Ádebiyetting kiyeli tabaldyryghynan attau mandaygha siyrek jazylady-au... IYә, qazaq ýshin halyq kókeyindegini qalamymen qanattandyrghan jazushylar qauymyna degen qúrmet te, iltipat ta ózgelerdikinen bólek bolatyn. Kezinde últ janashyrlarynyng qazaqtyng túnghysh romanyna bәige jariyalap, qomaqty syilyq taghayyndaghany da dertpen teng ónerdi qiynnan qiystyru ekining birining qolynan kele bermeytinine o basta-aq olardyng kózderining jetkendikterinen bolsa kerek. Demek, ónerdi qúrmetke bóleudi baghzy dәuirden-aq jadynda ústaghan últymyz jany nәzik, jýregi taza sóz iyelerining qashan da qoldaugha zәru keletinin jaqsy týsingen. Qogham damyp, әrkimning enbegi «kók qaghazben» baghalanatyn býgingi zamanda, babalarymyz qasiyet tútqan sóz ónerine degen qúrmet-qoshemetimiz әlsirep bara jatqany ras. Osy oimen el erkelerining shygharmalarynyng býgingi kýni eleusiz qala beretin sebebin izdestirip kórgende, el ruhaniyatyna degen nemqúraydylyq el ertenine degen selqostyqpen para-par ekenin týsinesin. Sóitesing de, qalamgerlerding qordalanghan kóp mәselesin bir sheshse, qalamaqy mәselesi ghana sheshedi-au degen tújyrymgha kelesin. Qalam iyelerining manday terin baghalaudy bayaghyda-aq rettep qoyghan shetel әdebiyetining qay-qaysysymen bolsyn, iyq tirestiruge qauqary bar qazaq әdebiyetining ókilderi de oy enbegining adal aqysyn alugha qúqyly edi ghoy degendi shegelep aitqyng keledi. Ádebiyet ókilderining ózi ne der eken?..

Ákim TARAZI, jazushy:

-Jazushylardyng búrynghy bedelin joghaltuy qoghamnyng ózgeruine baylanysty. Bayaghyda: «biz feodolizmnen sosializmge biraq sekirdik, ortasynda kapitalizm qalyp qoydy», - dep «maq­tanatynbyz». Keyin sosializmnen ortasynda qalyp qoyghan kapitalizmge qayta oraldyq. Búl jerde qay qoghamnyng ozyq, qay qoghamnyng qalyq ekenin emes, zamannyng ózgergenin aitayyn dep otyrmyn. Kenes odaghy kezinde eng aldymen, 1930 jyldary jazushylardy qyrdy, joydy, sottady. Biraq keyin olarmen til tabysu kerek ekenin úqty. Sóitip, partiya jetekshileri jazushy­largha jagh­day jasay bastady. Ol kezde biz qo­gham­nyng erkesi edik. Jazushylar oda­ghynyng bedeli ortalyq partiya komiy­tetinen keyingi ekinshi orynda boldy. Jazushy әldebir bastyqty baspasózde synasa, kóbine әlgi bayghús qyzmetimen qosh­tasatyn. Keyin ne bolsan, o bol degen zaman keldi. Bir jýieden ekinshisine auysqan kezde osynday kelensizdikter bolady. Biz de «al kettik» degen kezde kóptegen qaraq­shylyqqa jol berdik. Sondyqtan, jazushy kózge sýiel bolyp qaldy. Endi-endi ghana qayta bedel jinap kele jatqan sekildimiz. Biraq zaman týzelmey, bizding bedelimiz qalpyna keledi dep oilamaymyn. Sol alasapyran kezde Jazushylar odaghyn taratqysy kelgender de, olardy bir-birine aidap salghandar da boldy. Qúday ondap, Qazaqstanda búl sayasat iske aspay qaldy. Al biraz respub-likalarda jazushylar bólinip-bólinip óz odaqtaryn qúryp, ózara aitysyp ketti. Qazaq jazushylary búl tústa bedelderine núqsan keltirmey, abyroylaryn saqtap qala bildi. Al qazirgi kýni bizdegi әdebiyetting damuyna kedergi bolyp otyrghan eng birinshi mәsele - qalamaqy sayasaty. Negizinen naghyz talanttar jazbasam bolmaydy dep qalam ústaytyn bolsa, keybireuleri kýnkóris ýshin jazady. Jazushylyqty sol kýn­kóris kózine ainaldyrghandardyng kóbi alghashqy kezderi bazargha shyghyp ketkeni ras. Keybir basylym betterining jartysy aqyly bolghandyqtan qazirgi kýni kóptegen darynsyz jazushylar ózderin maqtatugha kiristi. Al úyaty bar jazushy ondaygha barmaydy. Sol sebepti olar turaly kóp pikir aitylmay qaldy. Gazet betin saudagha salghan qogham ona ma?
Jazushylar úsaqtalyp ketti degen pikirmen de kelisemin. Bizding buynnyn, bizden keyingi eki buynnyng úsaqtalghany túrmysqa baylanysty bolatyn. Al odan bertingi jas jigitter men qyzdar shyn mәninde kóp jaghdayda úsaqtalyp ketkeni ras. Sebebi, olargha әdebiyet de­genning ne ekenin eshkim týsindirmeydi. Mýshәiralarda shala-sharpy, úiqasy joq, óleng emes birdemelerge jýlde bere salady. Keyde úiqasy bolsa boldy deydi, keyde tipti úiqasy bolmasa da oiy jaqsy eken dep bәige beretinderdi kórip jýrmiz. Osylaysha, ardyng isin oiyn­shyq sanaytyndar kóbeydi. Múnyng bәri әdebiyetti búzyp barady. Ádebiyetimiz qazir qatty aqsap túr.
2007 jyly jaz aiynyng birinde Elbasymyz 10-15 jazushyny qabyldap, eki jarym saghat әngimelesti. Sonda taghy qanday mәsele bar, ne aitasyzdar dep asyqpay bizdi tyndady. Sayyp kelgende, bizding әngimemizding barlyghy qala­maqymyzdan aiyrylyp qalghanymyz turasynda boldy. «Ýlken romanymyz shyqsa, 150-200 myng tenge alamyz, ministrding esigin andyp otyrghan hatshysy aiyna odan әldeqayda kóp alady. Al roman 5-6 jyl jazylady. Piesa jazu ýshin birneshe jyl izdenesin, izdep jýrip tauyp, jazghannan keyin alatyn qalamaqyng 120-150 myng tenge», - dep aghymyzdan jaryldyq. Sonda Preziydent otyrghan qyzmetkerlerine qaratyp: «Árbir baspa tabaghyna 100 myng tengeden qalamaqy qoyyndar», - dep tapsyrma berdi. Biz qabyldaudan quanyp shyqtyq. Búl jóninde «Qazaq әdebiyeti» gazetinde maqala jariyalanyp, jazushylardan sýiinshi de súraldy. Keyin aqshanyng bólingeninen de habarymyz bar. Biraq, jyldyng sonyna kelgende ministr «aqsha joq» dep auzyn qu shóppen sýrtip shygha keldi. Sóitip, baspa tabaghyna 5 mynnan 7 myngha deyin, asa bir syily degen jazushylargha 15 myngha deyin qalamaqy qoyatyn boldy. Búnymen jazushylar qay jyrtyghyn jamamaq? Sonymen, biz qazir kýlkili jaghdayda túrmyz. Jamandayyn deseng - óz elin, jazalayyn deseng - óz elin, kýiineyin deseng - óz elin. Kimge ókpeleysin?.. Basqa elderde shetelge qashyp ketip jatady. Qazaq bolghannan keyin shetelge qashyp ta kete almaymyz. Sebebi, qazaq degen - elge, júrtqa, otangha degen sezimi óte kýshti halyq.

Álimjan ÁShIMÚLY, synshy:

-Kórkem әdebiyet oqyrmandarynyng azangy - jazushy bedelining tó­men­deuining basty sebebi. Qazir halyqtyng әdebiyetke degen qúlshynysy bәsendegen. Búrynghyday bә­lenbay kitap, bәlen myng tirajben shyghypty, ony halyq izdep jýrip oqypty degendi osy kýni estimey­sin. Ekinshiden, jazushy­nyng mәselesinen búryn qazaq tilining mәselesin sheshuimiz kerek siyaqty. Óitkeni, qazaq tildi oqyrman az. Bolghan kýnning ózinde qazaq avtorlaryna qyzyghushylyq tómen. Qalamaqy mәselesi óz aldyna ýlken әngime. Basylyp shyqqan kitapty satu isi de jazushy ýshin qiyn.
Osy kýni jazushylar arasynda búrynghyday baylanys joq. Tipti, birining kitabyn biri oqymaytyn boldy. Jazushy shygharmasyna pikirdi ózi jazyp aparyp, ghylym doktory, professorlargha qol qoydyryp alady. Shygharmany oqydy ma, oqymady ma - ol jaghy belgisiz. Kileng jerlester men rulastardyng bir-birin maqtap jatqanyn kóremiz. Al әdil tórelik aitatyn naghyz synshylar jetispeydi. Keyde, tipti bir-birimen óshtesken adamdardyng baspasóz betinde aitysyp jatatyndarynyng kuәsi bolamyz. Al shygharma men avtorgha shynayy janashyrlyq tanytatyndar az. Jazushylardyng bedeline núqsan keltirip jatqan jәne bir mәsele - kimde aqsha bolsa, sonyng kitaby shyghatyn zaman tudy. Shygharmanyng kórkemdigi qanday ekenine baspagerler de bas auyrtpaydy, qarjysyn tólese boldy, kitap dayyn. Múnyng ózi kitaptyng qadirin ketirip jiberdi. Taghy bir mәsele qazaqtyng búrynghy shúrayly tili býgingi jazushylarda joq. Biz qazir «Abay jolyn» oqysa, týsinbeytin úrpaq ósirip jatyrmyz. Osydan qorquymyz kerek. Qazaqtyng dәstýri men mentaliytetin úrpaq boyyna kitap arqyly engizu endigi kýni qiyn, sol sebepti jazushylargha kino nemese telehikaya ssenariyin jazudy qolgha alu kerek shyghar. Shetelde qazirgi kýni jazushylar kinossenariy jazugha betaldy. Sóitip, sol últtyq tәlim-tәrbiyeni jas úrpaqtyng sanasyna sinirude. Biz de jastargha kitap oqy dep jelkeley bergenshe, kórkem әdebiyetti kógildir ekrangha alyp keluimiz kerek shyghar, mýmkin.

Amangeldi KENShILIKÚLY, synshy:

-Biz kóbinese jazushy bedelining qúldyrauyn materialdyq jaghdayynyng tómendep ketkenimen ghana baylanystyryp jýrmiz. Áriyne, múnday pikirding de jany bar. Kenes odaghy kýiremey túrghan jyldary qalamger biylikke tәueldi bolmay, ruhany әleminde ómir sýrip, qomaqty qalamaqy alyp, jazushylyqpen armansyz ainalys-
ty. Degenmen, sol jyldardaghy jazushy mereyining ýstem boluy - onyng túrmys-tirshiligine jetkilikti aqsha tauyp túrghanynda ghana emes. Reseyding sóz ónerine eliktegendikten be, әlde úlylaryna úqsaghymyz kelgendikten be bilmeymin, sol zamanda bizding boyymyzda orystyng ýlken aqyn-jazushylarynyng tabighatynan júqqan bir asyl qasiyet boldy. Ótirik sóileuden úyalatynbyz, ardan attap ketudi ólim sanaytynbyz, biylikting ayaghyna jyghylyp, qolyn sýimeytinbiz. Al, tәuelsizdik alghannan bergi jiyrma jyldyng ishinde biz barymyzdan aiyrylyp, biylikke qúldyq úryp, kýnnen-kýnge keri ketip, úyatsyzdyqtyng batpaghyna batyp baramyz. Biylikting tastaghan sýiegine mәz bolyp, tabanyn jalaugha dayyn túrghan әdebiyette qanday úly ruh pen iydeal boluy mýmkin?
Nobeli syilyghynyng iyegeri, jazushy Mario Vargos Liosa sonau 1967 jyly Romulo Galiegosa atyndaghy syilyqty alyp túryp: «Jazushy keshe de, býgin de, ylghy da narazy boluy tiyis. Ómirding jabayy shyndyghyn qabyldaghan jәne onymen kelisken adamnan jazushy shyqpaydy», - degen edi. Múny aityp otyrghan sebebim, biylikpen auyz jalasqan nemese kelisimpazdyqqa barghan әdebiyet mәngilik qasiyetin joghaltyp, qoghamnyng uaqytsha ghana qajetine jaraytyn arzanqol dýniyesine ainalady. Úly qalamgerler Servantes.., Shekspir men Bayron.., Pushkiyn, Lermontov.., Balizak pen Gugo.., Tolstoy men Dostoevskiy.., Gauptman men Remarktardyn.. ónerding aspanyndaghy júldyzdary әdebiyettegi azamattyq ýnining asqaq bolghanynan erekshe jarqyrap túrghan joq pa. Biz jýregimizdi mәngilikting sәulesimen jylytqan Asan qayghy men Mahambetti, Abay men Maghjandy, Múqaghaly men Júmekendi azamattyq ruhynyng biyik bolghany ýshin jaqsy kóremiz ghoy. Otarlyq, stalindik, totalitarlyq qysymnyng ruhymyzgha tóndirgen qaupin aldyn-ala sezgen olardyng azamattyq ýni qattyraq shyqty. Biylik bireuining basyn shapty, ekinshisin atu jazasyna búiyrdy, ýshinshisin qorlap óltirdi, tórtinshisin...
Barlyq rejimderding repressivti senzurany engizip, erkindikti ansaghan jazushylardy týrmege qamap, jaghympazdar men alayaqtardy kótermelep, ruhy azat aqyndargha qarsy neshetýrli arandatushylyq әreketterdi úiymdastyryp jatatynynyng sebebi nede ekenin oilanyp kórdiniz be? Óitkeni, jazushy shygharmasyndaghy ýlken iydeyadan ruhtanghan halyq qoghamdaghy әdiletsizdikke, úyatsyzdyqqa, arsyzdyqqa qarsy býlik bastap, rejimdi tónkerip tastauy yqtimal. Azamattyq ýni biyik bolghan úly әdebiyet barlyq uaqytta da ómirding jalghan kórinisin әshkereleumen keledi.
Suretkerlikting til, forma, stili, sujet t.s.s. formalidyq jaghyna ghana nazar audarghan adamnan úly aqyn nemese úly jazushy shyqpaydy. Onday adamda bedel de bolmaydy. Bolghan kýnning ózinde ol ótirik, ertengi kýni-aq úmytylatyn bayansyz bedel.
Jazushylyq - sening azamattyq pozisiyan. Azamattyq ýninen aiyrylghan әdebiyet - óli әdebiyet.
Ókinishke qaray, bizding býgingi әdebiyetimizding azamattyq ýni jyldan-jylgha bәsensip barady. Onday sóz ónerinde úly bedel qaydan bolsyn. «Ádebiyet - ardyng isi» boludan qalyp, qogham ruhsyzdyq dertine shaldyqty, kórseqyzarlyq, jaghympazdyq, alayaqtyq, arsyzdyq, danghoyqúmarlyq, ekijýzdilik qoghamnyng boyyna kesel bolyp jabysty. Qoghammen birge aqyn-jazushylarymyz da azyp-tozyp bitti. Halyqty biyik maqsattargha qúlshyndyratyn úly iydeyalardyng bәri ólip, әdebiyetimiz úmtylysy joq iydealsyz әlemge ainaldy.
Bayqaysyz ba, biz songhy jyldary auzynan týsip qalghanday, Gogoliding óli jandarynyng keyipkerlerinen aumay baramyz. Ýide otyrghanda Sobakevichke úqsap bireuding shygharmashylyghyn jer-jebirine jetkizip jamandaymyz, sol adammen kóshede kezdese qalsaq, qúddy Manilovtay auzymyzdyng suy qúryp, ótirik maqtaymyz. Plushkin siyaqty týkke qajeti joq diplomdar, qúrmet gramotalary, medali men ordenderdi jinaymyz. Baylyghy tasyp bara jatqandarymyz Nozdrev sekildi júrtty aqymaq qylyp oiymyzgha kelgenin isteymiz. Ádebiyet salasyndaghy týrli sharalardyng kózboyaushylyq ýshin jasalyp jatqanyn kóre-kóre kózimiz ýirenip, etimiz ólip ketti.
Ózimizding qúldyq bolmy­symyzgha qaramastan ónerding biyik aspanynda jarqyraghan júldyzdaryna eliktep, bәrimiz de shetinen psevdo Gete, psevdo Eseniyn, psevdo Chaadaev, psevdo Abay, psevdo Áuezov nemese psevdo Heminguey bolyp ról oinap jýrmiz. Janymyzdy qinamay-aq sol úlylarymyzdyng ruhymen teneskimiz keledi.
Balizak әigili romandarynyng birinde mynanday oy aitady: «Danyshpandyq - qorqynyshty auru. Ár jazushy ózining jýreginde tua salysymen barlyq sezimin jalmap tastaytyn qúbyjyqty ósirip otyr. Kim kimdi jenedi: auru - adamdy ma, әlde, adam - aurudy ma?».
Balizak ókinishke qaray, danyshpandyq auruynyng nede bolyp tabylatynyn aitpay, oiyn ayaqtamay tastaydy. Aytpasa da danyshpan adamdardyng elden erekshe bolyp jaratylatynyn bәrimiz jaqsy bilemiz. Olardyng bәri shetinen qoghamgha - ynghaysyz, qalypqa simaytyn býlikshil bolady.
Ádebiyetke janashyrlyq degenimiz - halyqty aldap, bir-birimizdi ótirik maqtau bolmasa kerek. Kelisimpazdyqta emes, teke-tireste, mamyrajay tirshilikte emes, dauyldy stihiyada, rahatqa belshennen batqan lәzzatta emes, janyng qinalyp, tozaqqa týskende, qalyng tobyrdyng qoshemetine bólenip, ortasynda jýrgende emes, jalghyzdyghynmen betpe-bet qalghan shaqtarda, quanyshta emes, qayghy-qasiret pen azapty izdenisterde ghana úly óner tuady.

Dayyndaghan Aynara AShANOVA.

«Qazaq әdebiyeti» gazeti