Saytymyzda ghasyrymyzdyng zanghar túlghalarynyng biri Serikbol Qondybaydyng osydan 10 jyl búryn «Shejire degenimiz – dalbasa» atty maqalasy jaryq kórgen bolatyn.

Sondaghy abyz jannyng qalamynan shyqqan myna joldar oilantbay qoymaydy: «Rushyldyqqa tek auyl qazaghy ghana emes, әbden orystanyp ketti degen qazaqtyng ózi beyim túrady. Onyng qolyna biylik tizgini tiyse boldy, ol lezde rushyl bolyp shygha keledi. Osy orayda studenttik kezdegi ózim kuә bolghan bir jәitti aitqym keledi. Bizding fakulitette gidrologiya degen pәnnen sabaq bergen bir oqytushy bar edi. Familiyasy qazaq bolghanymen aty-jóni qazaqtikine kelinkiremeytin. Bes jyl ishinde birde-bir ret qazaqsha sóilegenin kórmegen osy múghalimimiz aty-jónin «Mingash Harisovich» deytin bolghandyqtan ne tatar, ne shatys nәsildi bireu shyghar dep oilaytynbyz. 1990-1991 jyldardyng birinde osy kisi fakulitetting dekany bolyp taghayyndaldy. Bir kýni keshke jataqhanada túryp jatqan aspiranttyng ýlken vatman bir kisining ata-tegining shejiresin jazyp jatqanyn kórip, «mynau kimning shejiresi?» dep súraghanymyzda, «dekandiki» dep jauap berdi. Qolyna shaghyndau bolsa da mansap jýgeni tiygeni sol eken, әlgi qazaqsha bilmeytin qazaq ziyalymyz ýshin ru mәselesi aktualdy sharuagha ainaldy. Al, osynday metamorfozalar qazaq tarihynda az bolghan dep aita alamyz ba? Áriyne, joq», degeni.

Osy faktordy orys tildi BAQ ýnemi nazarda ústaydy. Oghan mysal Merey Sýgirbaevtyng exclusive.kz saytynda shyqqan «Traybalizm - moshneyshiy faktor obediyneniya kazahov» degen maqalasy. Osy traybalizmning dәl qos aiyr tilge bólingendigi qazaq tildi ortada ýnemi nazardan tys qalady. Keyde «tabu» salynghan taqyryp pa dep te oilap qalasyn.

Bizding aitpaghymyz qazirgi orys tildi qandastarymyzdyng orys tildi qazaq traybalizmin ómirge әkelgendigi. Búl prosesting 1980-shi jyldardan bastau alghandyghyn eshkim eskergen emes. Atalghan qúbylysty orys tildi akademik Bulat Kumekov: «Rodoplemennoy prinsiyp, prisutstvuishiy v podsoznaniy lubogo kazaha, doljen toliko ukreplyati nashu samobytnosti, a ne razdelyati y oslablyati nas», - dep aqtaydy.

Endi biz nege osy rushyldyqty birinshi sóz etip, maqalanyng basty túzdyghyn keyingi qaldyryp otyrghan sebebimizdi týsindiruge kósheyik. Bar bәle Núrtay Mústafaev syndy orys tildi ziyaly qauym ókilderining «Qazaq tili joyylsa da, rushyldyq joyylmaydy» degen qauipti iydeyalyq konsepsiyalarynan tuyndap otyr. 

Qorday oqighasynyng bir jyldyghyna qatysty orys tildi BAQ-ta kóptegen saraptamalyq materialdar shyqty. Sonyng ishinde qmonitor.kz saytynda «Áyteuir bir bolatyn tragediya. QR últ sayasatty nege kýiredi//Ojidaemaya tragediya. Pochemu nasionalinaya politika v RK poterpela krah?» jәne «Qorday topalany: bizdi sabaq alugha ýiretpegen tragediya//Kordayskoe poboiyshe: tragediya, kotoraya nichemu nas ne nauchila» atty qos birdey maqala jariyalandy.

Bizdi alang etkeni de osy songhy maqala boldy. Onda jurnalist Sәule Isabaevagha etnosayasatshy, tarihshy Nurtay Mustafaevtyng «Kordayskoe poboiyshe: tragediya, kotoraya nichemu nas ne nauchila» atty súhbatyndaghy onyng ómirlik tu etip ústanghan jikshildik iydeyalary boldy. Oghan deyin atalghan ghalym qazaqty «asfalittyq» jәne «auyldyq» dep ekige bólip zertteu kitaptaryn jazghan bolatyn. 

Nurtay Mustafaev

Bizdi últshyl retinde shoshytqany «Qazaqstan qoghamy búdan qanday sabaq aldy?», dep qoyylghan Sәulening saualyna Núrtay:

«Bizding qogham birtekti bolmaghandyqtan olar Qorday oqighasyn әr týrli qabyldady. Kóptegen azamattar ýshin búl denesine tura bireu iyne súghyp alghanday boldy. Biraq bizding aramyzda aqylyndy adastyratyn kóptegen etnoúltshyldyqtyng jaqtastary bar, olar óz kezeginde oryn alghan oqigha ýshin dúnghandardy, barsha qazaq emesterdi kinәlaudy jalghastyryp keledi. Tap osynday kommenttik týsindiruler internet-basylymdar men әleumettik jelilerde jetip artylady…

Men etnoúltshyldardyng barsha qauiptenuine qasqaya qarsy túryp, polietnikalyq búl – qauip emes, Qazaqstannyng asyl qazynasy baylyghy degendi qaytalaudan jalyqqan emespin. Mysalgha, Shveysariyada – tórt, Beligiya men Ýndistanda  – basqa etnikalyq toptar ózara úghysatyn eki memlekettik til bar. Álem júrtshylyghy til joyylsa da, etnikalyq biregeylikting esh joyylmaytynyn degendi bayaghydan-aq týsindi». Búndaghy «Álem júrtshylyghy» degen ayar týsinikting ar jaghynda «ispan», «qytay», «anglo-saks», «lingva franka» jәne «orys» mәdeny әlemi búghyp jatyr. Sonda basqa últtar osy beseuine jútylyp qarap otyruy kerek pe!?

Sondaghy, Núrtay myrazanyng aitpaghy qazaq tildi qazaq ýshin – qazaq tili, ózge etnikalyq toptar ýshin – orys tili memlekettik til bolyp sanalady eken. Al, orys tildi qazaqtar tilin joghaltsa da, últtyq (rulyq) biregeyligin joghaltpaghan qazaq qoghamyndaghy erekshe etnikalyq top dep tanylugha tiyis.

Odan ary Núrtay qasqan: «Yaghni, til etnikalyq biregeylikting mindetti kórsetkishi bolyp sanalmaydy. Mysaly, kópshilik jaghdayda ózara jaulasatyn serbter men horvattar – eki týrli etnos әri eki týrli últ bolsa da, tilderi bir, ol – serb-horvat tili. Irlandyqtargha qarandarshy (Soltýstik Irlandiya, Irlandiya Respublikasy, AQSh), bәri de tek aghylshyn tilinde sóileydi, tek songhy kezde tilderin tiriltudi qolgha ala bastady. Olargha kóz salsan, aiqyn tanylatyn etnikalyq biregeylikti angharasyng ba, angharmaysyng ba? Eske alatyn bolsaq, shyghu tegi irlandtyq Djonatan Svift, Oskar Uaylid, Bernard Shou, Eteli Lilian Voynich, Djeyms Djoys, Artur Konan Doyl, O` Genri, Margaret Mitchell jәne taghy basqa ondaghan qalamgerler aghylshyn jәne AQSh әdebiyetining asyl kelbetine ainaldy emes pe!? Nemese arghy tegi irlandyq Pol Makkartniydi Elizavet II patshayym «әlemge aghylshyn tilin taratqany ýshin» әskery seri ataghymen marapattady emes pe», dep kósiledi.

Sonda qazaq pen orys úzaq uaqyt jaulasyp, týr men shyghu tegi әr týrli bolsa da olardy bir til – orys tili biriktiredi degen iydeyany orys tildi qazaqtyng jady men sanasyna siniru nauqany bayaghydan bastalyp ketti. Endi osy iydeya jolynda janyn qiyatyn qandastarymyz shygha bastady. Olargha qazaq tildi qazaqtan ghóri, tili bir orys tuys. Búl qauipti ýrdiske toqtau qoyyla ma joq pa degen saual tuyndap otyr. 

Osynday últyn satqandargha «Ortalyq Aziyagha orys tilin taratqany ýshin» Putindik «orys әleminin» kremlidik iydeologtary qanday marapa berip jatyr degen oigha da qalamyz.

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz