II

 

Dýisenbi kýngi sabaqqa qobaljy kirdim. «Tergeuge mengerushi qashan shaqyrar eken, keshe keshtegi janjalqanshamyzdy sharpyr eken» degen kýdik alqymday berdi meni. Álmen keterde birge bolghanym ras qoy; jasyryn satyp alghan kitaptarym klass boyynsha bәrinikinen kóp edi. Keshegi keseldi jiyndaghy mәselelerdi anyqtau ýshin izge týsip, sabaqtastardyng bәrinen súray qalsa, qadaghalap tekseretini mening isim siyaqty da, jarq etip shygha keletini men sekildimin. Dórbiljindegi Arysbekting «qara mysyghy» mysyq qana edi, mengerushining auzynan qasqyrdyng tisi yrsiyp túr. Maghan qasqyrday tiyer bәlkim!

Birinshi saghattyq sabaq ayaqtalysymen Shaqan shaqyryldy tәrtip bólimine. «Shaqan!» degende-aq bir shoqpar tóbemnen shaq ete týskendey sezildi. «Bastaldy,- dedim ishimnen, - búl kórkeudeni kókitip alyp, yrsighan azudy maghan salmaq qoy!»

Túqyryp alyp, konspektiden kóshirilgen «Júngo tarihyna» ýnile berdim. Osy sabaqqa qomaghaylana ýnilgenim osy-aq shyghar.

- Nemene, Huandiyge1 siynyp otyrmysyng әlde Chin Shyhuannyng orlary (Júngo tarihyndaghy eng qatygez qanqúmar patsha. Ol or qazdyryp, neshe jýz oqymystyny tiridey kómgen. «Chin Shyhuannyng orlary» dep sol orlar aitylyp otyr) kórinip otyr ma? - dep qasymdaghy Ómirbek jymiya sybyrlady.

- Ýndeme! - dep kýbirley ýnildim oqulyqqa.

 

II

 

Dýisenbi kýngi sabaqqa qobaljy kirdim. «Tergeuge mengerushi qashan shaqyrar eken, keshe keshtegi janjalqanshamyzdy sharpyr eken» degen kýdik alqymday berdi meni. Álmen keterde birge bolghanym ras qoy; jasyryn satyp alghan kitaptarym klass boyynsha bәrinikinen kóp edi. Keshegi keseldi jiyndaghy mәselelerdi anyqtau ýshin izge týsip, sabaqtastardyng bәrinen súray qalsa, qadaghalap tekseretini mening isim siyaqty da, jarq etip shygha keletini men sekildimin. Dórbiljindegi Arysbekting «qara mysyghy» mysyq qana edi, mengerushining auzynan qasqyrdyng tisi yrsiyp túr. Maghan qasqyrday tiyer bәlkim!

Birinshi saghattyq sabaq ayaqtalysymen Shaqan shaqyryldy tәrtip bólimine. «Shaqan!» degende-aq bir shoqpar tóbemnen shaq ete týskendey sezildi. «Bastaldy,- dedim ishimnen, - búl kórkeudeni kókitip alyp, yrsighan azudy maghan salmaq qoy!»

Túqyryp alyp, konspektiden kóshirilgen «Júngo tarihyna» ýnile berdim. Osy sabaqqa qomaghaylana ýnilgenim osy-aq shyghar.

- Nemene, Huandiyge1 siynyp otyrmysyng әlde Chin Shyhuannyng orlary (Júngo tarihyndaghy eng qatygez qanqúmar patsha. Ol or qazdyryp, neshe jýz oqymystyny tiridey kómgen. «Chin Shyhuannyng orlary» dep sol orlar aitylyp otyr) kórinip otyr ma? - dep qasymdaghy Ómirbek jymiya sybyrlady.

- Ýndeme! - dep kýbirley ýnildim oqulyqqa.

- Qorqaqtyq әli de jeterlik eken-au ózinde?!

- Búrynghydan da kóbeydi qazir, «qorqaqtyng kózi kóp» bolady. Otyrghan adamdy qappaytyn iyt-it emes eken, naghyz itting qapqandy qoyyp, jep qoyatynyn kórmedik pe?!

- Endeshe, ensendi kóterip otyr! Eregeskende er shyghatyn minez de payda bolghan edi ghoy ózine, ne qylar deysin!

- Myna qasqyrynnyng maghan qarasy jaman kórindi. Tisi yrsiya qalghan aldynghy kýni.

Basymdy kóterip shalqalay bergenimde Shaqan qaytyp kirdi. Jayshylyqta qolapaysyz bet-auzy әlem-tapyryq; aq tanlaq, qyzyl, kók tanlaqtar nening izi ekeni belgisiz, eki alaqanyn tynymsyz uqalap, ýrgiley beredi, Zakýn tayaqtyng zardaby órtep bara jatqan siyaqty. Ýnsiz qarasyp qalghan sabaqtastar arasynan «Shoq-shoq!» degen sybys estildi. Oralqan banjannyng mengerushige dúrys jetkizgendiginen kelgen әdilet ekenin sezsem de, jýregim zir qaqty - «múny búlay jazalaghanyna qaraghanda, meni jarkemdeydi deshi!»

Yntyqbay kýrenitip túqyrghan boyy shygha jónelgende, jym-jyrt kópshilik birine-biri jaltaqtasa berdi. «Mengerushini ertip keler me eken» degen ýdireyis bar bәrinde de, múghalim klasqa kirmegen saghat edi.

Osy bos uaqytymyz - tilegen kitabymyzdy oqyp, ansaghan zәmzamymyzdan alansyz simiretin altyn shaghymyz hauyp-qater keulegen yzgharly kýdikke toldy. Sabaqtastardyng bәri de slavyan jazuyndaghy Qazaqstan kitaptaryn tyqqyshtap, aldylaryna Gomindansha bezendiriletin kóshirme oqulyqtaryn jaydy. «Júngo tarihy», «Júngonyng taghdyry»1, «Sanminjuiy» dirildi sausaqtarmen ashylyp, jiyrylghan múryndarmen eriksiz oqylyp jatty. Kóbi «Júngonyng taghdyrynan» jan saugha izdegendey, «Danyshpan filosof kósem» ekken osy shengelding astyna, bóktergiden qashqan torghaysha tyghylmasqa shara joq siyaqty.

Dәretke shyqqansyp Yntyqbaydyng artynan baqylay ketken Beksapa aldymdaghy partagha qaytyp kelip otyrdy da:

- Kәmendi ertip, tәrtip bólimine kirdi!- dep sybyrlady.

Kamen - hanzu tili kәsibining ýshinshi jyldyghynda oqityn jigit edi. Onyng jaqynda saqshy tynshylyghyna tartylghanyn estigenbiz. Denem bir ysyp, bir suydy. Kóz astymen әrkimge bir qarap qoyyp otyrghanymda esik ashty bireu.

- Serәli!- dep qalghanda selk ete týstim,- tәrtip bólimi shaqyrady!

Serәli shygha bere Yntyqbaymen sýzisip qaldy da, bir-bir tildesip ótti. Ashty tildesse de, tatu-tәtti sabaqtastardyng amandasqanynday daghdyly ýnmen jaybaraqat qana sybasty búl kezekte.

Sýiir múryndy, qyzyl kýreng súlu Serәli jarty saghattyng ishinde-aq mýiiz bitkendey, bir jaq shekesi tompayyp, túmsyghy qonqiyp qaytty. Yntyqbaydyng sabaqtastary arasynan da «shoq-shoq!» degendey shinkildegen sybys estilip jatyr.

- Seni ne dep jazalady?!- dep ashyna súrady partalas bireui.

-Aytmaymyn, - dep búshyqshylay mingirledi Serәli,- «aytmaysyn» dep til hat aldy.

Tergeuding jayyn aitudyng ornyna Yntyqbaygha atyla qarap otyr. «Kimning ýstinent shaghymp aitsang sondy shaqyrymp alyp, sabay mberedi eken!» degen ashuly mynqyly birazdan song taghy estildi. - «Túra túr shoshqa, entdi mbenen súra shaghudynq әdisint!»

Tolghaghym kýsheye týsse de, men kýtken pәle tua qoymady. Meni de, Qabendi de shaqyrghan joq. Kýndizgi sabaq uaqyttarynda da, keshki pysyqtau saghattarynda da eki jaqtan osylay kezek shaqyrylyp, kezekpen dodalanyp shyghyp jatty. Bir jaghy múqatqansyp jayranday qalghanda, bir jaghy túqyra qalady. Eki jaq kezek aitysady «shoq-shoqtaryn». Bir jaghyn bir jaghy kezekpen shaghysyp jýrdi. Klastaghy betpe-bet qaghysu toqtap, Yntyqbaydyng jolymen jasyryn shaghysugha dәnigip aldy bәri de. Ashyq óshtik jasyryn qastyqqa auysyp, bәri de uyttaryn ishterine jiya jýrip shaghysty. Búl uyt ózara tóbelesterden әldeqayda soyqandy - zәrli ekenin kórdik. Aqyr sonynda eti tiri sabaqtastarymyzdyng eshqaysysy qalmay ulanyp, mengerushining pendesine ainalghanday.

Kóp aldynda syp-sypayy kýle sóileytin bir «jaydary» tәrtip mengerushisi, sol pendelerining qúiryghyn eki-ýsh kýnning ishinde-aq bir-birden tartyp, bókserip boldy.

- Men qalay shaqyrylmay qaldym?! - dep súradym Oralqannan, ashana zalyndaghy keshki pysyqtaudan sabaqtastar taraghan kezde onasha qalyp edi.

- Sende shaqyrylugha tiyisti qylmys joq qoy! - dep qalyng qyrma saqaldy iyegin qasydy ol.

- «Álmendi qashyryp jiberdi» deytin pәle onay ma?

- Jergilikti últ oqushylaryn azayta almay jýrgende, qashyp ketkenin búlar izdey me? Eki-ýsh aidyng ishinde-aq qyzmet alghaly otyrghan Álmen qashyp aqymaq bolsa, tipti quanbay ma? Ony qatelik dep sanamaydy búlar!

- «Sovet kitaptaryn oqidy» degen taghy bir zor qylmys bar ghoy mende?

- Múnyndy eshqaysysy aita almaydy, Bighash, alang bolma, sen!... búl turaly menen basqannyng bәrinning de arttaryng bylghanysh, al ondaylarynmen mening júmysym joq, әiteuir qyrsyqqa shalynbay, óz tauymdaghy bastauysh mektepke múghalim bolyp shyqsam boldy maghan! - dep kýbirlegen banjan, iyen qalghan ýstelderge ainala qarap aldy da, eshkim joq ekenin kórse de sybyrgha oiysty. - Bighash, basyna is týse qalsa, dәl osy mektep kóleminde qorghap qala alamyn, alang bolma!... Jarty jyldyq synauda qatty qinalyp otyrghan kezimde kórsetken kómegindi úmytqam joq, onday jaqsylyqty úmytady eken deme!

- «Syy qylsang sypyra» deydi Oja, anau Qabendi qorghay kóriniz!... Sol ekeumiz ghana qaldyq qoy, bir kýni bizge de jetpey qoymas!

- Joq, onyng ýstinen de basqalar shaghym aitpaydy. Óz jerlesteri ony shaqpaq emes, ózderine qayta tartyp alu jaghynda jýr. Ol bәrining syryn biletin kórinedi. Shyndasa ketkende odan qorqady eken. Ha-ha-ha...- dep kýlgende, Oralqannyng jalpaq beti tep-tegis bola qaldy.

- Ýstinen birer shaghym týsken adamdy mengerushi nelikten tekserip anyqtamay tepkiley beredi? -dep súradym men.

Oralqan terezelerge qarap qoyyp, meni qoltyqtay shyqty syrtqa, qúlaghyma auzyn taqay sybyrlady:

- Arazdastyru - birimizding ýstimizden birimizge shaghym aitqyzudyn, kórsetkizuding amaly. Shaghym aitqyzu ózining syltau tabuy ýshin kerek. Bireuding shaghymyn esty sala, syltau taba sala úruy - óz aramyzdy ushyqtyra óshtestiruding әdisi. Sóitip, óz aramyz ushyqqan sayyn shaghym kóbeyedi. Shaghym kóbeyse, «myqtylargha» soghym kóbeyedi. Bәrin jiyp kelgende, maqsaty - bizdi mektepten ýrkitu-quu ghana!...Kórip jýrgen shygharsyn, hanzu sabaqtastardy dәl bizshe qirata sabamaydy ghoy?!... Saghan sengendigimnen ghana aityp kelemin!... Esinde bolsyn Bighash, ýrkitkenine ýriksen-aq oqy almay, ziyan tartasyn! Qazir qúdaydyng oghynan jaghdaydyng oghy jaman, tek jýrseng úrsa da eshnәrse qyla almaydy.

- Óziniz múnyng sayasatyn tereng týsinipsiz, Oja, myqty ekensiz!

- Shalghygha ilinetin saqalym bar emes pe! - dedi Oralqan, - men jәne ... sayasatty kóp oqydym, osy Ýrimjide kózimmen kóre jýrip oqydym.

- Ras, jergilikti sabaqtastar sayasat pen hanzu tiline myqty. Biraq, negizgi ghylym sabaqtary jaghynan qalay tómen qaldynyzdar eken?!

- Meni semizsin, ýlkensing dep sekirtip oqytty ghoy, ózim de bos  belbeu, salqy balaq bireumin. Slavyan jazuyn әli bilmeymin, ol kitaptardy paydalana almay qoydym.

- Onda men ... kómektessem qalay? ... Óziniz qay sabaqtyng qay taqyryptaryn iygere almaysyz, sol taqyryptardy jazyp berinizshi maghan!

Oralqan shalqalay kýldi:

- Ha-ha-ha... óler jerimdi tap basa bilsem, әulie bolmas pa edim!... Matematika, fizika, himiya degendering týgelimen júmbaq kór siyaqty maghan, synau kezinde tús-túsymnan ýnireyip, esimnen adastyrady!... Sóitip, tilim úshqyr, kýiim mýshkil bireu bolyp qalyp baramyn!

- Myqty ústazdardyng qoldy bolyp ketuinen tuyp otyr ghoy bәri de,- dep kýrsindim men. - Olar bolsa, mengerushining súrqiyalyghyna da qarsy pikir aitar edi ghoy! ... Mening oqytushym da, oqu qúralym da Qazaqstan kitaptary. Ózi súrau qoyyp, ózi tolyq týsindirip beredi. Sol ústazymmen jaqsylap tanystyrayyn sizdi, әlippesin jazyp bereyin!

- Jaza alamysyn?

- «Shyndap jylasa, soqyr kózden de jas shyghady» -deydi ghoy, jazayyn...

Ekeumiz osyghan bekisip qayttyq. Ertenine múghalim kirmegen ekinshi saghatta sol «әlippe jazudy» oilastyra qaldym. «Jasyryn kitap dýkeninde bar ma eken әlde?» degen oy sap ete týsti. Aldymen sodan súrap kóru oiymen ishimdi sipalap «auyra» qoydym. Sovet azamattary auruhanasynyng týkpirinde ghoy ol.

- Oralqan banjan... dәrigerge.... auyryp barady.... ishim!

- Bar, osy saghattan qalmay kel!

Yntyqbay da «auruyn» aityp, rúqsat súray qoydy.

- Men de barayyn, basym auryp túr!

- Bighabil kelgen song bar! Bir-birden ghana barmasaq, sóz keledi!...

- Bәse, solay ghoy!

- Nesi solay?!- dep Oralqan saq ete týskende, men shyghyp jýre berdim.

Izdegen әlippem bar eken, múrty tanys ózbegim suyryp alyp bere qoydy. Álippeni qoyyngha tygha, ishimdi uqalay keri qayttym. Arly-berli kezip jýrgen baqylaushy-tynshylar «búiymtay» súramay qala berdi...

Tympiyp kelip otyra qaldym partagha.

- Al endi sen baryp kel!- dep Oralqan Yntyqbaygha juan moynyn búra qarady.

Yntyqbay túqyra týsti:

- Barmay-aq qoydyq!

- Alalap otyrmyn ba men seni, endi barmaymysyng auyrsan?...  Jigitim, meni rushyl-jikshil dep oilama, eger jikshildik etsem, saghan ghana ish tartar edim. Óitetinim, men de ózinning kereyinmin ghoy!... Qaysynyng búryn aitsan, rúqsatty sonyna búryn berdim, mende ne aiyp bar? Tәrtip bólimine aitpay, ekeuindi birdey shygharyp jibere almaymyn, mening basym ekeu emes, men de ózdering siyaqtymyn ghoy!

Oralqannyng sózine eshkimnen jauap shyqpady. Men ketken song taghy bir ret «ottasyp-ottasyp» alyp, endi ghana «jusaghanday» kórinedi. Árqaysysyna baghdarlap qaray týstim. Joq, jusaghanday raqattanyp tynyshtaluda emes eken; daghdyly tynyshtyqtaghyday esh partadan slavyan jazuyndaghy kitap kórinbeydi, taghy da tegis tyghylypty, aldylaryndaghy «Júngonyng taghdyry» men «Sanminjuiyge» qaramay, oryndyqtaryna shalqalay týsip, ayaqtaryn tyqyrshytady; qarsy betterinen kóz almay telmirisedi, ish qystalyq, sarylu-sarghay bar siyaqty. Jan-jaqtaryna anda-sanda bir qarasyp qoyady, bәri de iyekterin kóterisip alypty. Osy әlpetterine qaraghanda qoryghan pyshendikke kire almay, sony ghana ansap, tatyranda túryp qalghan bir tabyn siyr tәrizdi kórindi bәri. Al qazir búl jerde «pishen qorushy» da joq, ózderinen ózderi qorqyp, ózderin ózderi qantaryp, birinen biri jaltaryp, birinen biri pәle izin angharysqanday andysady, ishterinde u qaynaghanday.

Osy ýnsiz óli daghdarysty Tileuqan qu búzdy bir kezde: Abaydyng «segiz ayaq» әnining bir ýzindisin bayau ghana aityp qaldy.

- «... Ol andyp seni,

Sen andyp ony,

Qylt etkizbey baghyp kór!»

Ashyq, ashty syqaqty jaqsy kóretin әnshi Beksapa jalghastyra qoydy sonyn:

- «Oynasshy qatyn bolsa qar,

Andyghan erde qala ma ar!»

Abaydyng osy shumaqty jazghandaghy buyrqanysty shyrayy kóz aldyma taghy da elestey qaldy da, yp-ystyq qos tamshy yrshyp týsti omyrauyma.

Salyqtyng túmsyghy Beksapagha edireye qaldy:

- «Oynasshy qatyn» dep kimdi aityp otyrsyng ei, sen?!

- Abaydyng ózin aityp otyr dep pe edin?... Abay bizdi týirep otyr qazir!

Tayaqty aldynghy kýni jep shyqqan Beksapa býgin de tym ashuly edi. Kózi túzday bolyp, kirpik qaqpay qadaldy:

- Biz osy mektepke bilim izdemey, boqtyq izdep, tayaq jegeli kelip pe edik, auyzdy nege andisyng osynsha? ... Endi Abaydyng ólenine de túsau bolmaqpysyn?!... Birimizding әkemizdi birimiz qashan óltirisip edik osy biz! Osynshalyq óshtesip, osynshalyq andysatynday nemizding qúny qalyp edi bir-birimizde?!

Tәrtip bóliminen eng aldynghy qatarda qoly kýptey bolyp shyqqan Ómirbek bayau kýrsine sóilep ketti:

- Sabaqtastar, bizding oqulyqtarymyzdyng jayy ózimizge mәlim; әr tekisten bir-bir sóilem kóshirgen konspekt qana bar ghoy, Qazaqstan oqulyqtarynan basqa, tolyq oqu qúraly bar ma bizde? Endi sony andysamyz dep bir birimizge alaqtasyp qaldyq. Tanaumen ghana oilamay, baspen oilasyp kóreyikshi, bilim izdep kelgendikten múnday bos saghattarda sonymyzdy oqiyq, iә ýidi-ýiimizge qaytayyq, búlay andysyp otyryp, zaya ketirmeyik uaqyttty!...

Klasymyz boyynsha osy kezde eki-aq oqushy alansyz edi. Onyng bireui Shakerimning «Ýsh anyq», «Din tekseru» atty jazba shygharmalaryn kóshirip otyrghan osy Ómirbek, mynau sәtte ol qamsyz, eshkimge qatyssyz-shatyssyz edi. Múnday din qorghaushyny, iydeyalizm filosofiyasyn kóshirushini búl kezde eshkim shaghyp, jazalata qoymaytyn. Ekinshi bireui, bos uaqytynda matematikadan ózgege pysqyryp ta qaramaytyn mening jerlesim - Omarqan. Ol algebranyng endi jarym jyldan keyin ótiletin esebin shygharumen әurelenuli edi. Ómirbek sóilep otyrghanda, sol Omarqan ornynan atyp týregeldi.

- Pәn kitaptaryn kim kórsetip, kim órtetpek, qane aityndarshy?! Onday oqushynyn, óz kózin ózi oiyp tastap, kór soqyr bolatyndyghy plus nóli men plus nólden birjolata óshken kórsoqyr nóli shyghatynynday aiqyn. Bilim izdep alystan kelip, ghylymy kitap oqudan qorqudyng ózi qoyan jýrektik ekendigi, ghylymy kitapty mengerushining de qorqyta almaytyndyghy - aksioma*. Eger Qazaqstan oqulyqtaryn oqymaysyng dese, qazaqsha dәl sonday oqu qúraldaryn tauyp bersin bizge!... Mening osy sózimdi aityp baryndar qane!

Búl sózge sabaqtastardyng bәri kýldi.

- «Esirik bolmay er bolmas», jaraysyng naqúrysym!- dep qaldy bireui. Omarqannyng esepke ýnilip otyryp-otyryp kilt ózgeretin - mas adamsha iә jyndanghanday shyraymen tosyn ólendetip, biyley jóneletin әdeti bar-dy. Sondyqtan, «naqúrys» ataluyna ózi dәn razy ol. Bet-auzyn san saqqa jýgirte qisandatyp, kópshilikti ajualap alyp otyrdy.

Sabaqtastar týgel sergip qalghanday, Omarqan sózin jenil-jyly shyraymen tyndasty. Kýbirlese jóneldi sonan son:

- Rasynda birimizding ne oqitynymyzdy birimiz andyp otyryp, bilim ala almaytyn siyaqtymyz ghoy?!

- Bilim ala almaytyn ghana emes, adam bolmaytyn jolgha týsip baramyz!

- Qazaqstan oqulyqtaryn oqidy dep mengerushige kim mәlimdepti! - dep Salyq kýbirledi.

Yntyqbay Salyqqa qarap sóilese de, óz pikirin kópshilikke qúlaqtandyryp qaldy:

- Ózimizding de ziyan tartatanymyzdy bilip... Dogharghamyz ghoy onday shaghymdy! Bilimge jaulasqanymyzdy ant atsyn!

Aldynghy kýngi tayaqtan kózining aldy kógerip ketken Serәli sekire túrdy ornynan.

- Olay etsek bәrimizdi de ant atsyn!

- Sabaqtastar! - dedi Qaben,- Múnan keyin Qazaqstan oqulyqtaryn oqidy dep kim shaqsa, bәrimiz sonyng ýstinde bolayyq pa?

Sabaqtastar bóshkege qamalghan kóp aranyng qaqpaq ashylghandaghy byjylynday du kóterildi:

- Bolayyq! ... bolayyq!...

- Bәrimiz sonyng ýstinde bolayyq!...

- Sertimiz osy bolsyn!...

- Olay shaqsa tilin suyryp alayyq!- dep Shaqan partasyn sart etkizdi.

- Saghan bitken parta da sorly-au!-dep shúnang qaqty Tileuqan. Búl shyraymen әzilining zilsiz ekenin beyneledi. - Qatynynsha sabaysyng da otyrasyn!

Oralqan juan qarnynyng partadan qysym kórip otyrghanyna qaramay qozghalaqtady:

- Bәse, osylay tatulassandarshy, sabaqtastar, mening saqalym agharyp ketetindey boldy!

- Basqa jóninen tatulasudan qaldyq qoy? - dep Yntyqbay kýbir ete týsti. Onyng bas auruy tayaqtan bolghan edi, beti әli de qyp-qyzyl ala.

Mening jýregim ornyna týskendey, soza kýrsinip alyp, «Sanminjuiydi» jiystyra saldym da, BK(B)P tarihyn1 partadan suyryp aldym. Oqugha qatty asyghyp jýrgenim - «diyalektikalyq materializm men tarihy materializm» bólimi edi.

Suyryp aldym da, qayta súgha qoydym: «Gomindan eng óshigetin kitap qoy búl, qanghalaqtap shygha kelip, qaqpandy shaptyryp almayyn!» degen saqtyq bite qaldy. Onyng ýstindegi may baspada basylghan, úighyrsha «jana fәlsapany» aldym sonan son. Búl Shyng Shysaydyng beti qyzghylt tartyp túrghan shaghynda dabyrasyz taratylghan materialistik Markstik filosofiya oqulyghy edi. Múny Shәkәrimning filosofiyasymen «sýzistiruge» - aitystyrugha yntyghyp jýrgenmin. «Auzyndy ashsang nanamyn, ótirik aitsang Qúday úrsyn!» degendey, Yntyqbaygha bir qarap qoyyp, oqy jóneldim. - «Áyteuir slavyan jazuynda emes qoy!»...

Birneshe kýnnen beri oqy almay ish qústalyqqa týsken sabaqtastar Qazaqstan kitaptaryn jayyp salyp oqy jóneldi. Slavyan әrpin bilmeytinderi biletinderinen súrasyp, tipti qara taqtagha jazyp ta ýirenisti.

Dәl osy kezde Oralqan maghan jautaqtay týsti de, men әriptesterime jaltaqtay berdim. Bayqasym, jaulyq sezingenderim týgel-aq slavyanshagha tónisken eken. Eng «pәle» Yntyqbayy eng qalynyn - әdebiyet hrestomatiyasyn jayypty aldyna. Men janaghy әkelgen әlippening әrbir әrpining astyna arapshasyn jazyp jiberip, qasyma kelip qarap túrghan Oralqangha ústata qoydym.

- Ýi, múnyng әlippesi qaydan tabyldy?!- desip, qara taqta manynda jýrgender jamyray kelip tónisti soghan. Yntyqbay da eptep basyp baryp, qarap túryp-túryp múqabasynyng syrtyn qayyryp kórdi. Slavyan әrpine onyng shala sauattylau ekenin bayqaghanmyn. «Jasyryn kitap dýkenine baryp alghysy kelgen shyghar» degen oimen onysynan seziktene qoydym...

Sóitip, qyzyqqa batyp ketippiz de, qyspaqqa týse qalghanymyzdy bilmey qalyppyz: múghalimi joq ekinshi saghattyng ghana emes, múghalimi tosynnan auyryp kelmey qalghan ýshinshi saghattyng da, tipti aralyq demalystardyng da ótip ketkenin sezbeppiz; tórtinshi saghatta Kúnzy tәlimin ýiretetin ýlken shyaujannyn1 ózi kelip qarap túrypty. Aldymyzdaghy qabyrghany týgel alyp túrghan qara taqta beti slavyan әrpine lyq tolghan. Oralqandy qorshaghandar shyaujandy kóre sala dýr etip oryndaryna keldi de, otyrghandar yrshyp-yrshyp túrystyq. Yzamen túnyp túrghan aibarly qiyq kózding yzgharynan óliktey qatyppyz. Shybynnyng yzyny estiletindey jym-jyrttyq ornay qaldy.

«A...a....» dep alyp, soza sóileytin әdetinshe:

- Mynany kim  jazdy?- dep súrady shyaujan. Tilmashy - ótken kýzde ghana osy mektepti tauysqan Aqylbay atty kekse jigit qazaqshagha audaryp aitty. Kópshilikten ýn shyqpay qaldy da jauapty Oralqan qaytardy:

- Bәrimiz jazdyq! - dey salyp, qolbanday jýgirdi de, qara taqtany apyl-ghúpyl sýrte bastady.

- Óshirme! -dedi shyaujang bәseng ýnmen yzbarmen. Oralqan shertiyip túra qaldy. - A.. a... búl ne jazu?

- Qazaqstandaghy qazaqtardyng jazuy!- dedi Oralqan.

- Kim ýiretti senderge?

- Búrynnan biletin sabaqtastar kóp.

- Qazir qaysysy ýiretip jatyr?

- Bәri de ózdikterinen ýirenip jatyr!- dey salghan Oralqan kópshilikke shytyna qarady. - Ói, ózdering túryp aitsandar bolmay ma, sabaqtastar, meni shyjghyrtpay!

Qara taqtada ýirenushiler týgel túryp, ózdikterinen ýirenip jatqandyqtaryn aitty da, Aqylbay audara berdi. Shyaujang eti qashqan úzyn-úzyn sary tisterin yrsita kýldi. Qatparly kózinde sol kýlkining izi de joq, ottanyp tesireye týsedi.

- Olay emes, senderdi dýrliktirip, ýiretip jýrgender bar, men bilemin, biraq ózdering aityndar!

Tóregelip túrghandar jauap qayyrmady.

- Men senderge ne dep tәlim berdim?... Menen ne ýirendinder? - Jauapkerleri onan әri ýnsiz túqiya týsip edi. - Sen túryp ait! -dep shyaujang Shaqandy núsqady.

- «Aq jýrek adal bol», «rahymdy bol»1 dep ýirettiniz.

- A... a... a... solay! ... al, adaldyqtaryng qayda?!... Mening tәlimimdi qabyldaysyndar ma, joq pa?!

Juan basyn tómen týsirip Shaqan da ýnsiz qaldy.

- Áriyne, qabyldaymyz! - dep birnesheu jarysa dauystady.

- Olay bolsa, aityndar, kim ýiretip jatyr?!...  Aytpasandar bәrindi jazalaymyn!

- Ayyrym ýiretken eshkim joq, ózdigimiz...

- Sonsha qinalatyn ne bar, ait degen bireuin-aq aitsandarshy! -dep Yntyqbay atyp túrdy ornynan. - Men turasyn aitayyn, qara taqtagha jazghandar - óz betterimen ýirenushiler, ol ras! Al, slavyan әlippesin taratyp jýrgen - anau, Bighabil! Oralqangha osy qazir ghana bireuin berdi, senbeseniz partasyna baryp kóriniz!

Túla boyym ot alyp ketkendey, yp-ystyq birdeme zyr etip tabanyma deyin bardy da, tosyn suyna qaldy. Tulap ala jónelgen jýregim qorghasynday auyrlap baryp bir sәtte-aq qorghasynday sol salmaq bite qalghanday boldy ózime. Ol yzanyng eregesinen payda bolghan siyaqty. Ómirbekting sanynan týrtip qalyp, partanyng astyn núsqap edim, ol seze qoydy da, mening qaterli kitaptarymdy bir-birden úrlap, aldymyzdaghy Beksapagha ótkizip jatty. Aqylbaydyng audaruyna qaray berdim men. Enkishteu úzyn boyly Aqylbay Yntyqbaydyng sózine tyjyrynyp qalyp, beyilsizdeu audardy. At jaqty aq qúba jýzi suyna bir qarap qoydy Yntyqbaygha. Jaratpay qalghany bayqalyp túr.

Shyaujannyng qysyqtau, ýlken kózi keng ashyldy:

- Kim ol, Bighabiliy?!

Men ornymnan ózining әdetimen ótirik kýlimsirey týregeldim; ótirik aitpay, ólmey qaludyng joly bitelip barady ghoy.

- Sen kitapty qaydan alyp tarattyn?

- Men eshqanday kitap taratqan emespin!

- Oralqangha bergening ne kitap?

- Ol - ózimning búryn satyp alghan әlippem!

- Qashan, kimnen satyp aldyn?

Álippening syrtynan 1940 jyly basylghanyn kórgenmin. Sovet kitaptary әshkere taratyludan shektelip, byltyrdan beri «jer astyna» týskendikten, búl әlippening ótpey túryp qalghanyn týsinip edim. Jauapty sol jyl esebi boyynsha qaytardym:

- 1941 jyly kýzde Shәueshekting kitap dýkeninen alghanmyn.

- A ... a... a... Oralqan, shyghar kitapty!

Oralqan balpanday kelip, qylmysty әlippeni parta astynan alyp qos qolday úsyndy. Álippening shyaujangha dir qaghyp jetui tóbedey banjanymyzdyng qanshalyq qoryqqanyn bayqatqanday. Qyp-qyzyl bórte bolyp, izetpen túra qaldy ózi. Shyaujang múqaba syrtyndaghy «1940» degen jylgha ýnile qarady da, kitaptyng betterin asyghys bir tyryldatyp ýsteline qoya saldy.

- Ózinde búdan basqa qansha kitap bar, bәrin shyghar!

- Búdan basqa kitap joq.

- Al, múny qazirge deyin tastamay, nege saqtadyn, Oralqangha ne ýshin berdin?!

- Búl әlippege ýkimetimizding tiym salghanyn estigemin joq! Shyng Dubannyng rúqsaty boyynsha Shinjyangha ótken kitapty bizde rúqsat boyynsha alyp ýirengenbiz.

- A... a... a... Shyng Shysaydyng ol isi dúrys boldy ma?

- Men dúrys dep týsinemin.

- Ne sebepti?

- Ol jýrgizgen alty sayasat - úly Sanminjuiyding birinshi satysy. Ózi solay maqala jazdy ghoy.

Aqylbay jadyrap, ajarlana audardy búl sózimdi.

- Shyng Shysayda qatelik bar ma, joq pa?

- Bilmeymin, men oqushymyn ghoy, shyaujan.  Sóitse de sayasaty dúrys bolghan son, istegen isi qate bolmaydy dep týsinemin.

Aqylbay maghan ýnile, kýlimsirey túryp tyndady da, hanzusha kóbirek sózben týsindire jetkizdi.

- A... a... a, - dep az oilanyp alghan shyaujang ghayar kýlkige basa túryp, taghy bir súrau qoydy. - Onyng istegenining bәri dúrys boldy ma, mәselen, adamdy ne ýshin kóp qamady ol? Al, biz ne ýshin kenshilik qylyp, ol týrmelegen adamdardy azat etu jaghynda túrmyz?

- Búl - qazir bizge Sanminjuiyding tolyq núry týskendigi, danyshpan kósemimiz - Jyang uiianjannyng qamqorlyghy ghoy. Mening týsinbey túrghan bir mәselem bar, ózinizden týsinip alayyn, rúqsat pa?!

Aqylbay búl talabymnan kýdiktengendey, anyra qarap qoyyp audardy. Shyaujang sekemdengendey, iyegin kidire kóterdi. Men qarsy súrau qoydym.

- Adamdy sonday kóp qamaushy, qatal baqylaushy - Duban oqugha rúqsat etken әlippeni osynday «keng núrly sayasat» astynda, «eng zor ghalym» ústazymyz - sizding tekteuinizge týsinbey túrmyn.

Súrauymdy bar yqylasymen ajarlana audarghan Aqylbaydan esty kele aq súr jýzine súiyq qana qyzghylt nil payda bolghan shyaujang soydighan sarghysh tisterin aqsita kýldi:

- Sen Sanminjuiydi jaqsy oqymapsyn!- dep, ózining de «úlylyghyn» kórsetkisi kelgendey qasqa basyn sylap qoyyp, eki alaqanyn nәnsy jaydy. - Sayasattan tym nadan ekensin! Osynyndy ózine әshkereletu ýshin tergedim, ha...ha...ha ... mәsele endi sheshildi, miyndy endi emdeymiz. Qazirshe múnyna bir ghana jauap aitamyn: Sanminjuiy Sovet odaghynyng kitabyna múqtaj emes, Júnhua Mingonyng óz kitaby ózine jetedi. Slavyan әrpi senderding milaryndy ulandyrady. Múny ne ýshin aitqanymdy nadandyqtan - hayuandyqtan azat bolghandarynda ózderin-aq týsinesinder. Biz - Júnhua últymyz, biz - dýniyede eng parasatty, eng úly halyqpyz... úqtyng ba?!

- Endi týsindim-au deymin!- dep basymdy iyzep-iyzep qaldym. Kýlkimdi ishime әreng sighyzyp túrmyn; «týsindim» deuimde, «Sovet odaghy - bizding birden-bir jauymyz» degen sózin Shinjyanda әli atap aita almaytyndyghyn týsingendigim edi. «Keyin ózderin-aq týsinesinder» dedi ghoy, qayyn atasynyng atyn atay almaytyn kelinshe qorghalaqtap túrmay ma. - Týsinip-aq qaldym! -dep iyzektedim taghy da. - Osynday kitaptardy kórsek, ózimiz-aq órtep jiberer edik, óz elimizde qazir qazaqsha basylghan tolyq oqu qúraly joq. Qysqasha tezis kóshirumen eshtene iygere almay jatyrmyz. Shyng Duban Qazaqstan oqulyqtaryn oqugha sondyqtan rahym etken. Sizge osy jóninen ótinishimizdi jetkizuge qazir ghana mýmkindik tuyldy. Ásirese himiya, fizika, matematika oqulyqtaryn qazaqsha bastyryp berseniz! Al oghan qazirshe mýmkindik bolmasa, sizder rahym etiniz, Qazaqstan oqulyqtaryn tauyp oqy túralyq!

- Sen menen ne súrap túrsyn?... Sovet kitaptaryn oqudy ma? - Shyaujannyng kózining aghy jarq ete týsti. - Tileytinindi atap aitshy!

- Kýnzynyng «úly» tәlimin ýiretip jatqan sizden basqa eshkimnen zor rahymdylyq kýtpeymiz. Bizge pәn oqulyqtaryn bastyryp berudi sondyqtan sizden ghana ótinemiz! Al, oghan mýmkindik bolmasa, qazirshe Qazaqstan oqulyqtaryn izdep tauyp oqy túralyq, soghan rúqsat etiniz!... Óz elimizding qazaqsha oqulyghy shyqqan song slavyansha kitaptardy dәrethana jaqqa aparyp ózimiz-aq órtep jibereyik!

Sabaqtastardyng barlyghy týgelimen mening pikirimdi qoldap shu ete týsti:

- Bәrimizding ótinishimiz osy!..

- Sizden basqa kimge aitarmyz, pәn sabaqtaryn iygere almay qaldyq!

- Qamqorlyq etiniz, bәrinen kóshirme kóshirip ýlgere almay jatyrmyz!

- Rahym etiniz!...

Oralqannyng jýregi ornyna endi týsken siyaqty:

- Qazirshe Qazaqstan oqulyqtaryn paydalana túrudy sizden ótinbek bolghanbyz,- dep bastap, qylmystan aqtalu jaghyn oraylastyrdy, - al, qara taqtada slavyan әrpin ýirenip jatuymyzdyng da, mening Bighabyldyng әlippesin alghanymnyng da sebebi sol!

Shyaujang maghan kózining astymen qarap qoyyp, týregep túrghandardyng bәrin otyrghyzdy.

- Otyryndar!... Slavyan әrpinde basylghan kitap bolsa, bәrin múnda әkelinder!... Kimde bar qane, tapsyryndar!

- Joq,... bizde joq!- dep kópshilik taghy da shu kóterdi. - Siz rúqsat etseniz izdemek edik!...

«Rahymdy» shyaujang kók meshpetining jenin týrip, maghan qaray mamyrlady. Parta astynan oquqúraldarymdy bir-birden óz qolymen alyp kórdi de, basqa kitap taba almaghan song óz ornyna qayta baryp, әr oqushynyng jýzine bir-birden tóne qarap shyqty.

Gomindannyng kóptegen әskeriy-sayasy «mamandary» siyaqty, búl kisi de ózin gipnozbyn1 dep sanaytyn, kózine qarap adamnyng ishindegisin «biletinin» kórsetkisi keletin. Oqushylarynyng jýzine qadalyp, bir-birden qarap shyqqan sebebi sol edi. «Eng keseldisinen shyqpaghan kitap, basqalarynan tabyla qoymas» dep toryqty bilem, basqa sabaqtastardyng eshqaysysyn tintpedi. Az oilanyp alyp, sóiley jóneldi:

- Mening oqushy tәrbiyelegenime otyz jyldan asty, - dedi manghazdana týsip. - Mening oqushylarymnan astronom da, himik te, fizik te shyqty. Kóptegen ghylym mamandary men әskery qolbasshylar jetildirdim. Sonyng biri de sovet kitaptarymen jetilgen emes, myna mening tәrbiyem arqyly ghana jetildi!- dep keudesin qaghyp-qaghyp jiberdi. - Menin, sonday-aq, mening serikterimning leksiyasyn yqylaspen tyndasandar, sender de... eger milarynda aiyrmashylyq bolmasa, ghalym bolyp shyghasyndar... Men senderge ghylymnyng bir shyndyghyn aitayyn: Ghylymgha senu de, senip ketpeu de jaqsy. Senu arqyly úmtylyp sauat ashasyndar, al senbeu arqyly aqymaqtyqtan qútylasyndar. Mәselen, «vitamin adamnyng denesin ósiredi» deydi. Amerika qúrama shtattarynda tauday deneli etip shygharamyz dep balalargha arnauly vitamin jegizgeli qashan. Al Amerikan halqynan birer dii shyqqanyn kórmeppin. Áli basqa adamzat siyaqty ghana ghoy. Aqymaqtyq - soghan senude. Endi filosofiya ghylymyna keleyik, materialistik filosofiya Qúdaydy joqqa shygharghaly qashan. Al sol qúdaysyzdardyng aspan men jerdi - tabighatty ózgertkenin kórdinder me! ...Qúdaydyng ornyna Qúday bolghandy qoyyp, Germaniya armiyasy sol kommunisterinning auzy-múrnyn qan jalatyp jatpay ma?!- degende shyaujanymyzdyng qiyq kózi qantalap, eti qashqan arsa tisi aqsiyp ketti. Eki ezuinen kóbik búrqyrap, jyndanghanday jinige sóiledi. - Týkke shamasy kelmesi bar, Qúdaymen alysqany aqymaqtyq bolmay ma?!... Oqushylar, men kóp kórgen, kóp ghalym tәrbiyelegen ústazbyn, sender basqa ghylym talap etip qanghyrmandar, naghyz ghylym mine, mynau ghana: jer sharynda Júnhua últynan parasatty últ joq, Kýnzy ghylymynan zor ghylym joq. Ol býkil jer sharyna núryn shashyp, adamzatqa shyn adamgershilik-adaldyq, rahymdylyq ýiretuge, dýniyening úly birligine sózsiz jetuge layyq!

Osynday syldyr kómey, sheshen sózben esip kelip toqtaghan shyaujang maghan kózining qyrymen qaray qaldy:

- Sening atyng kim? ...Sen, sanminjuiydi jaqsy oqy! A... jaqsy oqy!... Týsinip almasan, sening kelesheging qaterli, ekinshi múnday kitap oqyma! -dep sausaghyn bilep-bilep qaldy da, Yntyqbaygha qarady. - Sening atyng kim?

- Yntyqbay! -dep ol ytqyp túrdy.

- Otyr, otyr! ..Á...ә.. әn-tiki-bәi, sen - jaqsy! ... Bәring de osydan ýirenip adal bolyndar! Án -tiki-bәy mening sabaghymdy, sanminjuiydi jaqsy oqyghan!...

«Rahymdy», «adamgershilik ghylymynyng ústazy» osy baghasyn aityp, bas barmaghyn kótere yrjidy da, aldyndaghy әlippeni ala jóneldi.

- «Rahymdy ústaz» jabyla jalynghanymyzda jalghyz әlippemizdi de qaytaryp bermey ketti-au!- dep qaldy, aldynghy partadaghy bir sabaqtas. Aqylbay artyna bir qayrylyp kýldi de, maghan qarap, basyn iyzey shyqty.

- Qoyan jýregim-ay!- dep meni qúshaqtay aldy Ómirbek. - Qarnyn qasqyrsha aqtardyn-au ózinin!

-Joq, ol endi meni jeydi!- dep kýbirledim. Oralqan bastaghan sabaqtastarymnyng kóbi maghan bas barmaqtaryn kórsetti.

 

Ádiletti tergeushim, «aqyl auys, yrys júghys» deytin naqyl bar bizde. Ústazym aldamkós bolghanda, maghan sonyng tym qúryghanda birer ótirikshiligi júqpas pa? Meniki, «Balta tiygenshe dónbek jal tabady» degendey, dalbasanyng ghana ótirigi ghoy. Ol kýle túryp jemekke sap ete týskende, mening de kýle jaltaryp, auzyn salp etkizgenimdi kýnagha búiyrmassyz dep senemin. «Árkimning óz jolymen ózin bapta» dep tәlim beripti filosof Ju Shi. Ótirikshini ótirikshilikpen bapta degen núsqau da shyqpay ma búdan. Sondyqtan, ótirikshilikti qylmys qataryna qospaytynynyz haq.

«Óler ógiz baltadan taymaydy» ghoy, nesin jasyrayyn, búl tarauda qaza soqqysyna jýkti qylmysym әshkerelendi. Ol - mening sol kezding ózinde-aq shekteuge úshyraghan ghylymgha qúmarlyghym. Meni oqymysty etip shygharmau ýshin Gomindan qanshalyq qúryssa, men sonshalyq tyrysyppyn. «Múnday kitap oqyma, keleshegine qater» degen ghoy sol qasqa bas shyaujan. Osy sózining qanshalyq danyshpan sóz ekenin endi týsindim, aitqany endi keldi ghoy. Mendeylerdi «sasyq ziyaly» degen ataumen qamap, qangha bóktirip otyrsyzdar. Sol ústazdyng aitqanyn oryndasam, osy týrme alar ma meni?! Sol kezding ózinde-aq Gomindan tis-tyrnaghymen qarsy bolghan Sovet kitaptarynda nem bar edi menin!... Kózimdi ashamyn dep, oighyzugha úmtylyppyn ghoy! Qylmys, qylmys!.. Eng zor qylmys!... Bar qylmystyng negizi osy aqymaqtyghymda!

(Jalghasy bar)

«Abay-aqparat»

 

 

---

1 Huandy - Júngoda túnghysh memleket qúrypty delinetin anyz patshasy

1 «Júngonyng taghdyry» - Jyang jiyeshy jazyp, 1943 jyly jariyalanghan kitap

* Aksioma - dәleldeudi kerek etpeytin, dausyz shyndyq

1 «Sovet odaghy kommunistik (bolshevikter) partiyasynyng qysqasha tarihy»

1 Shyaujang - mektep bastyghy, mýdir

1 Kúnzynyng adamgershilik jónendegi tórt prinsiypining ekeui osy edi

1 Arbau, kóz baylau