سايتىمىزدا عاسىرىمىزدىڭ زاڭعار تۇلعالارىنىڭ ءبىرى سەرىكبول قوندىبايدىڭ وسىدان 10 جىل بۇرىن «شەجىرە دەگەنىمىز – دالباسا» اتتى ماقالاسى جارىق كورگەن بولاتىن.

سونداعى ابىز جاننىڭ قالامىنان شىققان مىنا جولدار ويلانتباي قويمايدى: «رۋشىلدىققا تەك اۋىل قازاعى عانا ەمەس، ابدەن ورىستانىپ كەتتى دەگەن قازاقتىڭ ءوزى بەيىم تۇرادى. ونىڭ قولىنا بيلىك تىزگىنى تيسە بولدى، ول لەزدە رۋشىل بولىپ شىعا كەلەدى. وسى ورايدا ستۋدەنتتىك كەزدەگى ءوزىم كۋا بولعان ءبىر ءجايتتى ايتقىم كەلەدى. ءبىزدىڭ فاكۋلتەتتە گيدرولوگيا دەگەن پاننەن ساباق بەرگەن ءبىر وقىتۋشى بار ەدى. فاميلياسى قازاق بولعانىمەن اتى-ءجونى قازاقتىكىنە كەلىڭكىرەمەيتىن. بەس جىل ىشىندە بىردە-ءبىر رەت قازاقشا سويلەگەنىن كورمەگەن وسى مۇعالىمىمىز اتى-ءجونىن «مينگاش حاريسوۆيچ» دەيتىن بولعاندىقتان نە تاتار، نە شاتىس ءناسىلدى بىرەۋ شىعار دەپ ويلايتىنبىز. 1990-1991 جىلداردىڭ بىرىندە وسى كىسى فاكۋلتەتتىڭ دەكانى بولىپ تاعايىندالدى. ءبىر كۇنى كەشكە جاتاقحانادا تۇرىپ جاتقان اسپيرانتتىڭ ۇلكەن ۆاتمان ءبىر كىسىنىڭ اتا-تەگىنىڭ شەجىرەسىن جازىپ جاتقانىن كورىپ، «مىناۋ كىمنىڭ شەجىرەسى؟» دەپ سۇراعانىمىزدا، «دەكاندىكى» دەپ جاۋاپ بەردى. قولىنا شاعىنداۋ بولسا دا مانساپ جۇگەنى تيگەنى سول ەكەن، الگى قازاقشا بىلمەيتىن قازاق زيالىمىز ءۇشىن رۋ ماسەلەسى اكتۋالدى شارۋاعا اينالدى. ال، وسىنداي مەتامورفوزالار قازاق تاريحىندا از بولعان دەپ ايتا الامىز با؟ ارينە، جوق»، دەگەنى.

وسى فاكتوردى ورىس ءتىلدى باق ۇنەمى نازاردا ۇستايدى. وعان مىسال مەرەي سۇگىرباەۆتىڭ exclusive.kz سايتىندا شىققان «ترايباليزم - موششنەيشي فاكتور وبەدينەنيا كازاحوۆ» دەگەن ماقالاسى. وسى ءترايباليزمنىڭ ءدال قوس ايىر تىلگە بولىنگەندىگى قازاق ءتىلدى ورتادا ۇنەمى نازاردان تىس قالادى. كەيدە «تابۋ» سالىنعان تاقىرىپ پا دەپ تە ويلاپ قالاسىڭ.

ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز قازىرگى ورىس ءتىلدى قانداستارىمىزدىڭ ورىس ءتىلدى قازاق ءترايباليزمىن ومىرگە اكەلگەندىگى. بۇل پروتسەستىڭ 1980-ءشى جىلداردان باستاۋ العاندىعىن ەشكىم ەسكەرگەن ەمەس. اتالعان قۇبىلىستى ورىس ءتىلدى اكادەميك بۋلات كۋمەكوۆ: «رودوپلەمەننوي پرينتسيپ، پريسۋتستۆۋيۋششي ۆ پودسوزناني ليۋبوگو كازاحا، دولجەن تولكو ۋكرەپليات ناشۋ ساموبىتنوست، ا نە رازدەليات ي وسلابليات ناس»، - دەپ اقتايدى.

ەندى ءبىز نەگە وسى رۋشىلدىقتى ءبىرىنشى ءسوز ەتىپ، ماقالانىڭ باستى تۇزدىعىن كەيىنگى قالدىرىپ وتىرعان سەبەبىمىزدى تۇسىندىرۋگە كوشەيىك. بار بالە نۇرتاي مۇستافاەۆ سىندى ورىس ءتىلدى زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ «قازاق ءتىلى جويىلسا دا، رۋشىلدىق جويىلمايدى» دەگەن قاۋىپتى يدەيالىق كونتسەپتسيالارىنان تۋىنداپ وتىر. 

قورداي وقيعاسىنىڭ ءبىر جىلدىعىنا قاتىستى ورىس ءتىلدى باق-تا كوپتەگەن ساراپتامالىق ماتەريالدار شىقتى. سونىڭ ىشىندە qmonitor.kz سايتىندا «ايتەۋىر ءبىر بولاتىن تراگەديا. قر ۇلت ساياساتتى نەگە كۇيرەدى//وجيداەمايا تراگەديا. پوچەمۋ ناتسيونالنايا پوليتيكا ۆ رك پوتەرپەلا كراح؟» جانە «قورداي توپالاڭى: ءبىزدى ساباق الۋعا ۇيرەتپەگەن تراگەديا//كوردايسكوە پوبويششە: تراگەديا، كوتورايا نيچەمۋ ناس نە ناۋچيلا» اتتى قوس بىردەي ماقالا جاريالاندى.

ءبىزدى الاڭ ەتكەنى دە وسى سوڭعى ماقالا بولدى. وندا جۋرناليست ساۋلە يساباەۆاعا ەتنوساياساتشى، تاريحشى نۋرتاي مۋستافاەۆتىڭ «كوردايسكوە پوبويششە: تراگەديا، كوتورايا نيچەمۋ ناس نە ناۋچيلا» اتتى سۇحباتىنداعى ونىڭ ومىرلىك تۋ ەتىپ ۇستانعان جىكشىلدىك يدەيالارى بولدى. وعان دەيىن اتالعان عالىم قازاقتى «اسفالتتىق» جانە «اۋىلدىق» دەپ ەكىگە ءبولىپ زەرتتەۋ كىتاپتارىن جازعان بولاتىن. 

نۋرتاي مۋستافاەۆ

ءبىزدى ۇلتشىل رەتىندە شوشىتقانى «قازاقستان قوعامى بۇدان قانداي ساباق الدى؟»، دەپ قويىلعان ساۋلەنىڭ ساۋالىنا نۇرتاي:

«ءبىزدىڭ قوعام بىرتەكتى بولماعاندىقتان ولار قورداي وقيعاسىن ءار ءتۇرلى قابىلدادى. كوپتەگەن ازاماتتار ءۇشىن بۇل دەنەسىنە تۋرا بىرەۋ ينە سۇعىپ العانداي بولدى. بىراق ءبىزدىڭ ارامىزدا اقىلىڭدى اداستىراتىن كوپتەگەن ەتنوۇلتشىلدىقتىڭ جاقتاستارى بار، ولار ءوز كەزەگىندە ورىن العان وقيعا ءۇشىن دۇڭعانداردى، بارشا قازاق ەمەستەردى كىنالاۋدى جالعاستىرىپ كەلەدى. تاپ وسىنداي كوممەنتتىك تۇسىندىرۋلەر ىنتەرنەت-باسىلىمدار مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردە جەتىپ ارتىلادى…

مەن ەتنوۇلتشىلداردىڭ بارشا قاۋىپتەنۋىنە قاسقايا قارسى تۇرىپ، پوليەتنيكالىق بۇل – قاۋىپ ەمەس، قازاقستاننىڭ اسىل قازىناسى بايلىعى دەگەندى قايتالاۋدان جالىققان ەمەسپىن. مىسالعا، شۆەيتساريادا – ءتورت، بەلگيا مەن ءۇندىستاندا  – باسقا ەتنيكالىق توپتار ءوزارا ۇعىساتىن ەكى مەملەكەتتىك ءتىل بار. الەم جۇرتشىلىعى ءتىل جويىلسا دا، ەتنيكالىق بىرەگەيلىكتىڭ ەش جويىلمايتىنىن دەگەندى باياعىدان-اق ءتۇسىندى». بۇنداعى «الەم جۇرتشىلىعى» دەگەن ايار تۇسىنىكتىڭ ار جاعىندا «يسپان»، «قىتاي»، «انگلو-ساكس»، «لينگۆا فرانكا» جانە «ورىس» مادەني الەمى بۇعىپ جاتىر. سوندا باسقا ۇلتتار وسى بەسەۋىنە جۇتىلىپ قاراپ وتىرۋى كەرەك پە!؟

سونداعى، نۇرتاي مىرازانىڭ ايتپاعى قازاق ءتىلدى قازاق ءۇشىن – قازاق ءتىلى، وزگە ەتنيكالىق توپتار ءۇشىن – ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ سانالادى ەكەن. ال، ورىس ءتىلدى قازاقتار ءتىلىن جوعالتسا دا، ۇلتتىق (رۋلىق) بىرەگەيلىگىن جوعالتپاعان قازاق قوعامىنداعى ەرەكشە ەتنيكالىق توپ دەپ تانىلۋعا ءتيىس.

ودان ارى نۇرتاي قاسقاڭ: «ياعني، ءتىل ەتنيكالىق بىرەگەيلىكتىڭ مىندەتتى كورسەتكىشى بولىپ سانالمايدى. مىسالى، كوپشىلىك جاعدايدا ءوزارا جاۋلاساتىن سەربتەر مەن حورۆاتتار – ەكى ءتۇرلى ەتنوس ءارى ەكى ءتۇرلى ۇلت بولسا دا، تىلدەرى ءبىر، ول – سەرب-حورۆات ءتىلى. يرلاندىقتارعا قاراڭدارشى (سولتۇستىك يرلانديا، يرلانديا رەسپۋبليكاسى، اقش), ءبارى دە تەك اعىلشىن تىلىندە سويلەيدى، تەك سوڭعى كەزدە تىلدەرىن ءتىرىلتۋدى قولعا الا باستادى. ولارعا كوز سالساڭ، ايقىن تانىلاتىن ەتنيكالىق بىرەگەيلىكتى اڭعاراسىڭ با، اڭعارمايسىڭ با؟ ەسكە الاتىن بولساق، شىعۋ تەگى يرلاندتىق دجوناتان سۆيفت، وسكار ۋايلد، بەرنارد شوۋ، ەتەل ليليان ۆوينيچ، دجەيمس دجويس، ارتۋر كونان دويل، و` گەنري، مارگارەت ميتچەلل جانە تاعى باسقا ونداعان قالامگەرلەر اعىلشىن جانە اقش ادەبيەتىنىڭ اسىل كەلبەتىنە اينالدى ەمەس پە!؟ نەمەسە ارعى تەگى يرلاندىق پول ماككارتنيدى ەليزاۆەت II پاتشايىم «الەمگە اعىلشىن ءتىلىن تاراتقانى ءۇشىن» اسكەري سەرى اتاعىمەن ماراپاتتادى ەمەس پە»، دەپ كوسىلەدى.

سوندا قازاق پەن ورىس ۇزاق ۋاقىت جاۋلاسىپ، ءتۇر مەن شىعۋ تەگى ءار ءتۇرلى بولسا دا ولاردى ءبىر ءتىل – ورىس ءتىلى بىرىكتىرەدى دەگەن يدەيانى ورىس ءتىلدى قازاقتىڭ جادى مەن ساناسىنا ءسىڭىرۋ ناۋقانى باياعىدان باستالىپ كەتتى. ەندى وسى يدەيا جولىندا جانىن قياتىن قانداستارىمىز شىعا باستادى. ولارعا قازاق ءتىلدى قازاقتان عورى، ءتىلى ءبىر ورىس تۋىس. بۇل قاۋىپتى ۇردىسكە توقتاۋ قويىلا ما جوق پا دەگەن ساۋال تۋىنداپ وتىر. 

وسىنداي ۇلتىن ساتقاندارعا «ورتالىق ازياعا ورىس ءتىلىن تاراتقانى ءۇشىن» پۋتيندىك «ورىس الەمىنىڭ» كرەملدىك يدەولوگتارى قانداي ماراپا بەرىپ جاتىر دەگەن ويعا دا قالامىز.

ءابىل-سەرىك الياكبار

Abai.kz