Qoja Ahmet Yasauy turaly ne bilemiz? Qazirgi bizge belgili ol kisi turaly derekterding qaysysy shyndyqqa say keledi? Ol kisining tarihtaghy roli qanday?- degen súraqtargha býgingi kýni jauap beru qajettigi tuyndap otyr. Óitkeni, ol kisining ómirine, jalpy tarihtaghy roline qatysyty birin-biri joqqa shygharatyn derekter sany kóbeyip ketti. Tipti keybir derekter ⅩⅠ-ⅩⅡ-ghasyrlarda ómir sýrip, adamzat balasynyng basyna tónip túrghan qauipti ysyryp, adamzattyng ómiri sýru merzimin úzartqan, Islam tarihynda sopylyq ilimdi alghash tariqat dәrejesine kótergen Úly túlghany ⅩⅠⅤ ghasyrda ómir sýrgen Baha ad-din Naqshbandqa shәkirt qylyp qoyatyny, Yasauy babamyz negizin salghan yasauiya tariqatyn naqshbandiya tariqatynyng bir tarmaghy edi,- dep dәleldeytin «tarihi» derekter kóbeyip ketti. Ony az deseniz Qoja Ahmet Yasauiyding atyn shygharghan Ámir Temirding ol kisining basyna alyp kesene saluy boldy, - degen siyaqty týrli qisynsyz pikirler de aityla bastady. Tipti, jaqynda jaryq kórgen «Týrkistan qúpiyalary» atty dokumentalidi filim Yasauy babamyzdyng beynesin mýlde týsiniksiz etip jiberdi. Filimde ol kisining nemen ainalysqany, maqsaty ne bolghany týsiniksiz. Al, Yasauy babamyz basyna alyp kesene túrghyzghan Ámir Temir bolsa, әuliyening basyna kesene túrghyzu arqyly óz atyn shygharudy kózdegen danqqúmar pende ghana. Mine, sondyqtan osy siyaqty qisynsyz pikirlerge naqty jauap beru qajettigi tuyndap otyr. Olay bolmasa, ertengi kýni týrki halyqtarynyng ruhany bolmysynyng qalyptasuynda sheshushi mәnge ie bolghan Úly túlghany mýlde joghaltyp alu yqtimaldyghymyz bar. Sondyqtan Qoja Ahmet Yasauiydey úly túlghanyng týrki tarihyndaghy, Islam tarihyndaghy, jalpy adamzat tarihyndaghy rolin ashyp kórsetu qazirgi kýnning ózekti mәselelerining birine ainalyp otyr. Bizding búlay deuimizding sebebin maqalany sonyna deyin oqyghan kisi týsinedi degen oidamyz. Taghy bir eskerte ketetin mәsele – búl maqalany jazuda negizinen Yasauy babamyzdyng óz shygharmasy «Diuany Hikmettegi» keltirilgen derekter negizge alyndy.

Negizgi taqyrypqa kóshpes búryn Qoja Ahmet Yasauy turaly ortaghasyrlyq jazba derekter ne deydi? Qazaq halqynyng tarihyndaghy belgili túlghalardyng pikiri qanday?- degen súraqtargha qysqasha jauap bergendi jón kórdik.

Ortaghasyrlyq avtorlar Qoja Ahmet Yasauy babamyzdy «Shayh mashayuhu-l turk», «Ahmad as-saniy», «Qtub al-Ahtab» dep atady. Búl ataulardy qazaq tiline audaratyn bolsaq, «Týrik mashayhtarynyng piri», «Ekinshi Múhammed», «Dýniyening tiregi» degen maghynalar beredi. Demek, búl derekter ortaghasyrlarda Yasauy babamyzdyng ataq-danqy býkil Islam әlemine belgili bolghandyghyn habar beredi. Qazaq jyraulary men oishyldarynyng da pikirleri osy ortaghasyrlyq derektermen mazmúndas. Ol kisining jalpy Islam әlemine yqpaly bolghandyghyn qazaq oishyly, Balmaghambet Balqybayúly bylaysha bayandaydy:

Tapsyrghany pirimnin.

Yqylas etken kәmil pir

Mysyr men Sham, Rúmnyn.

Qadirin bilgen Mәdina

Inju-meruert dýrimnin!

Denege júqqan kýnәdan…

Shayylsa bәri kirimnin.

On segiz jyl rauzatqa

Imamlyq qylghan erimiz.

Jýzindegi dýniyenin 

Qasiyetti jerimiz.

Aytalyq tahlil ýn salyp,

Tarqar ma ishten sherimiz. 

Osy joldardyng ózi Yasauy babamyzdyng ruhany yqpaly tek Týrkistan aimaghymen shektelmey, Islam әlemin týgeldey qamtyghandyghyn kórsetedi. Demek, búl Yasauy babamyz tudyrghan ruhany jarylys ózi ómir sýrgen dәuirde berisi músylman, arysy jalpy adamzat taghdyryna yqpal etken quatty qúbylys bolghandyghynan habar beredi.  Ol kisining sonday kýrdeli ruhany jarylys jasauyna yqpal etken basty sebep qaysy? Osy kezende ol kisining myna jaryq dýniyege kelui kezdeysoqtyq pa? Búl súraqtargha dúrys jauap berilgende ghana Qoja Ahmet Yasauy syndy Úly túlghanyng tarih sahnasyna shyghu sebepteri men ol kisining tarihtaghy roline ylayyqty bagha bere alamyz. Ol súraqtargha jauap bermey túryp, bizding anyqtap alatyn bir mәselemiz bar. Ol – adamzat tarihyndaghy payghambarlardyng roline jәne әuliyelerding roline qysqasha taldau jasau qajettigi tuady. 

Payghambarlar – myna jaryq dýniyeni jaratqan Úly Qúdiretting adamzat qoghamyn adasudan, azghyndaudan saqtap, adam balasyn tura jolgha bastaushy Alla Taghalanyng Ózi tandap, halyqtar arasyna jiberip otyrghan ókilderi. Payghambarlardyng adamzat qoghamyna kelui Múhammed (sAs) payghambarmen ayaqtaldy. Múhammed (sAs) keyin adamzat qoghamyna payghambar kelgen joq jәne kelmeydi de. Al, әuliyeler bolsa, adamdar arasynan shyghyp, ózin jaratqan Qúdiretpen, Ruhany әlemmen baylanys ornata bilgen túlghalar. Múnday túlghalar Islamgha deyin de, keyin de boldy. Jәne qazaq dalasynda әuliyelerding yqpaly ⅩⅤⅠⅠ-ⅩⅤⅢ-ghasyrlargha deyin sheshushi mәnge ie bolghandyghy anyq. Keybir әuliyelerding yqpaly kýni keshege deyin jalghasyp keldi. Sol әuliyelerding Ruhany әlem men adamzat arasynda ruhany baylanysty ýzbey keluining arqasynda ghana adamzat balasy qazirgi kýnge deyin ómir sýruge mýmkindik aldy. Osy zandylyqty týsingende ghana qazaq dalasyn týgel alyp jatqan әuliyelerding qadirin sezine alamyz.

Endigi kezekte Qoja Ahmet Yasauy syndy Úly túlghany tudyrghan Ⅹ-ⅩⅠ ghasyrlardaghy músylman qoghamyndaghy ruhany ahualgha taldau jasap kórelik. Islam әlemi Ⅹ-ⅩⅠ ghasyrlarda tolyghymen Alla men adamzat qoghamy arasyndaghy baylanys Múhammet (sAs) payghambardyng ómirden ótuimen tolyghymen toqtady, Alla men adamzat arasynda baylanys boluy mýmkin emes dep sanaytyn Ahl al-Hadis baghyty ókilderining qolastyna ótti. Islam dini ózining ruhany quatynan aiyrlyp, taza arab dәstýrine negizdelgen qasang qaghidalar jýiesine ainaldy. Islam dini dep halyq ol kezende adamnyng hayuany bolmysynyng qajetin ghana óteytin sharighat qaghidalaryn moyyndady. Al, adamnyng ruhany bolmysy esepke alynghan joq. Tek, sopylar ghana ruhany bolmysty janghyrtu jolynda ózderining әreketterin jasap jatty. Olardyng arasynan Ruhany әlemge qol jetkizip, óz jetistikterin jariyalaghan jandardy ólim jazasyna kesip otyrdy. Mysaly, Ruhany әlemmen baylanysqa týsip, ony «Ana Haq» dep jariyalaghany ýshin Mansúr Hallajdy dargha asty. ⅤⅢ-ghasyrdyng ekinshi jartysynan bastap, Payghambar úrpaqtarynyng Týrkistan jerine sheginip, keluimen Islamnyng ruhany baghytynyng damu ortalyghyna ainalghan Týrkistan jeri  de 951 jyly Satuk Búghra han Abd al-Karim Ahl al-Hadis baghytyn qabyldaghannan keyin ruhaniattan qol ýze bastady. Tek, Payghambar úrpaqtary ghana ózderining aralarynda ghana Ruhany әlemmen baylanystaryn saqtap qaldy. Alla men músylman qoghamy arasyndaghy ruhany baylanystyng ýziliui músylman qoghamynyng ruhany azghyndauyna әkeldi. Adam balasynyng basyna Allanyng qaharyna úshyrau yqtimaldyghy kýn sanap kýsheye bastady. Búl kezendi Qoja Ahmet Yasauy bylaysha sipattaydy:           

Áuliyeler aitqany keldi bilem,

Qiametting kýni juyq boldy dostar.

Esti qúldar bolghanyn bildi bilem,

El-júrttan meyir-shapaghat ketti dostar.

 

Ýlken-kishi jarandardan әdep ketti,

Qyz-kelinshek, nәzik jannan úyat ketti.

«Al-hayau min al-iman» dep, Rasul aitty.

Arsyz qauym, ghajayyptar boldy, dostar. (35-hiymet)

Demek, sol kezendegi músylman qoghamynyng ruhany ahualy osynday. Biz búl hikmet shumaqtarynan adamnyng jýreginen meyrim-shapaghat ketip, ruhany azghyndyqqa týsip, imansyz tobyrgha ainalghanyn kóremiz. Alla men adamzat qoghamy arasyndaghy ruhany baylanys ýziletin bolsa, onda adamzat qoghamynyng azghyndyqqa úshyrap, hayuany bolmysynyng ýstemdik etui zandy. Adam balasynyng múnday dengeyge tómendeuine Tәnir Taghala tóze almaydy. 

Búl turaly Yasauy babamyz bylay deydi:

Mumin emes, hikmet esitip, jylamasa,

Jaqsylardyng aitqan sózin tyndamasa,

Ayat, hadis maghynasyn andamasa,

Búl ýkimdi gharysh ýstinde kórdim, mine.

Egerde adam balasy ózining kim ekenine mәn berip, qaydan keldim, qayda baramyn dep oilanbaytyn bolsa, ózining ruhany bolmysynan habary bolmasa, onda onday jandardy músylman dep sanaugha kelmeydi. Onday qoghamgha әuel bastan gharyshta ýkim shygharylyp qoyghan. Tәnir Taghala múnday adamzat qoghamyn jer betinen joq etedi nemese olardy qútqarudyng jolyn qarastyrady. Mine, osynday adamzat qoghamynyng azghyndaghan kezeninde Tәnir Taghala adam balasy ýshin, músylman qoghamy ýshin Qoja Ahmet Yasauy syndy túlghany jiberdi. Sondyqtan Yasauy babamyzdyng dýniyege kelui kezdeysoqtyq emes, bizdi jaratqan Qúdiretting Ózining oilastyrghan jobasy dep qaraghanymyz abzal. Ol turaly Sýleymen Baqyrghany bylay dep jazady:

Súbhan IYem ózi edi, Mústafagha búiyrdy,

Babam Arystan jetkizdi, shayhym Ahmet Yasauiy.

Búl joldar Qoja Ahmet Yasauiyding dýniyege kelui, oghan Arystan babtyng amanatty tapsyruy Tәnir Taghalanyng qalauymen bolghandyghyna naqty dәlel. Onyng ýstine Múhammet payghambardyng (sAs) miyghraj saparynda Ahmet ruhyn kóruining ózi jay anyz emes, shyndyq. Múhammet payghambardyng (sAs) miyghraj saparyn shyndyq retinde qabyldaghan kisi, Ol kisining Ahmettting ruhyn kóruin de shyndyq retinde qabyldaydy. Óitkeni, Yasauiyding óz Hikmetinde Payghambardyng (sAs) miyghraj sapary turaly ótirikti qosuy mýmkin emes. «Diuany Hikmette» búl oqigha bylaysha bayandalady: 

Haq Mústafa Jebireyilge qoydy saual,

Búl netken ruh, tәnge kirmey tapqan kamal,

Kózinde jas, alqagha bas, boyy hilal,

Sol sebepten alpys ýshte kirdim jerege.

 

Jebireyil aitty: «Ýmbet isi sizge aighaq,

Kókke shyghyp, perishteden alar sabaq.

Nalasyna jet aspan nala qylady»

Sol sebepten alpys ýshte kirdim jerge.(2-hikmet)

Mine osy joldarda bayandalghan Payghambar (sAs) men Jebireyil perishte arasyndaghy әngimeden Yasauy babamyzdyng әuel bastan-aq, Tәnir Taghalanyng qalauymen dýniyege kelgendigin kórsetedi. Jәne osy «Hikmette» Yasauy babamyzdyng qashan dýniyege keletini de kórsetiledi:

«Tórt jýz jyldan keyin shyghyp, ýmbet bolghyn,

Neshe jylday jýrip halyqqa jol kórsetkin.

On tórt myng mýjtahidter qyzmet qylsyn!»,

Sol ýshin alpys ýshte kirdim jerge. (2-hikmet)    

Osy Hikmette aitylghanday Qoja Ahmet Yasauy babamyz Payghambar (sAs) dýniyeden ótkennen keyin tórt jýz on jyldan keyin dýniyege keldi.Ol kisining dýniyege kelgen jylyn biz naqty 1042 jyl dep aita alamyz. Demek, «Diuany Hikmette» aitylghan búl derek tarihy shyndyqqa tolyghymen say keledi. Búl kezendegi músylman qoghamynyng Ruhany әlemnen ajyrap, tolyghymen ruhany azghyndyqqa týsip, toqyraugha týsken kezeni bolatyn. Islam әlemindegi múnday toqyraugha úshyrap, ishtey ydyray bastaghanyn sol ⅩⅠ-ghasyrdaghy tarihy oqighalargha qarap otyryp, baghamdaugha bolady. Osy ⅩⅠ-ghasyr sonynda Hristian әlemi kóne ruhany ortalyqtary bolghan Qúddys-Irusalimdi músylmandardan azat etu jolyndaghy kýresin-Krest joryqtaryn bastady. Egerde Islam qoghamynyng ruhany toqyraugha úshyrap, ishtey irigenin sezbegen bolsa, onda hristiandar onday qadamgha barar ma edi? Joq. Din ruhany ilim qaynary boludan qalyp, qogham ishindegi qatynastardy retteuding qúralyna ainaldy. Dining aty qalyp, zaty qogham sanasynan tys qaldy. Din men sharighat arasyndaghy erekshelik – din  ruhtyng qajetin óteytin, ruhqa kýsh beretin ruhany ilim qaynary ekendigi mýlde úmytyldy. Alla men adam arasynda baylanys bolu yqtimaldyghy mýlde joqqa shygharyldy. Músylman qoghamy tek ózining hayuany bolmysynyng qajetimen ghana ómir sýretin dengeyge týsti. Búl músylman qoghamynyng tolyghymen ruhany daghdarysqa týsuine yqpal etti. Mine, osynday músylmandar qoghamy kýrdeli kezendi basynan ótkerip jatqan kezeninde Qoja Ahmet Yasauy babamyzdyng dýniyege keluin Alla Taghalanyng músylman qoghamyna jibergen rahymy dep baghalasa bolady.

Ol kisi ózining dýniyege kelui men ómirining alghashqy kezeni turaly «Diuany Hikmette» bylaysha bayandalady:

Toghyz ai, toghyz kýnde jerge týstim,

Toghyz saghat túra almadym, kókke úshtym.

Gharshy-Kýrsi bosaghasyn baryp qúshtym,

Sol sebepten alpys ýshte kirdim jerge.

 

Bir jasymda әruaq maghan ýles berdi,

Eki jasta payghambarlar kelip kórdi.

Ýsh jasymda Shilten kelip qalim bildi.

Sol sebepten alys ýshte kirdim jerge.

 

Alpys ýshte túrmay qashtym halayyqtan,

Kókke shyghyp, sabaq aldym mәlәiktan.

Etek kesip barsha júrtpen baylanystan,

Sol sebepten alpys ýshte kirdim jerge.

 

Jeti jasta Arystan babam izdep tapty,

Ár syr kórip, perdemenen býrkep japty.

«Shýkir Alla, kórdim-au,-dep izimdi ópti.

Sol sebepten, alpys ýshte kirdim jerge.   

Mine, «Diuany Hikmette» Yasauy babamyzdyng ómirining alghashqy kezeni osylay  bayandalady. Ol kisi dýniyege kelisimen Tәnir Taghala men әruaqtardyn, payghambarlardyn, perishtelerding qamqorlyghynda bolady. Múnday jannyng basqa bireuge baryp shәkirt bolypty, pәlensheden bilim alypty dep jazudyng ózi ýlken әbestik. Óitkeni, kókirek kózi dýniyege kele salysymen ashylghan jannyng basqa bireuden bilim alugha múhtaj emes. Sondyqtan Yasauy babamyz dәuirinen keyingi kezende dýniyege kelgen jazba derekterdegi týrli «ol kisi mynaghan shәkirt bolyp edi,» - degen mәlimetterding barlyghy Yasauy ilimi men týrki ruhaniatyn ózge mәdeniyetterge moyynúsyndyru ýshin jasalghan әreketter dep týsingenimiz abzal. Ol kisining ruhany túlgha retinde qalyptasuy, tolysuy Arystan bab atasymen kezdesip, amanatyn alu kezenimen ayaqtalatyn boluy kerek. Osy kezende ol kisi Ruhany әlemmen tolyq baylanysqa týsti. Ol turaly ol kisi «Hiykemett» bylay deydi:

Segizimde segiz jaqtan jol ashyldy,

«Hikmet ait!»- dep basyma núr shashyldy.

Shýkir Alla, Pir múghan mәy ishkizdi,

Sol sebepten, alpys ýshte kirdim jerge.

 

Pir Múghan-Haq Mústafa shәksiz bilgin,

Qayda jýrseng sipattap, taghzym etkin.

Salauat aityp, Músttafagha ýmbet bolghyn, 

Sol sebepten, alpys ýshte kirdim jerge.

 

Toghyzymda bel bayladym tura jolgha, 

Tәbәrik dep alyp jýrdi qoldan-qolgha.

Quanbadym búl sózderge qashtym shólge,

Sol sebepten alpys ýshte kirdim jerge. (2-hikmet)

Osy «Hikmet» joldarynda bayandalghan ol kisining ómirine qatysty derekter Yasauy babamyzdyng balalyq kezeni mýlde bolmaghandyghyn, birden qogham  isine aralasyp ketkendigin bayandaydy. Ol kisi esin bile salysymen maqsaty ruhany әlemmen baylanysu bolghandyghyn, osy jolda ózining bar bolmysymen qyzmet qylghandyghyn kóremiz. Ol turaly «Hikmetterinde» mynaday joldar bar:

Ár tang sayyn habar keldi qúlaghyma,

«Zikirin ait»-zikirin aityp jýrdim, mine.

‘Ishyqsyzdardy kórip jýrdim jolda qalghan,

Sol sebepten ‘ishyq dýkenin qúrdym, mine.

Ol kisi osylay ózining ruhany jetilu joldaryn bastaydy. Búl bayandaularynda ózining kimdermen baylanysta bolghandyghynan habar beredi. On segiz jasqa kelgende ózining ruhany kemeldenu kezenine jetkenin, on toghyz jasynda tolyghymen jetpis maqamdy tolyq iygergenin bayandaydy:

On toghyzda jetpis maqam zayyr boldy,

Zikirin aityp, ishi-tysym taza boldy.

Qayda barsam Qyzyr babam dayyn boldy,

Ghausul Ghias mәy ishkizdi toydym, mine.

Osy shumaq Yasauy babamyzdyng ruhany túrghydan tolyq jetilgenin kórsetedi. Búdan ary qaray ol kisi qoghamnyng azghyndau sebepterin anyqtaugha den qoyady. Qogham ishindegi ruhany azghyndyqty auyzdyqtau baghytyndaghy is-әreketin bastaydy. «Hikmetterde» bayandalghan oqighalar jelisine taldau jasaytyn bolsaq, onda ol kisining halyqty týzemek bolghan alghashqy qadamdary onshalyqty ong nәtiyje bermegenin kóruimizge bolady. Kerisinshe, ózi qoghamnyng teris yqpalyna týsip, qalaysha adasqanyn jәne ol adasulardan qalay qútylyp shyqqanyn bayan etedi. 

Yasauy babamyz sol kezendegi adamzat qoghamynyng azghyndauynyng basty sebebi – materialdyq bolmystyng jeteginde ketip, ruhany bolmysty mýlde esten shygharu bolghandyghyna kuә bolady. Ol «Hikmetinde» bylay deydi:

Kýmәnsiz bilgin, búl dýnie barsha halyqtan óter- a,

Senbegin sen malyna, bir kýn qoldan keter-a,

Ata-ana, qaryndas qayda ketti, pikir qyl,

Tórt ayaqta aghash at bir kýn saghan jeter-a. (8-hikmet)

Osy hikmet joldarynda myna dýniyening bayansyz, uaqytsha dýnie ekendigi, býgin bar kez-kelgen adamnyn, ertengi kýni aghash atqa  minetini, myna jalghan dýniyeden kóshetini anyq kórsetilip túr. Ózine jaqyn degen ata-ana, bauyrlaryng da, әiel, bala-shaghang da, eshkim joldas bola almaydy. Óitkeni, búl fәni-uaqytsha dýnie – synaq alany. Shyn dýniye, mәngilik meken kelesi ómirde.  Sondyqtan adam balasy myna jalghan dýnie ýshin emes, mәngilik ómir ýshin ómir sýrui, kýresui kerek. Ol kýresting basty nysanasy – Ruhany әlem. Ruhany әlemmen baylanysqa týsken adam ghana mәngilik ómirge qol jetkize alady. Ruhany әlemge jetuding basty sharty – Allagha ghashyqtyq. Ol turaly «Hikmetinde» bylay deydi:

Ey, dostar, pәk ‘ishyqty qolgha aldym,

Búl dýniyeni dúshpan tútyp, jýrdim, mine,

Jaghamdy ústap, Húzyryna syiynyp keldim, 

‘Ishyq jolynda Mansúr sipat boldym, mine.

 

‘Ishyq jolynda ghashyq bolyp, Mansúr ótti.

Belin baylap. Haq ‘iyshqyn myqty tútty.

Jәbirleudi, melametti kóp esitti,

Ey, muminder, men de  Mansúr boldym, mine. (9-hikmet)

Osy shumaqtarda bayandalatyn basty mәsele – Allagha ghashyqtyq. Allagha ghashyq bolghan jan ghana myna dýniyening qyzyldy-jasyldy  shyrmauynan qútylyp, Ruhany әlemmen baylanysa alady. Al, adam balasy nәpsining sonyna ergende ózining kim ekenin úmytyp, dýnie quyp, әurege týsedi. Adam ózin jaratqan Úly Qúdiretti úmytqan kezende ol adamy bolmysynan ajyrap, hayuany bolmystyng jeteginde ketedi. Ol turaly «Hikmette» mynaday joldar bar:

Ey, beyhabar, Haqqa kónil jýgirtpedin,

Dýnie aram, odan kónil suytpadyn,

Nәpsiden keship, Alla jaqqa úmtylmadyn,

Búl nәpsi ýshin zarlap qayran boldym, mine. (9-hikmet)

Adamzat qoghamynyng sol kezendegi azghyndauynyng basty sebebi – adamnyng ózining kim ekendigin, qaydan kelgenin, qayda baratynyn úmytumen baylanysty ekendigin, sonyng saldarynan imansyz tobyrgha ainalghandyghyn Yasauy babamyz jaqsy týsindi jәne búl mәseleni halyqtyng esine saludy jón kórdi. Ol hikmetinde bylay deydi:

Ol hikmetimen (adamdy) joqtan bar etti,

On segiz myng býkil әlem qayran bolar.

«Qalu bәlә» degen qúldar ýles aldy.

Kidirip qalghan qúldar dini oiran bolar.

 

Haq Taghala iman syilyq etti bizge,

Ony Haq rasuly aitty bizge.

Salauat aitsaq quat berer dinimizge,

Joq bolsa, qylghandarym jalghan bolar. (62-hikmet)

Sureti adam biraq ózi imanynan ajyrap hayuny bolmys jeteginde ketken tobyrdy myna tyghyryqtan alyp shyghudyng jalghyz joly – adam jýregine qayta iman úyalatu ekendigin sezindi. Ol ózining osy maqsatyn iske asyru jolynda qolynan kelgenining bәrin istedi. Búl maqsatty iske asyru jolynda adam ruhyn tәrbiyleuding barlyq satysyn qoldandy. Biz ony myna Hikmet shumaghynan kóre alamyz:

Qúl Qoja Ahmet Haqtyng sózin sóilep ótti,

«‘Ayn al-yaqiyn» tariqatta bozdap ótti,

«‘Ilm al-yaqiyn» sharighattan kózdep ótti,

«Haqq-ul yaqiyn» haqiqattan aittym, mine. (9-hikmet)

Adam balasyn nәpsi shengelinen qúrtqaryp, tura jolgha salu maqsatynda Yasauy babamyz týrli tәsilder qoldanghanyn osy shumaqtan kóruge bolady. «‘Ayn al-yaqiyn» tariqatta bozdap ótti,» demekting maghynasy adamnyng ruhany dengeyin kóteru arqyly nәpsi shengelinen qútqaru jolyndaghy әreketi bayandalyp otyr. Egerde adam ruhy nәpsining jeteginen qútylyp, tariqat jolyna qadam qoysa, onda ol jannyng ruhany әlemge ótuge bir saty jaqyndaydy. Sondyqtan adam shamasy kelgenshe ruhany bolmysynan ajyramaugha kýsh saluy kerek. Sonda ghana Ruhany әlemmen baylanysugha mýmkindik alady.

Al, «‘Ilm al-yaqiyn» sharighattan kózdep ótti,» demekting maghynasy ol kisining adam ruhyn adamy bolmys shenberinde saqtap qalu jolynda da әreket etkenin kóremiz. Óitkeni, búl «ilm al-yaqiyn» adamdy jaratqan Qúdiretting adam balasyna Ózining ruhyn ýrleu arqyly hayuandar arasynan bólip, sanaly jaratylys dengeyine kótergenin bildiredi. Adam nәpsining jeteginde ketkende sol sharighat dengeyinen de tómendep, hayuany bolmys deygeyine qayta týsetinin de eskertip otyrghanyna kuә bolamyz. «Haqq-ul yaqiyn» haqiqattan aittym, mine.» demekting maghynasy Ruhany әlemmen baylanysyp, Aqiqatqa jetu. Qoja Ahmet Yasauy babamyzdyng maqsaty halyqty ruhany daghdarystan alyp shyghu bolghandyqtan ol kisi ózining mýmkindigi jetkeninshe halyqtyng ruhany dengeyin kóterip, Ruhany әlemmen baylanystyru bolghandyghyna kózimiz jetedi. Sonda ghana adam balasy qoghamdy jaylaghan azghyndyqtan qútylyp, adamy bolmysyn qayta tabady. Ol ýshin dindi sharighat dengeyinen tariqat dengeyine kóteru kerektigin Yasauy babamyz jaqsy týsindi. Jәne tariqat jolynyng ózindik ereksheligi, qiyndyghy barlyghyn da eskertedi. Alayda, adam sanasyn jana dengeyge-tariqat dengeyine kótermey, qogham sanasyn jónge salu mýmkin emestigin jaqsy týsindi. Ol turaly Hikmetterinde bylay deydi:

Tariqattyng joldarynyng tosyghy kóp,

Pәk ‘ishyqty qolgha almay bolmas jýrip,

Didaryn kórip bolmas, kýn-týn úiyp,

Esh úiyqtamay didaryn kórdim, mine.

Demek, tariqat jolynyng qiyndyghy kóp, eng bastysy Allagha ghashyq bolu. Sol baghytta tynbay enbektenumen ghana Allagha jetuge mýmkindik bar. Sonda ghana Ruhany әlemmen baylanysyp, ózining ruhany dengeyin kótere alady. Ol kisi óz Hikmetinde Ruhany әlemmen baylanysqa týsken dәruish pen dýnie sonynda jýrgen pendening arasyndaghy aiyrmashylyqty bylaysha bayandaydy:

Haq qúldary dәruishter aqiqatty biledi.

Haqqa ghashyq bolghandar Haq jolyna kiredi.

 

Kónil bólmey dýniyege, eliktemey aramgha,

Haqty sýigen ghashyqtar halayyqtan keshedi.

 

Dýnie mening degender, jahan malyn jighandar,

Qúzghyn qústay aramgha belshesinen batady.

 

Molda, mýfty bolghandar, jalghan daghua qylghandar,

Aqty qara qylghandar, taqmúqqa olar kiredi.

 

Qazy, imam bolghandar, jalghan pәtua qylghandar,

Sorly esek siyaqty jýk astynda qalady.

 

Aram jegen әkimder, para alyp jegender,

Barmaqtaryn shaynasyp, qorqyp túryp qalady.

 

Tәtti-tәtti jegender, týrli-týsti kiygender,

Altyn taqqa mingender topyraq asty qalady. (54-hikmet)

Yasauy babamyz osylay ruhany dengeyi әrtýrli jandardyng bolashaghynyng qalay bolatynyn salystyra otyryp kórsetedi. Ruhaniatty joghary qoyyp, Haqtyng degenimen jýrgen jandardyng mәngilik ómirge ie bolatynyn, al aram, zalym jandardyng bar ghúmyry osy fәniy-ótkinshi dýniyemen ayaqtalatynyn mysal etip kórsetkenine kuә bolamyz. Demek, adam balasynyng әrbir basqan qadamy ólsheuli. Adaldyq pen aramdyqtyng ara qatynasy adam bolmysynyng bolashaghyn aiqyndaytyn tarazysy. Olay bolsa, adam balasynyng mәngilik ómirge qaray úmtyluy, ruhany bolmysynyng degenimen jýrui sanaly adam ýshin búljymaytyn zandylyq bolugha tiyis. Búl bizge qazaqtyng «Malym janymnyng sadaghasy, Janym arymnyng sadaghasy» degen ústanymynyng týp negizi qaydan shyqqanyn sezinuge mýmkindik beredi. Ózining ar-imanyn janynan da artyq kórgen qazaq Yasauy jolyn ghasyrlar boyyna ózining ruhany bolmysynyng ózegi retinde ústanyp keldi.

Qoja Ahmet Yasauy babamyzdyng halyqtyng ruhaniatyn oyatu barysyndaghy is-әreketi ýnemi qarsylyqqa tap bolyp, bar sanaly ómiri sol qarsylastarymen arpalysta ótti. Bar maqsat-múraty hayuany bolmys qajeti bolghan zamandastarynyng kópshiligi ol kisining ruhaniatqa qatysty, Ruhany әlemmen baylanys turaly oi-pikirleri qarsylastarynyng ashu-yzasyn tudyryp otyrdy. Yasauy babamyzdyng Hikmetterinde búl turaly mynaday joldar bar:

Ey, dostar, nadanmenen ýlpat bolyp,

Bauyrym kýiip, jannan toyyp, óldim,mine.

Tura aitsam, qisyq jolgha moynyn búryp,

Qan jútyp, qayghy zәrine toydym,mine.

 

Nadanmen ótken ómir tozaq qatar,

Nadan barsa, tozaq ta bolar azar.

Nadanmenen tozaqqa qylma sapar,

Nadandarmen qazan úryp soldym, mine.

 

Dúgha qylghyn nadandardyng jýzin kórmen,

Haq Taghala jar bolsa, bir sәt túrman,

Beymar bolsa, nadandardyng halin súraman,

Nadandardan jýz myng japa kórdim, mine. (13-hikmet)

Búl Hikmet joldary Yasauy babamyzdyng óz zamandastarynan qanshalyqty zorlyq-zombylyq kórgeninen habar beredi. Búl shumaqtardyng mazmúnyn taratyp aitudyng da qajeti joq. Tek, bir ghana «Nadan barsa, tozaq ta bolar azar» degen sózding maghynasy ol nadandardyng peyish týgil tozaqqa ylayyq emestigin kórsetedi. Biz tarihy derekterden zamandastarynyng Yasauy babamyzdy úlyn óltirgenin, Ahman, Qaraman atty bekterding jala jauyp, úry atandyrmaq bolghanynana habardarmyz. Múnday qysym ol kisige kýndelikti jasalghanyn jogharydaghy Hikmet joldary aighaqtaydy.

Qoja Ahmet Yasauy babamyz óz zamanyndaghy bilimsizdik negizindegi nadandyqpen kýresip qoyghan joq. Sol dәuirdegi diny tanym negizderine qarsy kýresuge mәjbýr boldy. Ol Ruhany әlem men adamzat arasyndaghy baylanystyng boluy mýmkin emes dep esepteytin dindarlarmen arpalysuyna tura keldi. Ol kisi óz dәuirindegi dindarlardyng qanday baghytta ekendigin myna hikmet joldary arqyly surettep beredi:

Ýsh jýz molda jiylyp ýkim aitty,

Sharighat qoy jazayyn men de jaytty.

Tariqatta, haqiqatta Haq qoldauy,

Basym berip, Haqtyng syryn bildim, mine.

 

«Ana al-Haqtyn» maghynasyn bilmes nadan,    

 Dana kerek búl joldarda pәky mardan,

Esti qúldar Haq jadyn deydi – Janan,

Jannan keship Janandy sýidim, mine. (9-hikmet)

Búl Hikmet joldarynda Yasauy babamyz sol dәuirdegi dindar-moldalardyng ruhaniattan mýlde habarsyz ekendigin, olardyng din dep, arab dәstýrleri negizinde qalyptasqan sharighatty týsinetinin menzep otyr. Ol kisi sol kezenning diny tanymdarynyng dengeyin tanyghannan keyin olargha óz hikmetinde mynaday bagha beredi: 

Ghylym ekeu – tәn men jangha basshy bolar,

Jan ghylymy Húzyryna jaqyn túrar,

Mahabbat sharabynan iship túrar,

Onday ghalym naghyz ghalym bolar, dostar.

 

Tәn ghalymy zalymdargha úqsas bolar,

«Barәat» ayatynda habar berer,

Tozaq ishinde tynbay-ylghy kýier bolar,

U men zәrdi iship ylghy dostar.

 

Qúl Qoja Ahmet ghalymdargha qyzmet qylghyn,

Ghalymdardyng sózin esitip, amal qylghyn,

Amal qylyp, Haq jolynda janyng bergin,

Amalsyzdar  didaryn kórmes dostar. (20-hikmet)

Osy Hikmet joldary Yasauy babamyzdyng óz dәuirining «dindarlaryn» qalay baghalaghanyn kóruimizge bolady. Ruhany әlem men adamnyng ruhany bolmysynyng arasyndaghy bolugha tiyis baylanysty  qamtamasyz ete almaghan moldalar din atynan sóileuge qaqysy joqtyghyn Qúran ayatyna sýiene otyryp, dәleldep otyr. Ol kisining din men sharighatty bólip qaraghandyghyna, Abu Hanifa Núghman ibn Sәbit siyaqty din bireu, sharighattar kóp degen ústanymda bolghandyghyna kuә bolamyz. Abu Hanifa Qúran Kәrimning «Maida» sýresindegi «Ey, músylmandar, әr birine bir sharighat, bir jol berdik. Alla qalasa, barlyghyndy bir ýmbet jasar edi» degen 48 ayatyn jәne «Shura» sýresindegi «Dinderine bekem bolyndar. Nuhqa bergen dindi saghan da uahy etkenimizdi, Ibrahimge, Músagha, Isagha bergenderimizdi Alla saghan da din etip berdi.» degen 13 ayatyn  negizge ala otyryp, әr halyqtyng ózining kóneden kele jatqan salt-dәstýrin, әdet-ghúrpyn saqtap qalugha qúqyly ekendigin dәleldep bergen bolatyn. Qoja Ahmet Yasauy babamyzdyng búl ústanymy bir jaghynan týrki halyqtarynyng dәstýri men mәdeniytetining qayta jandanuyna mýmkindik berse, ekinshi jaghynan Abu Hanifa mazhabynyng bar músylman halyqtarynyng ortaq jolyna ainaluyna jol ashty. Ár halyq Yasauy ýlgisimen dindi tariqat dengeyine kótere otyryp, ózderining kóneden kele jatqan salt-dәstýri men mәdeniyetin qayta janghyrtugha mýmkindik aldy.

Qoja Ahmet Yasauy babamyz ózining úzaq jyldargha sozylghan kýresining arqasynda din fenomenining Alla men adam arasyn baylanystyryp túratyn ruhany jeli ekendigin jәne onyng Allanyng ózi adam balasyna amanat etip bergen ruhyna arnalghan ruhany quat kózi ekendigin dәleldedi. Eng bastysy Alla men adamzat arasyndaghy baylanysty qayta qalpyna keltirdi. Ol kisi ózining basty shygharmasy «Diuany Hikmetti» «daftary sani» dep atady. Birinshi dәpter – sharighat. Sharighat adamnyng fizikalyq bolmysynyng qajetin óteytin qaghidalar jýiesi. «Daftary sani» - tariqat. Tariqat – adamnyn  ruhyn Allamen baylanystyratyn ghylym joly. Yasauy babamyz tariqat jolyna basymdyq berip, búl joldy adamy bolmysty saqtap qaludyng basty tetigi dep týsindi. Egerde adam balasy ózining hayuany bolmysynyng jeteginde ketip, Ruhany әlemmen baylanysty ýzetin bolsa, onda adamzattyng jer betinen joyylatynyn sezine bildi. 

Onyng osynday janqiyarlyq enbegining arqasynda adamzat balasy sol dәuirde basyna kelip túrghan aqyrzaman apatynan aman qaldy. Islam tarihyndaghy Áuliyeler kezeni dep atalghan dәuir bastaldy. Osylay adamzat pen Ruhany әlem arasyndaghy ruhany baylanysty qayta qalpyna keltirgen úly túlghany anaghan shәkirt boldy, mynaghan shәkirt boldy dep jalghan tarihty dýniyege keltirgen avtorlardyng maqsaty halyq sanasyna shyndyqty jetkizu emes, kerisinshe, Qoja Ahmet Yasauiydin, ol negizin salghan yasauiya tariqatynyng rolin tómendetip kórsetu boldy. Sóitip, Qoja Ahmet Yasauiyding jalghan tarihy jasaldy. Ol absoluttik biylikke úmtylghan biyleushilerding sayasy mýddelerine say kelip, Yasauy jolyna jan-jaqty shabuyl bastaldy. Soghan qaramastan, Yasauy joly ókilderining – әuliyelerdin  ruhany yqpaly keshegi ⅩⅤⅢ-ⅩⅠⅩ ghasyrlargha deyin jalghasyp keldi. Jekelegen әuliyelerding yqpaly kýni keshege deyin jalghasty. Solardyng ruhany quatynyng arqasynda Alla men adam arasyndaghy baylanys ýzilgen joq.

Býgingi kýni әlemdi jaylaghan týrli apattardyng qazaq jerin ainalyp ótui – Qoja Ahmet Yasauy bastaghan ruhaniat ókilderi-әuliyelerding әli de bolsa, tolyghymen kete qoymaghan ruhany yqpaly dese bolady. Ókinishke oray, songhy 15-20 jyl kóleminde jahandanu ýderisining yqpalymen qazaq halqynyng ózining dәstýrli diny tanymy men dәstýrli mәdeniyetinen ajyrap qalghan jayy bar. Syrttan kelgen týrli diny aghymdar men adamdy ruhany túrghydan azghyndatatyn popkulituranyng yqpaly halyqtyng ruhany tútastyghyn tas-talqan etti. Qazirgi kýni halyq ózin qazaq dep ataghanymen birtútas qazaq halqy joq. Ruhany túrghydan týrli diny tanym men mәdeniyetterding yqpalynda. Kezinde qazaqtyng óni týgil týsine kirmegen, adam shoshyrlyq azghyndyq qazaq qoghamyn jaulap aldy.

Olardyng atyn atap, týsin týsteuding ózi bir arbagha jýk. Halyqtyng ruhany tútastyghyn qalyptastyrugha tiyis din bolsa, qazaqtyng dәstýrli diny tanymymen arpalysyp, ruh-әruaqty «Allagha serik qosu» degen syltaumen halyq sanasynan aidap shyqty. Nәtiyjesinde ruhany bolmystan júrday, sureti adam, biorobottar dýniyege keldi. Sonyng saldarynan býgingi kýni Alla men adamzat balasy arasyndaghy baylanys tolyghymen ýzildi.  Nәtiyjesinde adamzat balasy taghy da jolayryqqa tireldi. Ertengi kýni adamzat órkeniyeti ózining ómir sýruin jalghastyra alady ma? Joq pa? Álde Nuh payghambardyng zamanyndaghyday jer betinen adamzat balasy joyylady ma? – degen súraq kýn tәrtibine qoyylyp otyr. Múnday jaghdayda búl tyghyryqtan shyghar jol qaysy? Ne isteuge bolady? – degen súraqtyng búl jerde qoyyluy zandy. Eng bastysy búl tyghyryqtan shyghudyng basty joly – Alla men adamzat arasyndaghy baylanysty qaytadan qalpyna keltiru. Ol ýshin Yasauy jolyna qaytadan bet búru kerek. Yasauy joly-yasauiya tariqaty keybireuler aityp jýrgendey joyylyp ketken joq. Ras, Tәuke han kezinde Yasauy joly ókilderin Ferghanagha deyin quyp baryp óltirtkeni ras.

Tariqat retinde sodan beri ómir sýruin toqtatqanymen halyq jýreginde kýni býginge deyin saqtalyp keldi. Al, 2015 jyldyng kókteminde Yasauy babamyzdyng kiyeli ruhy qayta oyandy. Zamanynda Yasauy babamyz Anadoly týrikterine ózining alghashqy shәkirti, әri nemere inisi Mansúr Atany jibergen bolatyn. Sol kisining úrpaghy Sayyid Mústafa Avnullah Haziretke yasauiya tariqatyn qayta qalpyna keltiruge Ruhany әlemnen pәrmen keldi. Ol kisi 2018 jyly bizge arnayy kisi jiberip, batasyn bergen bolatyn. Biz sodan beri sol kisining shәkirti bolyp sanalamyz. 2019 jyly ol kisi dýniyeden ótken song tariqat basshylyghy Sayyid Mústafa Avnullah Haziretting úly Sayyid Mústafa Ózmansúr Haziretting qolyna ótti. Sondyqtan qazirgi kýni yasauiya tariqaty-Yasauy joly bar jәne ózining ruhany baghyttaghy qyzmetin jalghastyruda. Ruhany әlemmen baylanysqa týskisi keletin kez-kelgen jangha yasauiya tariqatynyng esigi ashyq. Búl qazirgi kýni adamzat balasynyng basyna tónip kele jatqan aqyrzaman apatynan qútqara aalatyn qazaqtyng bolashaghy ýshin berilip otyrghan birden-bir jol. 

Zikiriya Jandarbek,

t.gh.k., Yasauitanushy

Abai.kz