Respublikalyq, oblystyq baspasózden Zarqyn Tayshybay (surette) dep qol qoyghan oiy qúnarly, tili nәrli maqalalardy oqyp jýremiz. Radiodan, teledidardan sóilese, abyzday aqylman, әr sózi men pikiri ornyqty. Songhy 3-4 jyldyng múghdarynda ghalamtordaghy «Abay» portalyna manyzdy-manyzdy onshaqty maqalasy shyghyp, tarady. Abay shygharmashylyghyna arnalghan «Abaydyng arshynyna tolghan at qanday?», «Abay maqtaghan qús qanday?», «Abaydyng naghashylary men qayyn júrty» degen maqalalardy oqyghan kózi ashyq ziyaly qauymnyng bey-jay qalmaghanyna senimdimin. Poeziyanyng asyl jauharyn alystan tanyp, sol qazynany belden qazudyng jaqsy ýlgisi osynday-aq bolar. Abay aqyndy, danyshpandy bir kisidey biletin siyaqty bolamyz, biraq professor Tayshybaydyng myna zertteuleri mýlde tyng bastama, búryn aitylmaghan sóz ekenine talay tanysym tang qalyp, tanday qaqqanda, ózim de shattanyp, saltanat kýiine enemin, shoqtyghym biyiktep ósip qalamyn. Keyingi kezde qazaqtyng basyn qosyp el qylghan, aruaghynnan ainalayyn Abylay turaly qalyndyghy kere qarys, kesek-kesek kitaptarymen dýiim júrtty dýrliktirgenin kórgende, «iya, Alla, denine saulyq berip, til kózden saqtay gór, ústazymdy» dep, jaratushydan tilek tilegenimdi de jasyrmaymyn. IYә, Zaqang ózi aitqanday «Abylaydy anyzdan arashalap alghan» zertteushi. Eger Siz, qúrmetti oqyrman, Zarqyn Tayshybaydyng Abylay han jóninde jaryq kórgen enbekterin oqysanyz osynday pikirge keleriniz haq.

Respublikalyq, oblystyq baspasózden Zarqyn Tayshybay (surette) dep qol qoyghan oiy qúnarly, tili nәrli maqalalardy oqyp jýremiz. Radiodan, teledidardan sóilese, abyzday aqylman, әr sózi men pikiri ornyqty. Songhy 3-4 jyldyng múghdarynda ghalamtordaghy «Abay» portalyna manyzdy-manyzdy onshaqty maqalasy shyghyp, tarady. Abay shygharmashylyghyna arnalghan «Abaydyng arshynyna tolghan at qanday?», «Abay maqtaghan qús qanday?», «Abaydyng naghashylary men qayyn júrty» degen maqalalardy oqyghan kózi ashyq ziyaly qauymnyng bey-jay qalmaghanyna senimdimin. Poeziyanyng asyl jauharyn alystan tanyp, sol qazynany belden qazudyng jaqsy ýlgisi osynday-aq bolar. Abay aqyndy, danyshpandy bir kisidey biletin siyaqty bolamyz, biraq professor Tayshybaydyng myna zertteuleri mýlde tyng bastama, búryn aitylmaghan sóz ekenine talay tanysym tang qalyp, tanday qaqqanda, ózim de shattanyp, saltanat kýiine enemin, shoqtyghym biyiktep ósip qalamyn. Keyingi kezde qazaqtyng basyn qosyp el qylghan, aruaghynnan ainalayyn Abylay turaly qalyndyghy kere qarys, kesek-kesek kitaptarymen dýiim júrtty dýrliktirgenin kórgende, «iya, Alla, denine saulyq berip, til kózden saqtay gór, ústazymdy» dep, jaratushydan tilek tilegenimdi de jasyrmaymyn. IYә, Zaqang ózi aitqanday «Abylaydy anyzdan arashalap alghan» zertteushi. Eger Siz, qúrmetti oqyrman, Zarqyn Tayshybaydyng Abylay han jóninde jaryq kórgen enbekterin oqysanyz osynday pikirge keleriniz haq. Qazaq halqy ýshin úly syn bolghan on segizinshi ghasyrdy tolayym tanyp bilu ýshin Abylay han ómir sýrgen dәuirdi qamtityn Resey múraghattarynda qattalghan derekterdi qotara qarap, qoparyp aqtaryp shyqqan zertteushi Zarqyn Tayshybaydyki shynynda da ýlken ruhany erlik der edim. Osy orayda tarih ghylymynyng doktory, kórnekti ghalym Jambyl Artyqbaev aghamnyng maghan aitqan bir әngimesi eske týsedi: «Reseyding múraghattaryn shamam kelgenshe aqtaryp, qarap jýrmin. Qazaq tarihyna baylanysty shang basqan qanshama qújattargha ýniluding sәti týsti. Sonda sol qújattardyng denine alghash ret Zaqannyng ghana qoly tiygenining kuәsi boldym. Óitkeni olardyng barlyghynda «Tanystym, Zarqyn Tayshybay» degen jalghyz qol túrady. Zaqang zerttep ketken sol qújattarda tipti, qazirgi mýiizi qaraghayday tarihshy doktarlardyng qoly joq» degeni bar edi.

Osynday jaratylysynan taza niyetti, oy órisi auqymdy ghúlama ghalymdy, daladay darhan ýlken jýrekti úlaghatty ústazdy qaraghandylyq bir top jastar ruhany әkemiz retinde qadir tútyp, qasyna erip, ýlgi alyp óstik.

Zarqyn Tayshybaydyng qalam siltesinen, sheshendiginen, aitqyshtyq sóz tapqyrlyghynan órnek aldyq.

Osy arada men professordyng Abay turaly salmaqty da saliqaly «Abay jәne baspasóz» jәne «Abaytanu arnasynda» dep atalatyn eki monografiyasy turaly qysqasha aita ketkim keledi. Búl enbekterding qalay jazylghanyna ózim kuәdýrmin.

...E.A. Bóketov atyndaghy Qaraghandy memlekettik uniyversiytetinde birge qyzmettespiz. Zaqang jurnalistika kafedrasynyng mengerushisi, men jastar isi jónindegi komiytetting jetekshisimin. Aqyl-kenesting keni, jastargha qamqor, sózi de, isi de ýlgi. Bilimi teren, kórgen-týigeni kóp ekenine qanyqpyn. Bir kýni maghan Almatygha baryp kelgenin aitty. «Ýsh júmys apardym. Bireui Ortalyq Qazaqstandaghy әnshilik dәstýrding ruhany ónegesi, búl - filosofiya bolady, ekinshisi - kórnekti Alash qayratkeri, qazaqtyng túnghysh zang magistri Jaqyp Aqbaev turaly zertteu, búl - tariyh, bәlkim zang ghylymy bolar, al olardan basqasy Abaydyng kózi tirisinde tasqa basylghan shygharmalary, úly aqynnyng ruhany qaynarlary. Ýsheui de kandidattyqqa tatushy edi, professor Rymghaly Núrghaliyev Abay turaly enbekti tandady, ózi jetekshi bolatyn boldy, eki aigha jetpey qorghaugha tiyispin», dedi. Basqa eshkim bilmeydi eken. Sol bette QarMU baspasynan «Abay jәne baspasóz» degen monografiyasyn shyghartyp aldy. Yaghni, qorghamay túryp, dissertasiyalyq kenes mýshelerine ghylymy enbegin taratyp qoymaq.

Teginde, aldyn-ala býkil dissertasiyasyn jariya etu degeniniz tәjiriybede joq. Tipti, bireuler múny qauip kóredi. Sol jaghyn eskertip kórip edim, «eshtene etpes, búiyrghany bolady, osyndaydy men bastap kóreyin, tәuekel, enbegim adal, taza ghylym», dedi. Ózim kuә, Zaqannyng dissertasiya dayyndaghanyn eshkim bilmeydi.

Col kýn de jetti. Ál-Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiytetindegi qazaq әdebiyetinen doktorlyq dissertasiya qorghaytyn kenesting minberinde -- ózimizding Zarqyn Tayshybay aghamyz. Zaqan, qolynda bir japyraq qaghaz joq, erkin kósilip sóilep túr. Anda-sanda qolyn sermep qoya ma qalay? Tórde qazaqtyng mandayyna bitken ónsheng marqasqalary. Akademikter Zәky Ahmetov, Zeynolla Qabdolov, Túrsynbek Kәkishev bastaghan jiyrmagha juyq professor. Bayyppen kóz tastap, synay qarap  Rymghaly Núrghaliyev otyr. Dissertasiya qorghau degendi bylayghy júrt «qiyamet-qayym», anyzdaghy «siarat kópirinen» ótkendey, qatal syn deytin edi ghoy. Al, bizding Zaqan, beti ashyq, zalgha tura qarap, Abaydyng ólenderi men qara sózinen  ýzindilerdi jatqa aityp, jele jortyp baryp, tynys tapqanday boldy. Qaltasynan oramalyn alyp, tershigen mandayyn sýrtti. «Súraqqa jauap beruge dayynmyn» degendey, tanauy deldiyip, typyrshyp túr. Men qobaljyp otyrmyn...

-  «Abay orys otarshylyghyna qarsy bir auyz sóz aitpaghan, búghan qalay qaraysyz?» Alghashqy súraq osy ekenin úmytpappyn. Shynynda, oryndy súraq siyaqty.

-  Nege aitpasyn. Birinshi aitqan Abay shyghar. Biraq, Abayekeng biz siyaqty jalantós emes qoy. «Sen toqtat, bizge tәuelsizdik ber!» deytin. Nemese, «Al, tәuelsizdik ýshin kýreseyik!» dep qynnan qylysh suyryp, atoy salatyn. Abay teren. 19-ghasyrda taudan qúlaghan qalyng seldey qaptap kele jatqan orys otarshyldyghy tasqynyna kýrek ústap qarsy shyqpaydy ghoy. Sondyqtan, qazaq qandastaryn әueli, ghylym-bilimge, ruhany baylyq pen bekemdikke shaqyrdy. Áueli, «adam bolayyq!» dedi, kózimizdi ashyp jan-jaqqa kókirektegi sanaly oimen qaray bileyik, dedi. Aqyn sózderinen mysaldar keltirip, tógip-tógip jiberdi. Dәlelderi myqty. «25-qara sózindegi «Orystyng tilin bil, tilin bilsen... daghuasyna kiresin, sóitip onyng orynsyz zan-zәkónin tanisyn, qorlyq-zorlyghyna, kónbeysin...» degen joq pa, mine otarshyldyqqa naghyz qarsylyq degen osy bolsa kerek, dep baryp toqtaghanda, akademik Zәky Ahmetov:

-  Pәli, sóz-aq!- dep qaldy.- Kóbimiz Abaydyng osy jaghyn eskermey jýrmiz-au! Osyny aitu kerek qoy, - dep, aqjarqyn әdetinshe, balasha quanyp, qarqyldap, kýlip jiberdi. Qatty razy boldy.

Qoyshy, әiteuir, zal eki jarym saghattay guildedi. Zaqang mýdirmeydi. Qoltyghy jana qyza bastaghan túlparday kórindi maghan. Jalghyz maghan ghana emes, basqalar da shyn peyilmen masattandy. Janarlarynan Zaqana degen meyir shuaghyn bayqadym.

Bir kezde, jiyndy basqaryp otyrghan Zeynolla Qabdolov ornynan kóterilip:

- Professor myrzalar! Osymen bas-ayaghyn jinaqtasaq qaytedi? Endigi bilmeytinderindi myna Tayshybaydan ózdering súrap alarsyndar dep, jenil әzilmen úsynys tastady. Professor Temirbek Qojakeev, Zaqannyng jasy eluden asyp bara jatqanyn biledi eken, tamaghy qyryldanqyrap:

- Búl Tayshybaev bayaghyda-aq doktor bolatyn edi, osynda aspirantura bitirdi, Bekhojin degen jetekshi  әkesi ólip qalyp, semiya jaghdayymen auylda qalyp qoydy. Úmytpasam, taqyryby revolusiyagha deyingi qazaq baspasózining tarihy bolatyn. Álihan, Ahmetterge, Alashorda kósemderine soqpay óte almaydy, ol kezde múnday taqyrypqa jol joq, qiyn edi ghoy,- dedi de:

- Ói, sen ózing alpysqa ayaq basypsyng ghoy! Myna taqyrybyng qúndy eken, sodan beri qayda jýrgensin?- dep qoyyp qalghany. Sonda Zaqan:

- Abaygha soqtyghu ýshin pisuim kerek boldy, soghan bógeldim dep, qysylmay, sabyrmen til qatty. Múnysy, ras. Shynynda, Abylay, Abay, Shәkәrim, Mәshhýr Jýsip siyaqty alyptar turaly sózdi alpystan bergiler aityp jatqanyna, olardyng jazghan-syzghandarynyng kópshiligine ózim de senbeymin. Kitap kóshirip, ilgeri-keyingilerding pikirlerin sapyryp, janghyrta qaytalau - ghylym emes qoy.

Al, mening keyipkerim Zarqyn Tayshybaydyng naghyz oqymysty ekenin sonda tanydym. Ghylymy jetekshisi ardaqty aghamyz, marqúm Rymghaly Núrghaliyev sóz berilse de qozghalghan joq. «Ózderiniz tyndap, bilip otyrsyzdyr ghoy» degen bayau ghana. Sol Rymghaly aghamyz, keyin Zaqannyng ghalymdyghy turaly aitqan bir sózinde: «Bayaghyda «Abay turaly jazghanym bar edi» dep bir qara jigit kelip túr. Betine qarappyn. «Mynau shala esti, shalyq úrghan bireu shyghar, әrisi Múhtar Áuezov pen berisi Mekemtas Myrzahmetovtan ne qalyp edi, nemese tyndy jaryp tughan danyshpan bolar» dep, kýdiktengenmin. Ghalym zertteushi eken, búl Zarqyn, soghan kózim anyq jetti» degen sózderin menen basqa da talay adam estidik.

Jogharyda ózim kuә bolghan, jalghyz men emes, abzal aghalar shoghyry kuә bolghan,  Danday Ysqaqov hatshylyq etken, sol dissertasiyalyq kenesten alghan әserimdi jyldar ótken son  hatqa týsiruimning jóni endi kelip otyr. Sebebi tayauda professor Zarqyn Tayshybay jetpis jasqa tolady.

Bәrin bilemin. Aghamyzdyng ómir joly, ghylymgha kelui taqtayday bolghan joq. Qasym aqyn aitqanday: «Arpalys ala qúiyn zamanalar, aldymnan túryp aldy, men ne etermin» dep barmaghyn shaynap ótken arystardyng qatarynda, kense qyzmeti, bala-shagha qamymen jýrip qalghan.

Zarqyn Tayshybay últ tarihyn qatty qasterlep, tarihty tereng qazyp kele jatqan qajyrly zertteushi. Onyng Maghjan ómiri turaly jazghan ghylymy enbegi qazaq topyraghynda tughan ozyq ónege desem, biletinder dau aita qoymas. Búl Maghjan syndy kýresker, qayratker әri syrshyl da synshyl aqynnyng ómirin qaza zerttep, arhiv derekterimen shegendegen tuyndy. Qazaq ziyalylarynyng basynan keshken tauqymetti qara sózben qayystyra jyrlaghan ómir dastanynday oqylady. Tek, bir ókinishtisi, qiyrda jatqan ghalymnyng «Maghjannyng Qyzyljary» degen atpen, eki myng dana ghana bolyp 2007 shyqqan ghajayyp kitaby osy uaqytqa deyin layyqty baghasyn alghan joq. Osyndaghy «Maghjan ómiri men shygharmashylyghynyng eleuli kezenderi» degen anyqtamalyqtyng ózi jeke monografiyanyng jýgin kóterip túr.

Maqalanyng bastauynda men professor Tayshybaydy «ruhany әkemiz» dep qaldym. Ol, sonymen qatar, óner zertteushisi. Auyz toltyryp aitarlyqtay enbekter berdi. Ortalyq Qazaqstannyng әn-kýilerin, oryndaushylyq dәstýrdi taldaghan «Altyn besik әn-orda» kitaby erterekte, professor Shamghon Qajyghaliyevting alghysózimen shyqqan. Zaqang birde: «Mәdiyding әnderinde Tәttimbet kýilerining saryny bar» degende, Shamghon aghamyz: «Men osyny angharmappyn», - dep tandana qúptaghanyn estigenbiz. Keyin zer sala, tyndap kórsek, shynynda, solay eken.

Qatar jýrgen әnshi-kýishi zamandastarym aitady: «Zaqannyng halyq muzykasy, oryndaushylyq óner turaly jazghandaryn oqyghanda, kóz aldyna qobyzy men dombyrasyn óngerip otyrghan ónerli qazaq keledi, qúlaghyna sherli kýy men әsem әn keledi. Saz dybystary men әuenderin de qara sózben kesteleuge bolady eken»,  deydi. Múnday qúdiret, sezimtal jýrekti, talghampaz estetting ghana qolynan keleri haq.

Ústazymyz Zarqyn Tayshybay turaly aitpaghymyz talay maqalagha jýk bolar. Onyng Abylay han turaly jazghan enbekterine, songhy shyqqan «Qazaqtyng hany - Abylay» degen qos tomdyghyna toqtalghan joqpyn. Tek, Abylay han turaly búryn-sondy bolyp kórmegen búl irgeli enbekting avtordyng jankeshti erligi ekenin aitqym keledi. Basqa da tolyp jatqan enbekterin, basyn qosyp qayta shygharsa, kemi 10-12 tom bolatynyn bilemiz. Olardyng da kezegi keler.

Búl kýnde Qyzyljar shәharyndaghy Soltýstik Qazaqstan uniyversiytetinde jurnalister dayarlap, professorlyq qyzmet atqaryp jýrgen Zarqyn Tayshybay, «Qazaqstan bilim beru isining Qúrmetti qyzmetkeri», «Qazaqstannyng Qúrmetti jurnaliysi», omyrauynda Ahmet Baytúrsynov atyndaghy medali. Ataq-abyroydan kende emes. Sonyng ishinde eng qymbaty - ol kópshilik moyyndaghan Ústaz. Layym, aman jýriniz, ardaqty ústaz.

«Abay-aqparat»