damy bastady. 1933 jyly ýkimetke Adolif Gitler bastaghan fashizm kelip, el ekonomikasynyng kóp bóligin jappay qarulandyrugha júmsady. Fashizm 1940 jylgha deyin Angliyadan basqa Europa elderining kóp bóligin jaulap aldy. Sol elderding biri Fransiya da soghys qaru-jaraghynyng әlsizdiginen Germaniyagha tize býkti. Endi Fransiyagha fashizmnen qútqaratyn erik-jigeri kýshti, batyl sheshimder qabyldaytyn jan kerek boldy. Onday jan Sharli de Golli edi. Fransiya halqy kýni býginge deyin ony Otandy jaudan qorghap qalghan «general de Golli» dep ataydy. Keyindeu Fransiyanyng preziydenti qyzmetine saylanyp, otar eli Aljirding tәuelsizdigi jónindegi kýrdeli mәselelerdi basyn qauipke tige otyryp ong sheshken. Elding ishki jәne syrtqy sayasatyn jýrgizude útymdy qadamdar jasap, ekonomikasyn kóterdi.

***

Kәri tarihta Fransiyanyng órkendegen jәne qúldyraghan kezderi de boldy. Imperator Napoleon Bonaparttyng kezinde elding damyghany sonshalyq, әskery kýsh-quaty artyp, kýlli Europany jaulap, qol astyna qaratty. Reseyden ghana tauy shaghylyp, shegingen edi. Birinshi dýniyejýzilik soghystan keyin Fransiyanyng әleueti mýldem tómen týsip ketti de, esesine shyghystaghy kórshisi Germaniya erekshe qarqynmen damy bastady. 1933 jyly ýkimetke Adolif Gitler bastaghan fashizm kelip, el ekonomikasynyng kóp bóligin jappay qarulandyrugha júmsady. Fashizm 1940 jylgha deyin Angliyadan basqa Europa elderining kóp bóligin jaulap aldy. Sol elderding biri Fransiya da soghys qaru-jaraghynyng әlsizdiginen Germaniyagha tize býkti. Endi Fransiyagha fashizmnen qútqaratyn erik-jigeri kýshti, batyl sheshimder qabyldaytyn jan kerek boldy. Onday jan Sharli de Golli edi. Fransiya halqy kýni býginge deyin ony Otandy jaudan qorghap qalghan «general de Golli» dep ataydy. Keyindeu Fransiyanyng preziydenti qyzmetine saylanyp, otar eli Aljirding tәuelsizdigi jónindegi kýrdeli mәselelerdi basyn qauipke tige otyryp ong sheshken. Elding ishki jәne syrtqy sayasatyn jýrgizude útymdy qadamdar jasap, ekonomikasyn kóterdi.

***

Sharli de Golli jas kezinde Sen-Siyredegi әskery mektepke oqugha týsti. Múnda kursanttar kýn sayyn armiyadaghyday qatang әskery dayyndyqtan ótetin. Sharli de Golliding ózi qúralpy balalardan ereksheligi boyynyng úzyndyghy men múrnynyng ýlkendiginde edi. Tanerteng sapqa túrghanda basqalar aldyngha jaqta túrghan soghan qarap boy týzeytin. Qúrdastary onyng úzyn boyyna qarap «dlinnoy sparjey», ýlken múrnyna qarap «sirano» dep әzildep jýrdi. Ol ózgelerden ózin joghary ústaytyn da. Kópshil de emes edi. Sondyqtan bolar әskery mektepte syrlas dostary da óte az boldy. Biraq oqytushylary onyng kitaptan bas almaytynyn, әri fransuz armiyasynyng qúrylymyna syn kózben qaraytynyn bayqap jýrdi.

De Golli 1912 jyly әskery mektepti bitirgen son, kishi leytenant sheninde Fransiyanyng soltýstik jaghyndaghy 33-shi jayau әsker qúramyna jiberilgen. Osy jerde ol ózine ýlken yqpal etken polkovnik Filipp Petenmen tanysyp, keyin onymen arazdasyp qalghan. Áskery karierasyn kesh bastaghan Peten juyrda ghana polk komandiyrine taghayyndalghan edi. Ol bastapqyda jas leytenanttyng zerektigin bayqap, erekshe kónil bóldi. Áskery talantyn kýnnen kýnge shynday týsken De Golli az jyldardyng ishinde-aq jattyghularda, sonday-aq әdis-tәsil qoldanuda birqatar kórsetkishter boyynsha ústazyn basyp ozdy. 1914 jyly, birinshi dýniyejýzilik soghys kezinde, 20 jasar de Golli Sharl Lanrezak basqarghan 5-shi armiya qúramynda Dinan janyndaghy úrysqa alghash ret kiristi. Alayda jaralanyp, gospitaligha emdeluge jiberilgen. Onda jazylyp shyqqan song soghysqa qayta oralady. Ony barlau bólimine auystyryp, manyzdy tapsyrmalardy oryndaugha júmsaghan. Germaniya әskery bazasynan asa manyzdy mәlimetter týsirgeni ýshin kapitan ataghy berildi. 1916 jyly Verden manyndaghy shayqasta ol taghy auyr jaralanyp, esinen tanyp jatqan jerinen tútqyngha týsedi. Alayda fransuzdar ony óldige sanap, otbasyna: «Kapitan de Golli óz soldattarymen qorshaugha týsip qalsa da jankeshtilikpen soghysty. Ol barshamyzgha ýlgili jauynger boldy» degen habar jibergen.

De Golli әskery tútqyndar lagerinde bes ret qashugha әreket jasaydy. Biraq beseuinde de sәtsizdikke úshyraghan. Qashyp shyghuyna boyynyng úzyndyghy da keri әser etti. Qasha bergen song ony lagerden lagerge auystyryp otyrdy. Eng sonynda bavardyng Ingolishtat qorghanyndaghy 9-shy qashqyndar bóligine jayghastyrdy. Ol sol lagerde Reseyding qolgha týsken ofiyseri Mihayl Tuhachevskiymen tanysady. Tuhachevskiy onyng jabyranqy jýzine qarap: «Qaymygha berme, bizding bolashaghymyz alda», - dep ýmittendirip jýrdi. Al ol bolsa juyqta soghystyng bitetinin, elge oralatynyn aitqan. De Golli soghys ayaqtalghan kezde, 32 aidan song tútqynnan bosatylghan. Bir jyldan song de Golli Polishagha әskery kenesshi etip jiberiledi. Ol sondaghy әskery uchiliyshede sabaq bere jýrip, Sovettik Rossiya әskerimen soghysyp jatqan polyak jauyngerlerine әskery núsqaushy retinde shayqasqa aralasqan. Taghdyrdyng soqtyqpaly soqpaghyna ne daua. De Golli Polisha jerindegi Qyzyl Armiyamen soghysta Tuhachevskiymen bir-birine jau retinde qayta úshyrasqan. Polisha ýkimeti onyng Varshavany qorghaudaghy kómegin joghary baghalap, medalimen marapattady. Ol 1922 jyly Polishadan oralghan son, tәtti tagham shygharushynyng qyzy Ivonn Vandrudy bir kórgennen únatyp, kónildi keshterge shaqyrady. De Golliding bir osal jeri biyley almaytyn. Ol qyzben onasha otyryp, sóilesip jýredi de 1921 jyly 21 sәuirde «Svyatoy Devy» kafedralidy soborda nekelerin qiyady. Erli-zayyptylyr ýsh balany ómirge әkelgen. Ol Sen-Siyre әskery mektebinde tarih pәninen sabaq berip jýrip, Parij әskery akademiyasyna oqytushy bolyp auysady. Onda bayyrghy ústazy Filipp Peten sabaq beretin. Ol ózining dәristerinde oqu ornynyng basshylaryna jagha bermeytin mәselelerdi qozghap jýrdi. Sonday-aq ol «tónkerisshil» әskery iydeyalardy jәne soghys әdisteri men ailalary boyynsha әr aluan әskery bólimderding birlese qimyldauy jóninde teoriyalyq dәrister oqydy. Onyng búl ózimbilemdigi akademiya basshylarynyng kóniline jaqpady. De Golli ózine olardy qarsy qoya otyryp, alghan betinen qaytqan joq. Armiya basshylyghy da onyng tym ózimshildigin jaqtyrmady. Sonyng saldarynan ol tiyisti әskery ataqtaryn da ózgelerden keyin alyp jýrdi.

1927 jyly de Golli jayau әsker polkining komandiyri bolyp taghayyndalyp, Germaniyanyng Reyn oblysyna jiberiledi. Ol sol kezde-aq Avstriya Germaniya basshylyghy Polishagha shabuyldaytynyn aldyn-ala aitqan bolatyn. Áskery akademiyada oqyghan dәristeri negizinde ol «Myltyq qanjarynyng úshymen» jәne «Bolashaqtyng armiyasy» atty kitaptaryn jaryqqa shyghardy. Ol birinshi kitabynda әskery basshynyng qasiyetterining qanday boluy kerektigin talqygha salady. Sonymen birge jayau әskerding әue kýshteri men tanki shabuylynan keyingi әreketterine, qorghanys qimyldaryna da keninen toqtalghan. Alayda onyng búl teoriyalyq enbekterin armiya basshylyghy qoldanysqa endirmeydi. Ony ekinshi dýniyejýzilik soghys kezinde nemis armiyasy jýzege asyrdy. De Golli sonda da óz әskery teoriyasynan qaytqan joq. «Armiyanyng bolashaghy» (1934 jyl) atty ekinshi kitabynda aldaghy soghysta aviasiya men tanki әskerlerining sheshushi rolin, sonday-aq soldattardyng kәsiby dayyndyqtary jóninde jazghan. Ókinishke qaray, onyng búl iydeyasy da fransuz generaliytetinen qoldau tappaydy.

1937 jyly de Gollige polkovnik sheni beriledi. Sol jyly ol ózining búrynghy ústazy, keyin qorghanys ministri bolghan Filipp Petenmen úrsysyp qalghan. Oghan myna bir jaghday sebepshi bolady. Peten ózining kitabyn shygharmaqshy bolady da, jazugha shorqaq bolghan song da Golliding kómektesuin ótingen. De Golli qarsy bolmaydy. Kitap dayyn bolsa da Peten ony baspagha bermey ústap otyrghan. Kitapty jazghan de Golli ekenin júrt bilip qoyy mýmkin. Golliding óz oiynan qosqan soghys tәsilderimen mýldem kelise almaghan. Arada birshama uaqyt ótken son, de Golli onymen kelise otyryp kitapty «Fransiya jәne onyng armiyasy» degen atpen jaryqqa shygharady. Peten kitaptyng aldyn-ala kelisimnen bólekteu bolyp shyqqanyn kórip, qatty ashulanyp, ony qoldap otyrudan bas tartqan. 1939 jyly de Golli 5-shi tanki armiyasy toptarynyng qolbasshysy bolyp taghayyndaldy. Kóp keshikpey de Golli aldyn ala aitqanday Germaniya Polishagha shabuyl jasap, ekinshi dýniyejýzilik soghys bastalady.

Fransuz ýkimeti soghystaghy tankining rolin jete baghalaghan joq. Oghan sebep ministr Peten de Gollidi jek kórgendikten onyng armiyany tankimen jaraqtandyru jónindegi iydeyasyn der kezinde qoldamady degen pikir bar. Búl uaqytta fransuz komandovaniyesi de Golliding iydeyasynan bólekshe general Morisa Gamelenning qorghanys doktrinasyn qabyldap qoyghan bolatyn. Germaniyamen aradaghy shekarany kýsheytu ýshin Peten úzyndyghy 400 shaqyrymgha sozylghan «Majino syzyghy» atty qorghanys shebin qúrugha búiryq bergen. Solay «okop» soghysy teoriyasyna arqa sýiegen Peten german qaterining betin qaytarudyng basqa is-sharalaryna asa mәn bermedi. Nemister sol shekara shebine jaqyndap kelip qalghan edi. Búl kezde german armiyasy Polishany, Daniyany jәne Norvegiyany basyp alghan bolatyn. 1940 jyldyng mamyrynda Germaniya әskeri Gollandiya men Beligiyagha basa kóktep kirdi. Búghan jauap retinde Fransiya men Angliya da armiyalaryn Beligiyagha kirgizgen. Alayda nemister «Majino» qorghanysyn soltýstik jaghyndaghy Ardenn taulary arqyly ainalyp ótip, birneshe dýrkin shabuyl jasap, fransuz jerine basa-kóktep kirdi. Nemister negizgi kýshti tankterine salghan jәne búl útymdy shyqty da. Olar de Golliding jayau әsker, aviasiya, tanki bólimderining birlese úrys qimyly jasau turaly teoriyasyn tamasha qoldanyp, ýlken jeniske jetti. Al fransuzdarda soghysqa deyin bar joghy eki-aq tanki polki boldy. Olar tankining rolin keyindeu týsinip, kóptep shyghara bastaghanda uaqyttan kesh qalghan edi. Sol jyly de Golli 4-shi tanki diviziyasynyng komandiyri bolyp taghayyndalghanda, onyng qaramaghynda nebәri 150 tanki ghana boldy. Sonyng ózinde ol 17-19 mamyr kýnderi Viligeliman fon Leebanyng tanki tobyna ontýstik jaghynan ýsh ret soqqy berip sheginuge mәjbýr etti. Búl fransuz armiyasynyng sol soghystaghy jalghyz ghana jetistigi bolyp sanaldy. Batyrlyghy men tapqyrlyghy ýshin Polya Reno ýkimeti de Golli qorghanys ministrining orynbasary qyzmetine taghayyndap, Parijge shaqyrdy. Al búl kezde nemis armiyasy keng kólemde shabuyl bastaghan edi. 1940 jyly 28 mamyrda Belgiya jenilgenin moyyndady. Al 14 mausymda nemister Parijdi basyp aldy. Peten nemistermen kelisim jóninde shartqa qol qoyyp, Fransiyanyng ontýstigindegi shaghyn qala Vishiyde jana kabiynetin qúrdy. Sodan bastap fransuz ýkimeti әr isine Germaniyanyng rúqsatymen kirisetin boldy. Ýsh kýnnen song de Golli britan әskery úshaghymen Angliyagha barghan. Óitkeni onyng últtyq kýresker retinde Fransiyada qaluy ómirine qauipti edi. Sonda britan premier-ministri Uinston Cherchilli ony jyly qabyldap: «Kishkentay ghana úshaq Fransiyanyng ýlken maqtanyshyn alyp keldi» dep әzildegen eken. Biraq artynsha onyng de Gollige qarym-qatynasy mýldem ózgerip shygha keldi.

De Golli әueli Fransiya aimaghyna habaryn taratatyn britan radiosynan efirge shygharudy talap etti. 18 mausymda onyng fransuz halqyna ýndeui efirden taraldy. Ol «Erikti Fransiya» úiymyn qúru turaly habarlady. Peten kabiyneti ony qashqyn retinde syrttay ólim jazasyna kesti. Fransuzdardyng shyn patriottary de Golliding ýndeuine qúlaq asyp, «Soprotivleniye» qozghalysy úiymyna mýshe bolyp kirip, barlyq baghytta kýresterin bastady. Kóp keshikpey fransuzdar de Gollidi «18 mausym adamy» dep atap, jaumen soghysta ony erjýrek kýreskerding simvolyna ainaldyrdy. Alayda joghary komandovanie ýshin ol armiyadan qashqan jәne Otanyn qaldyrghan qashqyn ghana boldy. Sondyqtan ýndeuine qúlaq asqan da joq. Al Peten birinshi dýniyejýzilik soghystyng batyry atandy. Cherchilli de ony óz Otanyn qorghaugha jaramsyz adam degen oida bolghan. Onyng «Erikti Fransiya» úiymyn fransuz әskerleri qolday ma, qoldamay ma - ol jaghy da belgisiz boldy. Sonda da onyng «Erikti Fransiya» Úiymyn basqarudan basqa joly joq edi. Qarsylyqtargha qaramastan de Golli solay istedi de.

1940 jyly tamyz-qyrkýiek ailarynda de Golli Vishy ýkimetinen Afrikadaghy otarlyqtyng ortalyghy bolghan Dakardy tartyp alugha kiristi. Cherchilli Germaniya sol jerden әskery bazasyn qúryp qoya ma degen qauippen de Gollige qosyldy. Alayda vishindikter olardyng shabuyldaryn qaytaryp, de Golliding oiyn jýzege asyrmay tastady. De Golli da alghan maqsatynan qaytpay ózining emissarlaryn Afrikadaghy otar elder Chad pen Kamerunge attandyryp, eshqanday qarsylyqsyz ózine qaratyp aldy. Odaqtastar da óz territoriyasyn úlghaytu ýshin Afrika otar elderin baqylap túratyn Vishy basshylyghymen de Golli kelmey túryp, kelisimge keludi jón kórgen. Osy maqsatpen AQSh preziydenti Ruzvelit Peten orynbasary admiral Darland pen general Anry Jirony óz jaghyna shygharyp aldy. Ruzvelit de Golliding órkókirektigi men birbetkeyligin jek kórgeni sonshalyq, ony Madagaskargha gubernator etip jiberudi úsyndy. De Golli AQSh-tyng búl úsynysyna qarsylyghyn bildirdi. Alayda uaqyt ótken sayyn de Golliding jaqtastary kóbeye týsti. Onyng radiodan «Men - Fransiyamyn!» degen sózinen keyin mýldem artty.

1943 jyly fransuz últtyq komiyteti qúrylyp, oghan de Golli men Jiro jetekshilik etti. Biraq fransuzdar uaqyt óte kele Jironyng AQSh-tyng aitqanynan shyqpaytynyn týsinip, ony qarasha aiynda jetekshilikten bosatty da, de Golli komiytetti jeke ózi basqardy. 1944 jyly 6 mausymda odaqtastar әskerleri (Amerika men Angliya) Normandiyagha әue arqyly týsirildi. 25 tamyzda «Erikti Fransiya» әskerlerimen birlese otyryp, Parijdi jaudan bosatty. Parij ýshin soghysta Gitler óz generaly Ditrih fon Sholitiske qalany qalayda bermeudi tapsyrghan. Biraq generaldyng furier búiryghyn oryndaugha shamasy kelmey qaldy. Premier-ministr Peten de nemister jaghynda bolghan edi. Sondyqtan oghan Otandy satqan jan retinde ólim jazasy kesilgen bolatyn. Alayda de Golli ony ómirlik týrmege jabumen almastyrdy. Jenisten song de Golli uaqytsha ýkimet jariyalap, kelesi kýni jenis paradyn ótkizdi. 1945 jyly de Golli Fransiyanyng premier-ministri bolyp saylandy. Ol ózining alghashqy júmysyn Fransiyanyng halyqaralyq bedelin kóteruden bastady. Alayda ýsh aidan son-aq ol óz ótinishimen qyzmetten ketti.

Shampanida onasha otyryp, «Áskery ómirden estelikterim» atty kitabyn jazyp shyqty. Kitap 1954 jyly jaryq kórdi. Eki jyldan song qayta basyldy.

1947 jyly de Golli «Fransuz halyqtarynyng birligi» dep atalynghan partiya qúryp, sol kezde ýkimet basynda otyrghan kommunistermen kýres jýrgizdi. Qazan aiynda onyng partiyasy munisipaldyq saylauda qyryq payyz dauys jinap, jeniske jetti. Alayda onyng partiyasyna Vishy ýkimeti kezindegi adamdar kirip ketken edi. Saylaushylar olargha senimsizdik bildirumen boldy. Búl kezde otar elder óz tәuelsizdikteri ýshin kýres jýrgizip jatqan. Otar elderdi ústap qalu Fransiya ýshin kóp shyghyngha týsip, halyqaralyq bedeli de tómendey berdi. Ýndiqytay týbegindegi elder kýrespen óz tәuelsizdigin aldy. Olardan song Aljir halqy tәuelsizdigi ýshin kóterildi. Fransiya halqy ózderine kýshti basshy kerek ekenin sezine bastady.

1958 jyly 1 mausymda de Golli Fransiyanyng Últtyq jiynyna óz shartyn qoydy. Eger Últtyq jiyn óz júmysyn tórt aigha toqtatyp jәne biylikti jarty jyl boyyna tolyq Preziydentting qolyna beretin bolsa, konstitusiyagha ózgerister endirilse ghana el Preziydenti bolugha kelisim beretinin jetkizdi. Ol solay kópshilik dauyspen qayta biylikke keldi. 4 mausym kýni qaqtyghystan bolghan tәrtipsizdikti basu ýshin Aljirge bardy. Mausym kýni ýlken minberden sóz sóilep, el halqyn quanyshqa bólentti. Elge oralghan song konstitusiyagha ózgerister engizumen ainalysty. Onyng ózgeristerin jalpyhalyqtyq talqylauda tolyq qoldady. De Golli bastaghan «Jana respublika odaghy ýshin» partiyasy jalpyhalyqtyq saylauda jeniske jetip, el Preziydenti atandy. Ol alghashqy kýnnen-aq Aljir mәselesimen ainalysyp, Fransiya kómegine arqa sýiey otyryp, Aljir ýkimetin tek aljir últynan ghana qúrudy úsyndy. Onyng búl úsynysy aljirlikter tarapynan qoldau tapty. Alayda tolyq sayasy tәuelsizdik ýshin aljirlikter kýresin toqtatpady. 1962 jyly 5 shildede Aljir tolyq tәuelsizdikke de Golliding fransuzdar biyligi qarsylyqtaryna moyynúsynbaghan tabandylyghynyng arqasynda qol jetkizdi.

Kólbay Adyrbekúly

«Týrkistan» aptalyghy, 01. 03. 2012 jyl