قوجا احمەت ياساۋي تۋرالى نە بىلەمىز؟ قازىرگى بىزگە بەلگىلى ول كىسى تۋرالى دەرەكتەردىڭ قايسىسى شىندىققا ساي كەلەدى؟ ول كىسىنىڭ تاريحتاعى ءرولى قانداي؟- دەگەن سۇراقتارعا بۇگىنگى كۇنى جاۋاپ بەرۋ قاجەتتىگى تۋىنداپ وتىر. ويتكەنى، ول كىسىنىڭ ومىرىنە، جالپى تاريحتاعى رولىنە قاتىسىتى ءبىرىن-ءبىرى جوققا شىعاراتىن دەرەكتەر سانى كوبەيىپ كەتتى. ءتىپتى كەيبىر دەرەكتەر ⅩⅠ-ⅩⅡ-عاسىرلاردا ءومىر ءسۇرىپ، ادامزات بالاسىنىڭ باسىنا ءتونىپ تۇرعان قاۋىپتى ىسىرىپ، ادامزاتتىڭ ءومىرى ءسۇرۋ مەرزىمىن ۇزارتقان، يسلام تاريحىندا سوپىلىق ءىلىمدى العاش تاريقات دارەجەسىنە كوتەرگەن ۇلى تۇلعانى ⅩⅠⅤ عاسىردا ءومىر سۇرگەن باحا اد-دين ناقشباندقا شاكىرت قىلىپ قوياتىنى، ياساۋي بابامىز نەگىزىن سالعان ياساۋيا تاريقاتىن ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ ءبىر تارماعى ەدى،- دەپ دالەلدەيتىن «تاريحي» دەرەكتەر كوبەيىپ كەتتى. ونى از دەسەڭىز قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ اتىن شىعارعان ءامىر تەمىردىڭ ول كىسىنىڭ باسىنا الىپ كەسەنە سالۋى بولدى، - دەگەن سياقتى ءتۇرلى قيسىنسىز پىكىرلەر دە ايتىلا باستادى. ءتىپتى، جاقىندا جارىق كورگەن «تۇركىستان قۇپيالارى» اتتى دوكۋمەنتالدى فيلم ياساۋي بابامىزدىڭ بەينەسىن مۇلدە تۇسىنىكسىز ەتىپ جىبەردى. فيلمدە ول كىسىنىڭ نەمەن اينالىسقانى، ماقساتى نە بولعانى تۇسىنىكسىز. ال، ياساۋي بابامىز باسىنا الىپ كەسەنە تۇرعىزعان ءامىر تەمىر بولسا، اۋليەنىڭ باسىنا كەسەنە تۇرعىزۋ ارقىلى ءوز اتىن شىعارۋدى كوزدەگەن داڭققۇمار پەندە عانا. مىنە، سوندىقتان وسى سياقتى قيسىنسىز پىكىرلەرگە ناقتى جاۋاپ بەرۋ قاجەتتىگى تۋىنداپ وتىر. ولاي بولماسا، ەرتەڭگى كۇنى تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني بولمىسىنىڭ قالىپتاسۋىندا شەشۋشى مانگە يە بولعان ۇلى تۇلعانى مۇلدە جوعالتىپ الۋ ىقتيمالدىعىمىز بار. سوندىقتان قوجا احمەت ياساۋيدەي ۇلى تۇلعانىڭ تۇركى تاريحىنداعى، يسلام تاريحىنداعى، جالپى ادامزات تاريحىنداعى ءرولىن اشىپ كورسەتۋ قازىرگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر. ءبىزدىڭ بۇلاي دەۋىمىزدىڭ سەبەبىن ماقالانى سوڭىنا دەيىن وقىعان كىسى تۇسىنەدى دەگەن ويدامىز. تاعى ءبىر ەسكەرتە كەتەتىن ماسەلە – بۇل ماقالانى جازۋدا نەگىزىنەن ياساۋي بابامىزدىڭ ءوز شىعارماسى «ديۋاني حيكمەتتەگى» كەلتىرىلگەن دەرەكتەر نەگىزگە الىندى.

نەگىزگى تاقىرىپقا كوشپەس بۇرىن قوجا احمەت ياساۋي تۋرالى ورتاعاسىرلىق جازبا دەرەكتەر نە دەيدى؟ قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى بەلگىلى تۇلعالاردىڭ پىكىرى قانداي؟- دەگەن سۇراقتارعا قىسقاشا جاۋاپ بەرگەندى ءجون كوردىك.

ورتاعاسىرلىق اۆتورلار قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدى «شايح ماشايۋحۋ-ل تۋرك»، «احماد اس-ساني»، «قتۋب ال-احتاب» دەپ اتادى. بۇل اتاۋلاردى قازاق تىلىنە اۋداراتىن بولساق، «تۇرىك ماشايحتارىنىڭ ءپىرى»، «ەكىنشى مۇحاممەد»، «دۇنيەنىڭ تىرەگى» دەگەن ماعىنالار بەرەدى. دەمەك، بۇل دەرەكتەر ورتاعاسىرلاردا ياساۋي بابامىزدىڭ اتاق-داڭقى بۇكىل يسلام الەمىنە بەلگىلى بولعاندىعىن حابار بەرەدى. قازاق جىراۋلارى مەن ويشىلدارىنىڭ دا پىكىرلەرى وسى ورتاعاسىرلىق دەرەكتەرمەن مازمۇنداس. ول كىسىنىڭ جالپى يسلام الەمىنە ىقپالى بولعاندىعىن قازاق ويشىلى، بالماعامبەت بالقىبايۇلى بىلايشا باياندايدى:

تاپسىرعانى ءپىرىمنىڭ.

ىقىلاس ەتكەن كامىل ءپىر

مىسىر مەن شام، رۇمنىڭ.

قادىرىن بىلگەن ءمادينا

ءىنجۋ-مەرۋەرت ءدۇرىمنىڭ!

دەنەگە جۇققان كۇنادان…

شايىلسا ءبارى كىرىمنىڭ.

ون سەگىز جىل راۋزاتقا

يماملىق قىلعان ەرىمىز.

جۇزىندەگى دۇنيەنىڭ 

قاسيەتتى جەرىمىز.

ايتالىق تاحليل ءۇن سالىپ،

تارقار ما ىشتەن شەرىمىز. 

وسى جولداردىڭ ءوزى ياساۋي بابامىزدىڭ رۋحاني ىقپالى تەك تۇركىستان ايماعىمەن شەكتەلمەي، يسلام الەمىن تۇگەلدەي قامتىعاندىعىن كورسەتەدى. دەمەك، بۇل ياساۋي بابامىز تۋدىرعان رۋحاني جارىلىس ءوزى ءومىر سۇرگەن داۋىردە بەرىسى مۇسىلمان، ارىسى جالپى ادامزات تاعدىرىنا ىقپال ەتكەن قۋاتتى قۇبىلىس بولعاندىعىنان حابار بەرەدى.  ول كىسىنىڭ سونداي كۇردەلى رۋحاني جارىلىس جاساۋىنا ىقپال ەتكەن باستى سەبەپ قايسى؟ وسى كەزەڭدە ول كىسىنىڭ مىنا جارىق دۇنيەگە كەلۋى كەزدەيسوقتىق پا؟ بۇل سۇراقتارعا دۇرىس جاۋاپ بەرىلگەندە عانا قوجا احمەت ياساۋي سىندى ۇلى تۇلعانىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋ سەبەپتەرى مەن ول كىسىنىڭ تاريحتاعى رولىنە ىلايىقتى باعا بەرە الامىز. ول سۇراقتارعا جاۋاپ بەرمەي تۇرىپ، ءبىزدىڭ انىقتاپ الاتىن ءبىر ماسەلەمىز بار. ول – ادامزات تاريحىنداعى پايعامبارلاردىڭ رولىنە جانە اۋليەلەردىڭ رولىنە قىسقاشا تالداۋ جاساۋ قاجەتتىگى تۋادى. 

پايعامبارلار – مىنا جارىق دۇنيەنى جاراتقان ۇلى قۇدىرەتتىڭ ادامزات قوعامىن اداسۋدان، ازعىنداۋدان ساقتاپ، ادام بالاسىن تۋرا جولعا باستاۋشى اللا تاعالانىڭ ءوزى تاڭداپ، حالىقتار اراسىنا جىبەرىپ وتىرعان وكىلدەرى. پايعامبارلاردىڭ ادامزات قوعامىنا كەلۋى مۇحاممەد (ساس) پايعامبارمەن اياقتالدى. مۇحاممەد (ساس) كەيىن ادامزات قوعامىنا پايعامبار كەلگەن جوق جانە كەلمەيدى دە. ال، اۋليەلەر بولسا، ادامدار اراسىنان شىعىپ، ءوزىن جاراتقان قۇدىرەتپەن، رۋحاني الەممەن بايلانىس ورناتا بىلگەن تۇلعالار. مۇنداي تۇلعالار يسلامعا دەيىن دە، كەيىن دە بولدى. جانە قازاق دالاسىندا اۋليەلەردىڭ ىقپالى ⅩⅤⅠⅠ-ⅩⅤⅢ-عاسىرلارعا دەيىن شەشۋشى مانگە يە بولعاندىعى انىق. كەيبىر اۋليەلەردىڭ ىقپالى كۇنى كەشەگە دەيىن جالعاسىپ كەلدى. سول اۋليەلەردىڭ رۋحاني الەم مەن ادامزات اراسىندا رۋحاني بايلانىستى ۇزبەي كەلۋىنىڭ ارقاسىندا عانا ادامزات بالاسى قازىرگى كۇنگە دەيىن ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك الدى. وسى زاڭدىلىقتى تۇسىنگەندە عانا قازاق دالاسىن تۇگەل الىپ جاتقان اۋليەلەردىڭ قادىرىن سەزىنە الامىز.

ەندىگى كەزەكتە قوجا احمەت ياساۋي سىندى ۇلى تۇلعانى تۋدىرعان Ⅹ-ⅩⅠ عاسىرلارداعى مۇسىلمان قوعامىنداعى رۋحاني احۋالعا تالداۋ جاساپ كورەلىك. يسلام الەمى Ⅹ-ⅩⅠ عاسىرلاردا تولىعىمەن اللا مەن ادامزات قوعامى اراسىنداعى بايلانىس مۇحاممەت (ساس) پايعامباردىڭ ومىردەن وتۋىمەن تولىعىمەن توقتادى، اللا مەن ادامزات اراسىندا بايلانىس بولۋى مۇمكىن ەمەس دەپ سانايتىن احل ال-حاديس باعىتى وكىلدەرىنىڭ قولاستىنا ءوتتى. يسلام ءدىنى ءوزىنىڭ رۋحاني قۋاتىنان ايىرلىپ، تازا اراب داستۇرىنە نەگىزدەلگەن قاساڭ قاعيدالار جۇيەسىنە اينالدى. يسلام ءدىنى دەپ حالىق ول كەزەڭدە ادامنىڭ حايۋاني بولمىسىنىڭ قاجەتىن عانا وتەيتىن شاريعات قاعيدالارىن مويىندادى. ال، ادامنىڭ رۋحاني بولمىسى ەسەپكە الىنعان جوق. تەك، سوپىلار عانا رۋحاني بولمىستى جاڭعىرتۋ جولىندا وزدەرىنىڭ ارەكەتتەرىن جاساپ جاتتى. ولاردىڭ اراسىنان رۋحاني الەمگە قول جەتكىزىپ، ءوز جەتىستىكتەرىن جاريالاعان جانداردى ءولىم جازاسىنا كەسىپ وتىردى. مىسالى، رۋحاني الەممەن بايلانىسقا ءتۇسىپ، ونى «انا حاق» دەپ جاريالاعانى ءۇشىن مانسۇر حاللاجدى دارعا استى. ⅤⅢ-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ، پايعامبار ۇرپاقتارىنىڭ تۇركىستان جەرىنە شەگىنىپ، كەلۋىمەن يسلامنىڭ رۋحاني باعىتىنىڭ دامۋ ورتالىعىنا اينالعان تۇركىستان جەرى  دە 951 جىلى ساتۋك بۇعرا حان ابد ال-كاريم احل ال-حاديس باعىتىن قابىلداعاننان كەيىن رۋحانياتتان قول ۇزە باستادى. تەك، پايعامبار ۇرپاقتارى عانا وزدەرىنىڭ ارالارىندا عانا رۋحاني الەممەن بايلانىستارىن ساقتاپ قالدى. اللا مەن مۇسىلمان قوعامى اراسىنداعى رۋحاني بايلانىستىڭ ءۇزىلىۋى مۇسىلمان قوعامىنىڭ رۋحاني ازعىنداۋىنا اكەلدى. ادام بالاسىنىڭ باسىنا اللانىڭ قاھارىنا ۇشىراۋ ىقتيمالدىعى كۇن ساناپ كۇشەيە باستادى. بۇل كەزەڭدى قوجا احمەت ياساۋي بىلايشا سيپاتتايدى:           

اۋليەلەر ايتقانى كەلدى بىلەم،

قيامەتتىڭ كۇنى جۋىق بولدى دوستار.

ەستى قۇلدار بولعانىن ءبىلدى بىلەم،

ەل-جۇرتتان مەيىر-شاپاعات كەتتى دوستار.

 

ۇلكەن-كىشى جارانداردان ادەپ كەتتى،

قىز-كەلىنشەك، نازىك جاننان ۇيات كەتتى.

«ال-حاياۋ مين ال-يمان» دەپ، راسۋل ايتتى.

ارسىز قاۋىم، عاجايىپتار بولدى، دوستار. (35-حيمەت)

دەمەك، سول كەزەڭدەگى مۇسىلمان قوعامىنىڭ رۋحاني احۋالى وسىنداي. ءبىز بۇل حيكمەت شۋماقتارىنان ادامنىڭ جۇرەگىنەن مەيرىم-شاپاعات كەتىپ، رۋحاني ازعىندىققا ءتۇسىپ، يمانسىز توبىرعا اينالعانىن كورەمىز. اللا مەن ادامزات قوعامى اراسىنداعى رۋحاني بايلانىس ۇزىلەتىن بولسا، وندا ادامزات قوعامىنىڭ ازعىندىققا ۇشىراپ، حايۋاني بولمىسىنىڭ ۇستەمدىك ەتۋى زاڭدى. ادام بالاسىنىڭ مۇنداي دەڭگەيگە تومەندەۋىنە ءتاڭىر تاعالا توزە المايدى. 

بۇل تۋرالى ياساۋي بابامىز بىلاي دەيدى:

مۋمين ەمەس، حيكمەت ەسىتىپ، جىلاماسا،

جاقسىلاردىڭ ايتقان ءسوزىن تىڭداماسا،

ايات، حاديس ماعىناسىن اڭداماسا،

بۇل ۇكىمدى عارىش ۇستىندە كوردىم، مىنە.

ەگەردە ادام بالاسى ءوزىنىڭ كىم ەكەنىنە ءمان بەرىپ، قايدان كەلدىم، قايدا بارامىن دەپ ويلانبايتىن بولسا، ءوزىنىڭ رۋحاني بولمىسىنان حابارى بولماسا، وندا ونداي جانداردى مۇسىلمان دەپ ساناۋعا كەلمەيدى. ونداي قوعامعا اۋەل باستان عارىشتا ۇكىم شىعارىلىپ قويعان. ءتاڭىر تاعالا مۇنداي ادامزات قوعامىن جەر بەتىنەن جوق ەتەدى نەمەسە ولاردى قۇتقارۋدىڭ جولىن قاراستىرادى. مىنە، وسىنداي ادامزات قوعامىنىڭ ازعىنداعان كەزەڭىندە ءتاڭىر تاعالا ادام بالاسى ءۇشىن، مۇسىلمان قوعامى ءۇشىن قوجا احمەت ياساۋي سىندى تۇلعانى جىبەردى. سوندىقتان ياساۋي بابامىزدىڭ دۇنيەگە كەلۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس، ءبىزدى جاراتقان قۇدىرەتتىڭ ءوزىنىڭ ويلاستىرعان جوباسى دەپ قاراعانىمىز ابزال. ول تۋرالى سۇلەيمەن باقىرعاني بىلاي دەپ جازادى:

سۇبحان يەم ءوزى ەدى، مۇستافاعا بۇيىردى،

بابام ارىستان جەتكىزدى، شايحىم احمەت ياساۋي.

بۇل جولدار قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ دۇنيەگە كەلۋى، وعان ارىستان بابتىڭ اماناتتى تاپسىرۋى ءتاڭىر تاعالانىڭ قالاۋىمەن بولعاندىعىنا ناقتى دالەل. ونىڭ ۇستىنە مۇحاممەت پايعامباردىڭ (ساس) ميعراج ساپارىندا احمەت رۋحىن كورۋىنىڭ ءوزى جاي اڭىز ەمەس، شىندىق. مۇحاممەت پايعامباردىڭ (ساس) ميعراج ساپارىن شىندىق رەتىندە قابىلداعان كىسى، ول كىسىنىڭ احمەتتتىڭ رۋحىن كورۋىن دە شىندىق رەتىندە قابىلدايدى. ويتكەنى، ءياساۋيدىڭ ءوز حيكمەتىندە پايعامباردىڭ (ساس) ميعراج ساپارى تۋرالى وتىرىكتى قوسۋى مۇمكىن ەمەس. «ديۋاني حيكمەتتە» بۇل وقيعا بىلايشا باياندالادى: 

حاق مۇستافا جەبىرەيىلگە قويدى ساۋال،

بۇل نەتكەن رۋح، تانگە كىرمەي تاپقان كامال،

كوزىندە جاس، القاعا باس، بويى حيلال،

سول سەبەپتەن الپىس ۇشتە كىردىم جەرەگە.

 

جەبىرەيىل ايتتى: «ۇمبەت ءىسى سىزگە ايعاق،

كوككە شىعىپ، پەرىشتەدەن الار ساباق.

نالاسىنا جەت اسپان نالا قىلادى»

سول سەبەپتەن الپىس ۇشتە كىردىم جەرگە.(2-حيكمەت)

مىنە وسى جولداردا باياندالعان پايعامبار (ساس) مەن جەبىرەيىل پەرىشتە اراسىنداعى اڭگىمەدەن ياساۋي بابامىزدىڭ اۋەل باستان-اق، ءتاڭىر تاعالانىڭ قالاۋىمەن دۇنيەگە كەلگەندىگىن كورسەتەدى. جانە وسى «حيكمەتتە» ياساۋي بابامىزدىڭ قاشان دۇنيەگە كەلەتىنى دە كورسەتىلەدى:

«ءتورت ءجۇز جىلدان كەيىن شىعىپ، ۇمبەت بولعىن،

نەشە جىلداي ءجۇرىپ حالىققا جول كورسەتكىن.

ون ءتورت مىڭ مۇجتاحيدتەر قىزمەت قىلسىن!»،

سول ءۇشىن الپىس ۇشتە كىردىم جەرگە. (2-حيكمەت)    

وسى حيكمەتتە ايتىلعانداي قوجا احمەت ياساۋي بابامىز پايعامبار (ساس) دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن ءتورت ءجۇز ون جىلدان كەيىن دۇنيەگە كەلدى.ول كىسىنىڭ دۇنيەگە كەلگەن جىلىن ءبىز ناقتى 1042 جىل دەپ ايتا الامىز. دەمەك، «ديۋاني حيكمەتتە» ايتىلعان بۇل دەرەك تاريحي شىندىققا تولىعىمەن ساي كەلەدى. بۇل كەزەڭدەگى مۇسىلمان قوعامىنىڭ رۋحاني الەمنەن اجىراپ، تولىعىمەن رۋحاني ازعىندىققا ءتۇسىپ، توقىراۋعا تۇسكەن كەزەڭى بولاتىن. يسلام الەمىندەگى مۇنداي توقىراۋعا ۇشىراپ، ىشتەي ىدىراي باستاعانىن سول ⅩⅠ-عاسىرداعى تاريحي وقيعالارعا قاراپ وتىرىپ، باعامداۋعا بولادى. وسى ⅩⅠ-عاسىر سوڭىندا حريستيان الەمى كونە رۋحاني ورتالىقتارى بولعان قۇددىس-ءيرۋساليمدى مۇسىلمانداردان ازات ەتۋ جولىنداعى كۇرەسىن-كرەست جورىقتارىن باستادى. ەگەردە يسلام قوعامىنىڭ رۋحاني توقىراۋعا ۇشىراپ، ىشتەي ىرىگەنىن سەزبەگەن بولسا، وندا حريستياندار ونداي قادامعا بارار ما ەدى؟ جوق. ءدىن رۋحاني ءىلىم قاينارى بولۋدان قالىپ، قوعام ىشىندەگى قاتىناستاردى رەتتەۋدىڭ قۇرالىنا اينالدى. ءدىنىڭ اتى قالىپ، زاتى قوعام ساناسىنان تىس قالدى. ءدىن مەن شاريعات اراسىنداعى ەرەكشەلىك – ءدىن  رۋحتىڭ قاجەتىن وتەيتىن، رۋحقا كۇش بەرەتىن رۋحاني ءىلىم قاينارى ەكەندىگى مۇلدە ۇمىتىلدى. اللا مەن ادام اراسىندا بايلانىس بولۋ ىقتيمالدىعى مۇلدە جوققا شىعارىلدى. مۇسىلمان قوعامى تەك ءوزىنىڭ حايۋاني بولمىسىنىڭ قاجەتىمەن عانا ءومىر سۇرەتىن دەڭگەيگە ءتۇستى. بۇل مۇسىلمان قوعامىنىڭ تولىعىمەن رۋحاني داعدارىسقا تۇسۋىنە ىقپال ەتتى. مىنە، وسىنداي مۇسىلماندار قوعامى كۇردەلى كەزەڭدى باسىنان وتكەرىپ جاتقان كەزەڭىندە قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدىڭ دۇنيەگە كەلۋىن اللا تاعالانىڭ مۇسىلمان قوعامىنا جىبەرگەن راحىمى دەپ باعالاسا بولادى.

ول كىسى ءوزىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى مەن ءومىرىنىڭ العاشقى كەزەڭى تۋرالى «ديۋاني حيكمەتتە» بىلايشا باياندالادى:

توعىز اي، توعىز كۇندە جەرگە ءتۇستىم،

توعىز ساعات تۇرا المادىم، كوككە ۇشتىم.

عارشى-كۇرسى بوساعاسىن بارىپ قۇشتىم،

سول سەبەپتەن الپىس ۇشتە كىردىم جەرگە.

 

ءبىر جاسىمدا ارۋاق ماعان ۇلەس بەردى،

ەكى جاستا پايعامبارلار كەلىپ كوردى.

ءۇش جاسىمدا شىلتەن كەلىپ قالىم ءبىلدى.

سول سەبەپتەن الىس ۇشتە كىردىم جەرگە.

 

الپىس ۇشتە تۇرماي قاشتىم حالايىقتان،

كوككە شىعىپ، ساباق الدىم مالايكتان.

ەتەك كەسىپ بارشا جۇرتپەن بايلانىستان،

سول سەبەپتەن الپىس ۇشتە كىردىم جەرگە.

 

جەتى جاستا ارىستان بابام ىزدەپ تاپتى،

ءار سىر كورىپ، پەردەمەنەن بۇركەپ جاپتى.

«شۇكىر اللا، كوردىم-اۋ،-دەپ ءىزىمدى ءوپتى.

سول سەبەپتەن، الپىس ۇشتە كىردىم جەرگە.   

مىنە، «ديۋاني حيكمەتتە» ياساۋي بابامىزدىڭ ءومىرىنىڭ العاشقى كەزەڭى وسىلاي  باياندالادى. ول كىسى دۇنيەگە كەلىسىمەن ءتاڭىر تاعالا مەن ارۋاقتاردىڭ، پايعامبارلاردىڭ، پەرىشتەلەردىڭ قامقورلىعىندا بولادى. مۇنداي جاننىڭ باسقا بىرەۋگە بارىپ شاكىرت بولىپتى، پالەنشەدەن ءبىلىم الىپتى دەپ جازۋدىڭ ءوزى ۇلكەن ابەستىك. ويتكەنى، كوكىرەك كوزى دۇنيەگە كەلە سالىسىمەن اشىلعان جاننىڭ باسقا بىرەۋدەن ءبىلىم الۋعا مۇحتاج ەمەس. سوندىقتان ياساۋي بابامىز داۋىرىنەن كەيىنگى كەزەڭدە دۇنيەگە كەلگەن جازبا دەرەكتەردەگى ءتۇرلى «ول كىسى مىناعان شاكىرت بولىپ ەدى،» - دەگەن مالىمەتتەردىڭ بارلىعى ياساۋي ءىلىمى مەن تۇركى رۋحانياتىن وزگە مادەنيەتتەرگە مويىنۇسىندىرۋ ءۇشىن جاسالعان ارەكەتتەر دەپ تۇسىنگەنىمىز ابزال. ول كىسىنىڭ رۋحاني تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋى، تولىسۋى ارىستان باب اتاسىمەن كەزدەسىپ، اماناتىن الۋ كەزەڭىمەن اياقتالاتىن بولۋى كەرەك. وسى كەزەڭدە ول كىسى رۋحاني الەممەن تولىق بايلانىسقا ءتۇستى. ول تۋرالى ول كىسى «حيكەمەتت» بىلاي دەيدى:

سەگىزىمدە سەگىز جاقتان جول اشىلدى،

«حيكمەت ايت!»- دەپ باسىما نۇر شاشىلدى.

شۇكىر اللا، ءپىر مۇعان ءماي ىشكىزدى،

سول سەبەپتەن، الپىس ۇشتە كىردىم جەرگە.

 

ءپىر مۇعان-حاق مۇستافا شاكسىز بىلگىن،

قايدا جۇرسەڭ سيپاتتاپ، تاعزىم ەتكىن.

سالاۋات ايتىپ، مۇستتافاعا ۇمبەت بولعىن، 

سول سەبەپتەن، الپىس ۇشتە كىردىم جەرگە.

 

توعىزىمدا بەل بايلادىم تۋرا جولعا، 

تابارىك دەپ الىپ ءجۇردى قولدان-قولعا.

قۋانبادىم بۇل سوزدەرگە قاشتىم شولگە،

سول سەبەپتەن الپىس ۇشتە كىردىم جەرگە. (2-حيكمەت)

وسى «حيكمەت» جولدارىندا باياندالعان ول كىسىنىڭ ومىرىنە قاتىستى دەرەكتەر ياساۋي بابامىزدىڭ بالالىق كەزەڭى مۇلدە بولماعاندىعىن، بىردەن قوعام  ىسىنە ارالاسىپ كەتكەندىگىن باياندايدى. ول كىسى ەسىن بىلە سالىسىمەن ماقساتى رۋحاني الەممەن بايلانىسۋ بولعاندىعىن، وسى جولدا ءوزىنىڭ بار بولمىسىمەن قىزمەت قىلعاندىعىن كورەمىز. ول تۋرالى «حيكمەتتەرىندە» مىناداي جولدار بار:

ءار تاڭ سايىن حابار كەلدى قۇلاعىما،

«زىكىرىن ايت»-زىكىرىن ايتىپ ءجۇردىم، مىنە.

‘يشىقسىزداردى كورىپ ءجۇردىم جولدا قالعان،

سول سەبەپتەن ‘يشىق دۇكەنىن قۇردىم، مىنە.

ول كىسى وسىلاي ءوزىنىڭ رۋحاني جەتىلۋ جولدارىن باستايدى. بۇل بايانداۋلارىندا ءوزىنىڭ كىمدەرمەن بايلانىستا بولعاندىعىنان حابار بەرەدى. ون سەگىز جاسقا كەلگەندە ءوزىنىڭ رۋحاني كەمەلدەنۋ كەزەڭىنە جەتكەنىن، ون توعىز جاسىندا تولىعىمەن جەتپىس ماقامدى تولىق يگەرگەنىن باياندايدى:

ون توعىزدا جەتپىس ماقام زايىر بولدى،

زىكىرىن ايتىپ، ءىشى-تىسىم تازا بولدى.

قايدا بارسام قىزىر بابام دايىن بولدى،

عاۋسۋل عياس ءماي ىشكىزدى تويدىم، مىنە.

وسى شۋماق ياساۋي بابامىزدىڭ رۋحاني تۇرعىدان تولىق جەتىلگەنىن كورسەتەدى. بۇدان ارى قاراي ول كىسى قوعامنىڭ ازعىنداۋ سەبەپتەرىن انىقتاۋعا دەن قويادى. قوعام ىشىندەگى رۋحاني ازعىندىقتى اۋىزدىقتاۋ باعىتىنداعى ءىس-ارەكەتىن باستايدى. «حيكمەتتەردە» باياندالعان وقيعالار جەلىسىنە تالداۋ جاسايتىن بولساق، وندا ول كىسىنىڭ حالىقتى تۇزەمەك بولعان العاشقى قادامدارى ونشالىقتى وڭ ناتيجە بەرمەگەنىن كورۋىمىزگە بولادى. كەرىسىنشە، ءوزى قوعامنىڭ تەرىس ىقپالىنا ءتۇسىپ، قالايشا اداسقانىن جانە ول اداسۋلاردان قالاي قۇتىلىپ شىققانىن بايان ەتەدى. 

ياساۋي بابامىز سول كەزەڭدەگى ادامزات قوعامىنىڭ ازعىنداۋىنىڭ باستى سەبەبى – ماتەريالدىق بولمىستىڭ جەتەگىندە كەتىپ، رۋحاني بولمىستى مۇلدە ەستەن شىعارۋ بولعاندىعىنا كۋا بولادى. ول «حيكمەتىندە» بىلاي دەيدى:

كۇمانسىز بىلگىن، بۇل دۇنيە بارشا حالىقتان وتەر- ا،

سەنبەگىن سەن مالىڭا، ءبىر كۇن قولدان كەتەر-ا،

اتا-انا، قارىنداس قايدا كەتتى، پىكىر قىل،

ءتورت اياقتا اعاش ات ءبىر كۇن ساعان جەتەر-ا. (8-حيكمەت)

وسى حيكمەت جولدارىندا مىنا دۇنيەنىڭ بايانسىز، ۋاقىتشا دۇنيە ەكەندىگى، بۇگىن بار كەز-كەلگەن ادامنىڭ، ەرتەڭگى كۇنى اعاش اتقا  مىنەتىنى، مىنا جالعان دۇنيەدەن كوشەتىنى انىق كورسەتىلىپ تۇر. وزىڭە جاقىن دەگەن اتا-انا، باۋىرلارىڭ دا، ايەل، بالا-شاعاڭ دا، ەشكىم جولداس بولا المايدى. ويتكەنى، بۇل ءفاني-ۋاقىتشا دۇنيە – سىناق الاڭى. شىن دۇنيە، ماڭگىلىك مەكەن كەلەسى ومىردە.  سوندىقتان ادام بالاسى مىنا جالعان دۇنيە ءۇشىن ەمەس، ماڭگىلىك ءومىر ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋى، كۇرەسۋى كەرەك. ول كۇرەستىڭ باستى نىساناسى – رۋحاني الەم. رۋحاني الەممەن بايلانىسقا تۇسكەن ادام عانا ماڭگىلىك ومىرگە قول جەتكىزە الادى. رۋحاني الەمگە جەتۋدىڭ باستى شارتى – اللاعا عاشىقتىق. ول تۋرالى «حيكمەتىندە» بىلاي دەيدى:

ەي، دوستار، پاك ‘يشىقتى قولعا الدىم،

بۇل دۇنيەنى دۇشپان تۇتىپ، ءجۇردىم، مىنە،

جاعامدى ۇستاپ، حۇزىرىنا سىيىنىپ كەلدىم، 

‘يشىق جولىندا مانسۇر سيپات بولدىم، مىنە.

 

‘يشىق جولىندا عاشىق بولىپ، مانسۇر ءوتتى.

بەلىن بايلاپ. حاق ‘يشقىن مىقتى تۇتتى.

جابىرلەۋدى، مەلامەتتى كوپ ەسىتتى،

ەي، مۋميندەر، مەن دە  مانسۇر بولدىم، مىنە. (9-حيكمەت)

وسى شۋماقتاردا باياندالاتىن باستى ماسەلە – اللاعا عاشىقتىق. اللاعا عاشىق بولعان جان عانا مىنا دۇنيەنىڭ قىزىلدى-جاسىلدى  شىرماۋىنان قۇتىلىپ، رۋحاني الەممەن بايلانىسا الادى. ال، ادام بالاسى ءناپسىنىڭ سوڭىنا ەرگەندە ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ۇمىتىپ، دۇنيە قۋىپ، اۋرەگە تۇسەدى. ادام ءوزىن جاراتقان ۇلى قۇدىرەتتى ۇمىتقان كەزەڭدە ول ادامي بولمىسىنان اجىراپ، حايۋاني بولمىستىڭ جەتەگىندە كەتەدى. ول تۋرالى «حيكمەتتە» مىناداي جولدار بار:

ەي، بەيحابار، حاققا كوڭىل جۇگىرتپەدىڭ،

دۇنيە ارام، ودان كوڭىل سۋىتپادىڭ،

ناپسىدەن كەشىپ، اللا جاققا ۇمتىلمادىڭ،

بۇل ءناپسى ءۇشىن زارلاپ قايران بولدىم، مىنە. (9-حيكمەت)

ادامزات قوعامىنىڭ سول كەزەڭدەگى ازعىنداۋىنىڭ باستى سەبەبى – ادامنىڭ ءوزىنىڭ كىم ەكەندىگىن، قايدان كەلگەنىن، قايدا باراتىنىن ۇمىتۋمەن بايلانىستى ەكەندىگىن، سونىڭ سالدارىنان يمانسىز توبىرعا اينالعاندىعىن ياساۋي بابامىز جاقسى ءتۇسىندى جانە بۇل ماسەلەنى حالىقتىڭ ەسىنە سالۋدى ءجون كوردى. ول حيكمەتىندە بىلاي دەيدى:

ول حيكمەتىمەن (ادامدى) جوقتان بار ەتتى،

ون سەگىز مىڭ بۇكىل الەم قايران بولار.

«قالۋ ءبالا» دەگەن قۇلدار ۇلەس الدى.

كىدىرىپ قالعان قۇلدار ءدىنى ويران بولار.

 

حاق تاعالا يمان سىيلىق ەتتى بىزگە،

ونى حاق راسۋلى ايتتى بىزگە.

سالاۋات ايتساق قۋات بەرەر دىنىمىزگە،

جوق بولسا، قىلعاندارىم جالعان بولار. (62-حيكمەت)

سۋرەتى ادام بىراق ءوزى يمانىنان اجىراپ حايۋني بولمىس جەتەگىندە كەتكەن توبىردى مىنا تىعىرىقتان الىپ شىعۋدىڭ جالعىز جولى – ادام جۇرەگىنە قايتا يمان ۇيالاتۋ ەكەندىگىن سەزىندى. ول ءوزىنىڭ وسى ماقساتىن ىسكە اسىرۋ جولىندا قولىنان كەلگەنىنىڭ ءبارىن ىستەدى. بۇل ماقساتتى ىسكە اسىرۋ جولىندا ادام رۋحىن تاربيلەۋدىڭ بارلىق ساتىسىن قولداندى. ءبىز ونى مىنا حيكمەت شۋماعىنان كورە الامىز:

قۇل قوجا احمەت حاقتىڭ ءسوزىن سويلەپ ءوتتى،

«‘اين ال-ياقين» تاريقاتتا بوزداپ ءوتتى،

«‘يلم ال-ياقين» شاريعاتتان كوزدەپ ءوتتى،

«حاقق-ۋل ياقين» حاقيقاتتان ايتتىم، مىنە. (9-حيكمەت)

ادام بالاسىن ءناپسى شەڭگەلىنەن قۇرتقارىپ، تۋرا جولعا سالۋ ماقساتىندا ياساۋي بابامىز ءتۇرلى تاسىلدەر قولدانعانىن وسى شۋماقتان كورۋگە بولادى. «‘اين ال-ياقين» تاريقاتتا بوزداپ ءوتتى،» دەمەكتىڭ ماعىناسى ادامنىڭ رۋحاني دەڭگەيىن كوتەرۋ ارقىلى ءناپسى شەڭگەلىنەن قۇتقارۋ جولىنداعى ارەكەتى باياندالىپ وتىر. ەگەردە ادام رۋحى ءناپسىنىڭ جەتەگىنەن قۇتىلىپ، تاريقات جولىنا قادام قويسا، وندا ول جاننىڭ رۋحاني الەمگە وتۋگە ءبىر ساتى جاقىندايدى. سوندىقتان ادام شاماسى كەلگەنشە رۋحاني بولمىسىنان اجىراماۋعا كۇش سالۋى كەرەك. سوندا عانا رۋحاني الەممەن بايلانىسۋعا مۇمكىندىك الادى.

ال، «‘يلم ال-ياقين» شاريعاتتان كوزدەپ ءوتتى،» دەمەكتىڭ ماعىناسى ول كىسىنىڭ ادام رۋحىن ادامي بولمىس شەڭبەرىندە ساقتاپ قالۋ جولىندا دا ارەكەت ەتكەنىن كورەمىز. ويتكەنى، بۇل «يلم ال-ياقين» ادامدى جاراتقان قۇدىرەتتىڭ ادام بالاسىنا ءوزىنىڭ رۋحىن ۇرلەۋ ارقىلى حايۋاندار اراسىنان ءبولىپ، سانالى جاراتىلىس دەڭگەيىنە كوتەرگەنىن بىلدىرەدى. ادام ءناپسىنىڭ جەتەگىندە كەتكەندە سول شاريعات دەڭگەيىنەن دە تومەندەپ، حايۋاني بولمىس دەيگەيىنە قايتا تۇسەتىنىن دە ەسكەرتىپ وتىرعانىنا كۋا بولامىز. «حاقق-ۋل ياقين» حاقيقاتتان ايتتىم، مىنە.» دەمەكتىڭ ماعىناسى رۋحاني الەممەن بايلانىسىپ، اقيقاتقا جەتۋ. قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدىڭ ماقساتى حالىقتى رۋحاني داعدارىستان الىپ شىعۋ بولعاندىقتان ول كىسى ءوزىنىڭ مۇمكىندىگى جەتكەنىنشە حالىقتىڭ رۋحاني دەڭگەيىن كوتەرىپ، رۋحاني الەممەن بايلانىستىرۋ بولعاندىعىنا كوزىمىز جەتەدى. سوندا عانا ادام بالاسى قوعامدى جايلاعان ازعىندىقتان قۇتىلىپ، ادامي بولمىسىن قايتا تابادى. ول ءۇشىن ءدىندى شاريعات دەڭگەيىنەن تاريقات دەڭگەيىنە كوتەرۋ كەرەكتىگىن ياساۋي بابامىز جاقسى ءتۇسىندى. جانە تاريقات جولىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى، قيىندىعى بارلىعىن دا ەسكەرتەدى. الايدا، ادام ساناسىن جاڭا دەڭگەيگە-تاريقات دەڭگەيىنە كوتەرمەي، قوعام ساناسىن جونگە سالۋ مۇمكىن ەمەستىگىن جاقسى ءتۇسىندى. ول تۋرالى حيكمەتتەرىندە بىلاي دەيدى:

تاريقاتتىڭ جولدارىنىڭ توسىعى كوپ،

پاك ‘يشىقتى قولعا الماي بولماس ءجۇرىپ،

ديدارىن كورىپ بولماس، كۇن-ءتۇن ۇيىپ،

ەش ۇيىقتاماي ديدارىن كوردىم، مىنە.

دەمەك، تاريقات جولىنىڭ قيىندىعى كوپ، ەڭ باستىسى اللاعا عاشىق بولۋ. سول باعىتتا تىنباي ەڭبەكتەنۋمەن عانا اللاعا جەتۋگە مۇمكىندىك بار. سوندا عانا رۋحاني الەممەن بايلانىسىپ، ءوزىنىڭ رۋحاني دەڭگەيىن كوتەرە الادى. ول كىسى ءوز حيكمەتىندە رۋحاني الەممەن بايلانىسقا تۇسكەن ءدارۋىش پەن دۇنيە سوڭىندا جۇرگەن پەندەنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى بىلايشا باياندايدى:

حاق قۇلدارى دارۋىشتەر اقيقاتتى بىلەدى.

حاققا عاشىق بولعاندار حاق جولىنا كىرەدى.

 

كوڭىل بولمەي دۇنيەگە، ەلىكتەمەي ارامعا،

حاقتى سۇيگەن عاشىقتار حالايىقتان كەشەدى.

 

دۇنيە مەنىڭ دەگەندەر، جاھان مالىن جيعاندار،

قۇزعىن قۇستاي ارامعا بەلشەسىنەن باتادى.

 

مولدا، ءمۇفتي بولعاندار، جالعان داعۋا قىلعاندار،

اقتى قارا قىلعاندار، تاقمۇققا ولار كىرەدى.

 

قازى، يمام بولعاندار، جالعان ءپاتۋا قىلعاندار،

سورلى ەسەك سياقتى جۇك استىندا قالادى.

 

ارام جەگەن اكىمدەر، پارا الىپ جەگەندەر،

بارماقتارىن شايناسىپ، قورقىپ تۇرىپ قالادى.

 

ءتاتتى-ءتاتتى جەگەندەر، ءتۇرلى-ءتۇستى كيگەندەر،

التىن تاققا مىنگەندەر توپىراق استى قالادى. (54-حيكمەت)

ياساۋي بابامىز وسىلاي رۋحاني دەڭگەيى ءارتۇرلى جانداردىڭ بولاشاعىنىڭ قالاي بولاتىنىن سالىستىرا وتىرىپ كورسەتەدى. رۋحانياتتى جوعارى قويىپ، حاقتىڭ دەگەنىمەن جۇرگەن جانداردىڭ ماڭگىلىك ومىرگە يە بولاتىنىن، ال ارام، زالىم جانداردىڭ بار عۇمىرى وسى ءفاني-وتكىنشى دۇنيەمەن اياقتالاتىنىن مىسال ەتىپ كورسەتكەنىنە كۋا بولامىز. دەمەك، ادام بالاسىنىڭ ءاربىر باسقان قادامى ولشەۋلى. ادالدىق پەن ارامدىقتىڭ ارا قاتىناسى ادام بولمىسىنىڭ بولاشاعىن ايقىندايتىن تارازىسى. ولاي بولسا، ادام بالاسىنىڭ ماڭگىلىك ومىرگە قاراي ۇمتىلۋى، رۋحاني بولمىسىنىڭ دەگەنىمەن ءجۇرۋى سانالى ادام ءۇشىن بۇلجىمايتىن زاڭدىلىق بولۋعا ءتيىس. بۇل بىزگە قازاقتىڭ «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن ۇستانىمىنىڭ ءتۇپ نەگىزى قايدان شىققانىن سەزىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ءوزىنىڭ ار-يمانىن جانىنان دا ارتىق كورگەن قازاق ياساۋي جولىن عاسىرلار بويىنا ءوزىنىڭ رۋحاني بولمىسىنىڭ وزەگى رەتىندە ۇستانىپ كەلدى.

قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدىڭ حالىقتىڭ رۋحانياتىن وياتۋ بارىسىنداعى ءىس-ارەكەتى ۇنەمى قارسىلىققا تاپ بولىپ، بار سانالى ءومىرى سول قارسىلاستارىمەن ارپالىستا ءوتتى. بار ماقسات-مۇراتى حايۋاني بولمىس قاجەتى بولعان زامانداستارىنىڭ كوپشىلىگى ول كىسىنىڭ رۋحانياتقا قاتىستى، رۋحاني الەممەن بايلانىس تۋرالى وي-پىكىرلەرى قارسىلاستارىنىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىرىپ وتىردى. ياساۋي بابامىزدىڭ حيكمەتتەرىندە بۇل تۋرالى مىناداي جولدار بار:

ەي، دوستار، نادانمەنەن ءۇلپات بولىپ،

باۋىرىم كۇيىپ، جاننان تويىپ، ءولدىم،مىنە.

تۋرا ايتسام، قيسىق جولعا موينىن بۇرىپ،

قان جۇتىپ، قايعى زارىنە تويدىم،مىنە.

 

نادانمەن وتكەن ءومىر توزاق قاتار،

نادان بارسا، توزاق تا بولار ازار.

نادانمەنەن توزاققا قىلما ساپار،

ناداندارمەن قازان ۇرىپ سولدىم، مىنە.

 

دۇعا قىلعىن نادانداردىڭ ءجۇزىن كورمەن،

حاق تاعالا جار بولسا، ءبىر ءسات تۇرمان،

بەيمار بولسا، نادانداردىڭ ءحالىن سۇرامان،

نادانداردان ءجۇز مىڭ جاپا كوردىم، مىنە. (13-حيكمەت)

بۇل حيكمەت جولدارى ياساۋي بابامىزدىڭ ءوز زامانداستارىنان قانشالىقتى زورلىق-زومبىلىق كورگەنىنەن حابار بەرەدى. بۇل شۋماقتاردىڭ مازمۇنىن تاراتىپ ايتۋدىڭ دا قاجەتى جوق. تەك، ءبىر عانا «نادان بارسا، توزاق تا بولار ازار» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى ول نادانداردىڭ پەيىش تۇگىل توزاققا ىلايىق ەمەستىگىن كورسەتەدى. ءبىز تاريحي دەرەكتەردەن زامانداستارىنىڭ ياساۋي بابامىزدى ۇلىن ولتىرگەنىن، احمان، قارامان اتتى بەكتەردىڭ جالا جاۋىپ، ۇرى اتاندىرماق بولعانىنانا حاباردارمىز. مۇنداي قىسىم ول كىسىگە كۇندەلىكتى جاسالعانىن جوعارىداعى حيكمەت جولدارى ايعاقتايدى.

قوجا احمەت ياساۋي بابامىز ءوز زامانىنداعى بىلىمسىزدىك نەگىزىندەگى ناداندىقپەن كۇرەسىپ قويعان جوق. سول داۋىردەگى ءدىني تانىم نەگىزدەرىنە قارسى كۇرەسۋگە ءماجبۇر بولدى. ول رۋحاني الەم مەن ادامزات اراسىنداعى بايلانىستىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس دەپ ەسەپتەيتىن دىندارلارمەن ارپالىسۋىنا تۋرا كەلدى. ول كىسى ءوز داۋىرىندەگى ءدىندارلاردىڭ قانداي باعىتتا ەكەندىگىن مىنا حيكمەت جولدارى ارقىلى سۋرەتتەپ بەرەدى:

ءۇش ءجۇز مولدا جيىلىپ ۇكىم ايتتى،

شاريعات قوي جازايىن مەن دە جايتتى.

تاريقاتتا، حاقيقاتتا حاق قولداۋى،

باسىم بەرىپ، حاقتىڭ سىرىن ءبىلدىم، مىنە.

 

«انا ال-حاقتىڭ» ماعىناسىن بىلمەس نادان،    

 دانا كەرەك بۇل جولداردا پاكي ماردان،

ەستى قۇلدار حاق جادىن دەيدى – جانان،

جاننان كەشىپ جاناندى ءسۇيدىم، مىنە. (9-حيكمەت)

بۇل حيكمەت جولدارىندا ياساۋي بابامىز سول داۋىردەگى ءدىندار-مولدالاردىڭ رۋحانياتتان مۇلدە حابارسىز ەكەندىگىن، ولاردىڭ ءدىن دەپ، اراب داستۇرلەرى نەگىزىندە قالىپتاسقان شاريعاتتى تۇسىنەتىنىن مەڭزەپ وتىر. ول كىسى سول كەزەڭنىڭ ءدىني تانىمدارىنىڭ دەڭگەيىن تانىعاننان كەيىن ولارعا ءوز حيكمەتىندە مىناداي باعا بەرەدى: 

عىلىم ەكەۋ – ءتان مەن جانعا باسشى بولار،

جان عىلىمى حۇزىرىنا جاقىن تۇرار،

ماحاببات شارابىنان ءىشىپ تۇرار،

ونداي عالىم ناعىز عالىم بولار، دوستار.

 

ءتان عالىمى زالىمدارعا ۇقساس بولار،

«ءباراات» اياتىندا حابار بەرەر،

توزاق ىشىندە تىنباي-ىلعي كۇيەر بولار،

ۋ مەن ءزاردى ءىشىپ ىلعي دوستار.

 

قۇل قوجا احمەت عالىمدارعا قىزمەت قىلعىن،

عالىمداردىڭ ءسوزىن ەسىتىپ، امال قىلعىن،

امال قىلىپ، حاق جولىندا جانىڭ بەرگىن،

امالسىزدار  ديدارىن كورمەس دوستار. (20-حيكمەت)

وسى حيكمەت جولدارى ياساۋي بابامىزدىڭ ءوز ءداۋىرىنىڭ «ءدىندارلارىن» قالاي باعالاعانىن كورۋىمىزگە بولادى. رۋحاني الەم مەن ادامنىڭ رۋحاني بولمىسىنىڭ اراسىنداعى بولۋعا ءتيىس بايلانىستى  قامتاماسىز ەتە الماعان مولدالار ءدىن اتىنان سويلەۋگە قاقىسى جوقتىعىن قۇران اياتىنا سۇيەنە وتىرىپ، دالەلدەپ وتىر. ول كىسىنىڭ ءدىن مەن شاريعاتتى ءبولىپ قاراعاندىعىنا، ابۋ حانيفا نۇعمان يبن ءسابيت سياقتى ءدىن بىرەۋ، شاريعاتتار كوپ دەگەن ۇستانىمدا بولعاندىعىنا كۋا بولامىز. ابۋ حانيفا قۇران كارىمنىڭ «مايدا» سۇرەسىندەگى «ەي، مۇسىلماندار، ءار بىرىڭە ءبىر شاريعات، ءبىر جول بەردىك. اللا قالاسا، بارلىعىڭدى ءبىر ۇمبەت جاسار ەدى» دەگەن 48 اياتىن جانە «شۋرا» سۇرەسىندەگى «دىندەرىڭە بەكەم بولىڭدار. نۋحقا بەرگەن ءدىندى ساعان دا ۋاحي ەتكەنىمىزدى، يبراحيمگە، مۇساعا، يساعا بەرگەندەرىمىزدى اللا ساعان دا ءدىن ەتىپ بەردى.» دەگەن 13 اياتىن  نەگىزگە الا وتىرىپ، ءار حالىقتىڭ ءوزىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقان سالت-ءداستۇرىن، ادەت-عۇرپىن ساقتاپ قالۋعا قۇقىلى ەكەندىگىن دالەلدەپ بەرگەن بولاتىن. قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدىڭ بۇل ۇستانىمى ءبىر جاعىنان تۇركى حالىقتارىنىڭ ءداستۇرى مەن مادەنيتەتىنىڭ قايتا جاندانۋىنا مۇمكىندىك بەرسە، ەكىنشى جاعىنان ابۋ حانيفا مازحابىنىڭ بار مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ورتاق جولىنا اينالۋىنا جول اشتى. ءار حالىق ياساۋي ۇلگىسىمەن ءدىندى تاريقات دەڭگەيىنە كوتەرە وتىرىپ، وزدەرىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقان سالت-ءداستۇرى مەن مادەنيەتىن قايتا جاڭعىرتۋعا مۇمكىندىك الدى.

قوجا احمەت ياساۋي بابامىز ءوزىنىڭ ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان كۇرەسىنىڭ ارقاسىندا ءدىن فەنومەنىنىڭ اللا مەن ادام اراسىن بايلانىستىرىپ تۇراتىن رۋحاني جەلى ەكەندىگىن جانە ونىڭ اللانىڭ ءوزى ادام بالاسىنا امانات ەتىپ بەرگەن رۋحىنا ارنالعان رۋحاني قۋات كوزى ەكەندىگىن دالەلدەدى. ەڭ باستىسى اللا مەن ادامزات اراسىنداعى بايلانىستى قايتا قالپىنا كەلتىردى. ول كىسى ءوزىنىڭ باستى شىعارماسى «ديۋاني حيكمەتتى» «دافتاري ساني» دەپ اتادى. ءبىرىنشى داپتەر – شاريعات. شاريعات ادامنىڭ فيزيكالىق بولمىسىنىڭ قاجەتىن وتەيتىن قاعيدالار جۇيەسى. «دافتاري ساني» - تاريقات. تاريقات – ادامنىڭ  رۋحىن اللامەن بايلانىستىراتىن عىلىم جولى. ياساۋي بابامىز تاريقات جولىنا باسىمدىق بەرىپ، بۇل جولدى ادامي بولمىستى ساقتاپ قالۋدىڭ باستى تەتىگى دەپ ءتۇسىندى. ەگەردە ادام بالاسى ءوزىنىڭ حايۋاني بولمىسىنىڭ جەتەگىندە كەتىپ، رۋحاني الەممەن بايلانىستى ۇزەتىن بولسا، وندا ادامزاتتىڭ جەر بەتىنەن جويىلاتىنىن سەزىنە ءبىلدى. 

ونىڭ وسىنداي جانقيارلىق ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا ادامزات بالاسى سول داۋىردە باسىنا كەلىپ تۇرعان اقىرزامان اپاتىنان امان قالدى. يسلام تاريحىنداعى اۋليەلەر كەزەڭى دەپ اتالعان ءداۋىر باستالدى. وسىلاي ادامزات پەن رۋحاني الەم اراسىنداعى رۋحاني بايلانىستى قايتا قالپىنا كەلتىرگەن ۇلى تۇلعانى اناعان شاكىرت بولدى، مىناعان شاكىرت بولدى دەپ جالعان تاريحتى دۇنيەگە كەلتىرگەن اۆتورلاردىڭ ماقساتى حالىق ساناسىنا شىندىقتى جەتكىزۋ ەمەس، كەرىسىنشە، قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ، ول نەگىزىن سالعان ياساۋيا تاريقاتىنىڭ ءرولىن تومەندەتىپ كورسەتۋ بولدى. ءسويتىپ، قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ جالعان تاريحى جاسالدى. ول ابسوليۋتتىك بيلىككە ۇمتىلعان بيلەۋشىلەردىڭ ساياسي مۇددەلەرىنە ساي كەلىپ، ياساۋي جولىنا جان-جاقتى شابۋىل باستالدى. سوعان قاراماستان، ياساۋي جولى وكىلدەرىنىڭ – اۋليەلەردىڭ  رۋحاني ىقپالى كەشەگى ⅩⅤⅢ-ⅩⅠⅩ عاسىرلارعا دەيىن جالعاسىپ كەلدى. جەكەلەگەن اۋليەلەردىڭ ىقپالى كۇنى كەشەگە دەيىن جالعاستى. سولاردىڭ رۋحاني قۋاتىنىڭ ارقاسىندا اللا مەن ادام اراسىنداعى بايلانىس ۇزىلگەن جوق.

بۇگىنگى كۇنى الەمدى جايلاعان ءتۇرلى اپاتتاردىڭ قازاق جەرىن اينالىپ ءوتۋى – قوجا احمەت ياساۋي باستاعان رۋحانيات وكىلدەرى-اۋليەلەردىڭ ءالى دە بولسا، تولىعىمەن كەتە قويماعان رۋحاني ىقپالى دەسە بولادى. وكىنىشكە وراي، سوڭعى 15-20 جىل كولەمىندە جاھاندانۋ ۇدەرىسىنىڭ ىقپالىمەن قازاق حالقىنىڭ ءوزىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى مەن ءداستۇرلى مادەنيەتىنەن اجىراپ قالعان جايى بار. سىرتتان كەلگەن ءتۇرلى ءدىني اعىمدار مەن ادامدى رۋحاني تۇرعىدان ازعىنداتاتىن پوپكۋلتۋرانىڭ ىقپالى حالىقتىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن تاس-تالقان ەتتى. قازىرگى كۇنى حالىق ءوزىن قازاق دەپ اتاعانىمەن ءبىرتۇتاس قازاق حالقى جوق. رۋحاني تۇرعىدان ءتۇرلى ءدىني تانىم مەن مادەنيەتتەردىڭ ىقپالىندا. كەزىندە قازاقتىڭ ءوڭى تۇگىل تۇسىنە كىرمەگەن، ادام شوشىرلىق ازعىندىق قازاق قوعامىن جاۋلاپ الدى.

ولاردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەۋدىڭ ءوزى ءبىر ارباعا جۇك. حالىقتىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن قالىپتاستىرۋعا ءتيىس ءدىن بولسا، قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىمەن ارپالىسىپ، رۋح-ارۋاقتى «اللاعا سەرىك قوسۋ» دەگەن سىلتاۋمەن حالىق ساناسىنان ايداپ شىقتى. ناتيجەسىندە رۋحاني بولمىستان جۇرداي، سۋرەتى ادام، بيوروبوتتار دۇنيەگە كەلدى. سونىڭ سالدارىنان بۇگىنگى كۇنى اللا مەن ادامزات بالاسى اراسىنداعى بايلانىس تولىعىمەن ءۇزىلدى.  ناتيجەسىندە ادامزات بالاسى تاعى دا جولايرىققا تىرەلدى. ەرتەڭگى كۇنى ادامزات وركەنيەتى ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىن جالعاستىرا الادى ما؟ جوق پا؟ الدە نۋح پايعامباردىڭ زامانىنداعىداي جەر بەتىنەن ادامزات بالاسى جويىلادى ما؟ – دەگەن سۇراق كۇن تارتىبىنە قويىلىپ وتىر. مۇنداي جاعدايدا بۇل تىعىرىقتان شىعار جول قايسى؟ نە ىستەۋگە بولادى؟ – دەگەن سۇراقتىڭ بۇل جەردە قويىلۋى زاڭدى. ەڭ باستىسى بۇل تىعىرىقتان شىعۋدىڭ باستى جولى – اللا مەن ادامزات اراسىنداعى بايلانىستى قايتادان قالپىنا كەلتىرۋ. ول ءۇشىن ياساۋي جولىنا قايتادان بەت بۇرۋ كەرەك. ياساۋي جولى-ياساۋيا تاريقاتى كەيبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي جويىلىپ كەتكەن جوق. راس، تاۋكە حان كەزىندە ياساۋي جولى وكىلدەرىن فەرعاناعا دەيىن قۋىپ بارىپ ولتىرتكەنى راس.

تاريقات رەتىندە سودان بەرى ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتقانىمەن حالىق جۇرەگىندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلدى. ال، 2015 جىلدىڭ كوكتەمىندە ياساۋي بابامىزدىڭ كيەلى رۋحى قايتا وياندى. زامانىندا ياساۋي بابامىز انادولى تۇرىكتەرىنە ءوزىنىڭ العاشقى شاكىرتى، ءارى نەمەرە ءىنىسى مانسۇر اتانى جىبەرگەن بولاتىن. سول كىسىنىڭ ۇرپاعى ساييد مۇستافا اۆنۋللاح حازىرەتكە ياساۋيا تاريقاتىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە رۋحاني الەمنەن پارمەن كەلدى. ول كىسى 2018 جىلى بىزگە ارنايى كىسى جىبەرىپ، باتاسىن بەرگەن بولاتىن. ءبىز سودان بەرى سول كىسىنىڭ شاكىرتى بولىپ سانالامىز. 2019 جىلى ول كىسى دۇنيەدەن وتكەن سوڭ تاريقات باسشىلىعى ساييد مۇستافا اۆنۋللاح حازىرەتتىڭ ۇلى ساييد مۇستافا ءوزمانسۇر حازىرەتتىڭ قولىنا ءوتتى. سوندىقتان قازىرگى كۇنى ياساۋيا تاريقاتى-ياساۋي جولى بار جانە ءوزىنىڭ رۋحاني باعىتتاعى قىزمەتىن جالعاستىرۋدا. رۋحاني الەممەن بايلانىسقا تۇسكىسى كەلەتىن كەز-كەلگەن جانعا ياساۋيا تاريقاتىنىڭ ەسىگى اشىق. بۇل قازىرگى كۇنى ادامزات بالاسىنىڭ باسىنا ءتونىپ كەلە جاتقان اقىرزامان اپاتىنان قۇتقارا االاتىن قازاقتىڭ بولاشاعى ءۇشىن بەرىلىپ وتىرعان بىردەن-ءبىر جول. 

زىكىريا جانداربەك،

ت.ع.ك.، ياساۋيتانۋشى

Abai.kz